Cavalariá medievala

La cavalariá designa a l'Edat Mejana una forma de fòrça militara que designava los òmes d'armas que combatavan a caval primièr a còrs a còrs a l'espasa puèi se cargant de la lança. Existís una diferéncia entre los cavalièrs, combatents professionals d'elèit montats a caval, e l'infantariá que costituissiá la massa, e, mai tard, de l'artilheriá. Las qualitats d'ardiesa e de generositat tenont als òrdres militars que desvelopèron de cavalièrs aguerrits.

A la fin del sègle XII e XIII, se constituís pel biais dels òrdres militars, los Templièrs per exemple, e amb l'associacion dels vòtes religioses, una institucion feudala assemblant los combatents a caval. Mai tard, aquesta cavalariá se liga a la noblesa de soca, e que se dintrava mai sovent per la ceremonia de l'adobament^[1].

La cavalariá desvolopa pauc a pauc las sièunas valors e costumas, jos l'influéncia entre autre de la Glèisa e de la fin' amor dels trobadors. Venguèt una fraternitat, puèi un grop social, enfin una institucion, abans de venir un simple servici militar degut a sobeiran. De tradicions son particularas a aquesta, coma la ceremonia de l'adobament. Las vertuts tradicionalas de la cavalariá, vistas del vejaire de la literatura, son de nóbles sentiments coma la pietat, l'umilitat, la valentiá, la fin' amor, la generositat, la fe e l'onor.

Dins la literatura e la critica dels istorians, l'ideal de las valors de la cavalariá medievala es incarnat per diferents personatges istorics e per diferentas valors. I a de cavalièrs crestians que combaton per la fe: coma Godofred de Bouillon, que refusa una corona d'aur que Crist n'aguèt una d'espinas. De cavalièrs franceses que combaton per la comunautat, coma Rotland, ou plus tard Bertrand du Guesclin.

Definicion

I a quatre menas de cavalariá^[2]:

*Adobament de Lancelot*, Miniatura d'Évrard d'Espinques tirada del Lancelot en pròsa, BNF Fr.116, 1475.

la cavalariá regulara,
la cavalariá militara,
la cavalariá onorària,
la cavalariá sociala.

« La cavalariá regulara, es aquesta dels Òrdres Militars que s'engtja a prene un cèrta rauba, de portar las armas contra los Infidèls, de favorizar los Pelegrins anant als luòcs Sants, e de servir als Espitals ont devon èsser recebut. La Militara es aquesta dels ancians Cavalièrs que se pren per de granda fach d'armas. Se nomenava Milites dins los ancians títols. Los quitas Princes saupriá èsser recebuts Cavalièrs; se lor cenchavan l'espasa, e se lor cacava los esperons daurats. L'Onorari es aquesta que los Princes conferisson als autres Princes e als primièrs de lpr Cort. La Sociala enfin es aquesta qu'es pas autorizada que se forma dins unas escasença e que demora pas pus après ».

Istòria

Lo sègle XII e subretot lo XIII foguèron los sègles d’aur de la cavalariá. Aquesta s'estructurava coma una classa veraia amb sos còdis, sas valors e son biais de vida. A l'Edat Mejana tardièra, los adobaments venguèron mens nombroses e, a l mèsme temps, la cavalariá perdèt sa primautat suls camps de batalha, del fach de l'ütilizacion de novèla tacticas o d'armas novèlas (arcs longs); las batalhas de Courtrai e de Crécy foguèron al subjècte revelatriças de la vulnerabilitat de la cavalariá pesuga utilizada de biais isolat. Se l'apesantiment de las armaduras dels cavalièrs e dels cavals podèt, un temps, cobrir sas feblessas, la difusion de las armas de fuòc suls camps de batalha après la segonda mitat del sègle XV acaba amb cavalariá coma fòrça militara.

Originas

A l'entorns de l'an mila, lo tèrme latin miles (guerrièr) s'espandís dins los escrichs redigits en latin medieval. Designa alara los òmes d'arma (bellatores) per oposicion als religioses que prega (oratores) o als païsans que trabalhan (laboratores). Aqueste combatent se caracteriza donc pel fach qu'es un guerrièr. L'òme d'arma a caval serà designat pel tèrme eques significant cavalièr sonque al començament del sègle XII (per oposicion als soldats a pè, los milites pedites). A l'epòca ont lo sistèma feudal se desvelopa, la senhoriá n'es l'estructura de basa. Es un sistèma devent mantenir l'òrdre public e la justícia e avent per centre lo castèl. A Papia, lo castèl viu en granda partida pels dreches sul riu Leon. Las tèrras de la familha senhoriala son gardadas per sèt cavalièrs, los primièrs cavalièrs coneguts en Occitània, mencioants en 1029.

Lo cavalièr es un guerrièr apartenent a l'ostal du senhor: aqueste deu s'acompanhar d'un grop de soldats professionals que l'ajudan a mantenir l'òrdre e aparar los abitants dels atacaires. Tanben participan tanben al manten del sistèma feudal e recebon de la partida del senhor una sòlda o de tèrras. A partir del sègle XI, miles venon sinonime de vassus (o vassalus, latinizacion de vassal), lo vassal.

Ròtle de la Glèisa

Als començaments, la cavalariá èra pas gaire valorizad per la Glèisa coma lo precise Jean Flori. Se pièjava entièrament los cavalièrs anant a la crosada, denonciavan aquestes que riscavan lor vida non pas per Dieu mas per la glòria. La Glèisa contribuiguèt fortament a influenciar la cavalariá e a modificar sas valors, sos devers. La Glèisa tanben assegurava la remission dels pecats a totes los cavalièrs volent combatre los infidèls en Tèrra santa. Las Crosadas joguèron un ròtle central dins la reconciliacion entre la Glèisa e la cavalariá. Foguèt alara possible a partir del sègle XII, subretot de la primièra crosada presicada per Urban II en 1095 d'èsser cavalièr e de combatre per Dieu. Per ela lo problèma se pausèt veratadièrament amb los Templièrs que cercavan la reconeissença de la Glèisa.

Dempuèi presa de Jerusalèm, un semblant de patz existís en Palestina. De bandolièrs, d'incursions sarrasinas, fan regnar una inseguretat de contunh. Una granda partida dels croisats èran tornat al país après la conquista, segur qu'existís bien una soldatesca, mas tròp sovent limitada a la vilas, se deviá caminar en grop. L'aument del nombre dels espitals et lor escampilhament èra un problèma pels pelegrins malauts e pels Espitalièrs^[3].

Seguent Guilhèm de Tir, Hugues de Payns, un baron champanhés, de segur cavalièrs del Sant Sepulcre a partie de 1115^[4], prepausa a Baudoin II, rei de Jerusalèm, la creacion d'una comunautat dels « Paures Cavalièrs del Crist » per assegurar la seguretat dels camins. Pendent lo concili de Naplosa, en 1120, aquestea « cavalièrs » son invitats a tornar prene las armas. La novèla confrairiá es installada per Baudoin e Gormond de Picquigny, patriarca de Jerusalèm, sus l'ancian mosquèa al-Aqsa, dicha tanben, temple de Salamon. D'aquí ven lo nom de miles Templii, los cavalièrs del Temple, los Templièrs^[5].

Plan lèu aquestes cavalièrs, que prononciavan los vòts d'obesicéncia, de pauretat e de castetat, e que combatavan de biais eficaç los infidèls, pausan problèma al vejaire dels principis de la Glèisa; aquestes « cavalièrs del Crist » son en estat de pecat las armas a la main. Hugues crida son parent, l'abat de Claravals, per intercedir près del papa. Bernat de Claravals compauda De laude nove militie ont developa l'idèa de malicidium, de malicidi tuant lo mal en l'òme e non pas l'òme. Hugues utiliza aquestes mots dins sa letre Christi militibus que presenta, en genièr de 1129, al concili de Tròias qu'apròba l'òrdre novèl.

Aquestes darrièrs son en efièch de « cavalièrs nòus » que son de croisats permanents, mena « monges soldats ».

Vam al sègle XII

La cavalariá que se forma dins la segonda mitat del sègle XI^[6] se definís vertadièrament amb de caracteristicas seguentas: constituís primièr una categoria sociala d'esperela veire una « categoria socioprofessionala »^[7]. Aquesta darrièra se situa socialament en dejós de la noblesa. Conten totes aquestes qu'an « ni la notorietat d'un linhatge nòble, ni la riquesa d'un grand tèrra tenent, ni lo drech del ban d'un sénher ».

Es a dire, èsser un cavalièr es èsser un òme qu'es pas eissit de la noblesa d'un vejaire ereditari, que possedís pas de riquesas, que siá en tèrras o en argent, e qu'aurà pas lo poder de convocar de vassals a son servici ni de comandar, de contrénher, de convocar l'òst (drech de ban). Pasmens, un cavalièr deu d'esperse se procurar sas armas, l'armament caracteristic del cavalièr essent carestiós, compausat de la lança e de l'espasa pel sègle XI. Mai, lo cavalièr combat a caval que costa car e constituís d'èsser una marca de prestigi, de riquesa, de superioritat.

A la find del sègle XII, pel prestigi que lor es associat e lo cost de lor equipament, los cavalièrs seràn sempre mai associats a lor sobeiran. Es una evolucion importanta que marca lo vam dels castelans sostenguts per lors cavalièrs, en concurréncia e aclapissant lo poder reial.

L'estatut de cavalièr podava se pèrdre se lo cavalièr èra malaut e, en consequéncia, podavan pas pus assegurar sa foncion militara. Mai, lo cavalièr podava èsser ferrit greu pendent un afrontament e pas mai combatre. Alara, pauc a pauc èra obliat de la sociatat. Pendent l'Edat Mejana, los cavalièrs s'aprochèron e s'unifiquèron pendnet los combats, a la guèrra, e acabèron per formar un verai òrdre social.

Edat d'aur

Al sègle, al vejaire militar, la cavalariá pauc a pauc impausa sa preponderança suls camps de batalha. En efièch, los cavalièrs venon los combatents, los guerrièrs per excelléncia, l'eleit de l'armada, un òrdre militr que bastit sa renomada sus sos explechs e victòrias militaras. Son accion venguava sempre mai decisiva pendent de batalhas; es ela que decidís de la victòria o de la desfacha. en consequéncia, son prestigi s'auça. La batalha de Bouvines que se debana lo 27 de julhet de 1214 es un bon exemple per illustrar aquesta idèa. En efièch, l'accion de la cavalariá decidís plan de la victòria francesa. A l'epòca carolingiana, la cavalariá teniá una plaça centrala dins l'armada. Los reis francs, a partir de Charles Martel, avián privilegiat l'utilizacion de la cavalariá pels afrontaments.

Declin

L'Occident al sègle XIV es marcat per una pandèmia mondiale de pèsta e un refregiment climatic espectacular. La Pèsta negra começa en 1334 e decima trente a cinquanta per cent de la populacion europèa. La Pichona Edat glacièra tòca prigondament l'agricultura e las gens. L'Euròpa quina que siá la classas s'aclapèt dins son economia, dins ses cresença e sas institucions. La paisanariá se soslèva e revendica mai d'egalitat. La noblesa aristocratica opausa a la crisi del sègle XIV que ven una guèrra que durarà 100 ans.

La batalha d'Azincourt, ont la cavalariá francesa perd fàcia als soldats angleses inferiors en nombre, es sovent considerada coma la fin de l'èra de la cavaleriá e lo començament de la supremacia de las armas a distància sus la mesclada, que s'enforçarà amb l'invencion de las armas de fuòc.

Romantisme e erudits del sègle XIX

Remandada pendent la Reneissença, torna al vam pel òmes del sègle XVIII e XIX. Jean-Baptiste de La Curne de Sainte-Palaye es un dels primièr a tornar al subjècte amb sas Memòrias sus l'anciana cavalariá en 1753 e son Istòria literària de trobadors en 1774. Mas es Walter Scott qui lancèt l'interés del grand public per l'Edat Majana Ivanhoe en 1819.

Caracteristicas e vida

Aparicion dels cavalièrs

Totes los cavalièrs èran pas de guerrièrs a temps plen: tanben exestissiá de cavalièrs païsans^[8] vèrs l'an mila, vivent en banda dins d'ostalasses fòrtòs. Lo cavalièr frequenta sovent son sobeiran e adòpta una mena de vida gaireben similar mas en mens fastuós, e es sovent senhor d'esperse d'una tèrra modèsta. La cavalariá permetèt per unes òmes del començament de sègle XI una pujada sociala, mas un còp l'agregacion entre aqueste òrdre e la noblesa realizada, mens d'un sègle après, aquò acabèt. Al contrari, de cavalièrs son mai tard eissits de familhas nòblas: ne son los cabdèts celibataris e sens eritatge, veire los bastards reconeguts per un paire nòble, sols los ainats eritant alara. Al començament del sègle XIII, de legislacions reialas de França, d'Alemanha e d'autres reilames d'Euròpa dispausan que se pòt accedir a l'honor chavalerenca per aquestes que son de linhada cavalerenca^[9], fixant legalament la règla seguida per tradicion dempuèi ja près de dos sègles.

Ceremonia de l'adobament

L'adolescent ven al títol e a aquest estat après un aprentissatge e una ceremonia nomenada adobament. Abans l’adobament, cap a l’edat de set ans, es plaçat a çò d'un senhor que serà son pairin. Passa totes los gras de l'educacion qu'a per objectiu de'n far un guerrièr: galapian (neteja l’escudariá), lo patge (s’ocupa dels cavals, es al servici de la dòna del castèl, seguís un entraïnament equèstre, aprend la caça) e enfin l'escudièr o lo damaisèl (ajuda los cavalièrs al torneg e a la guèrra, e al fòrça grand privilègi de li portar son escut). Vèrs 17-21 ans, passa l’adobament, ceremonia oficiala que fòrça nòbles assistisson e que consistís a consacrar un òme coma cavalièr. L'adobament, que marca lo passatge de l'estat d'escudièr a aqueste de cavalièr, se denbana mai sovent en setembre o octobre. La nuèch precedent son adobament, lo cavalièr passa una nuèch de pregaira dins una capèla en companhiá de son pairin, vestit d'una tunica blanca, amb una crotz roja, lo blanc simbolisant la clarté et le rouge symbolizant la sang que lo cavalièr es prèst a escampar. Puèi lo senhor organiza una fèsta dins son castèl. Al fons del castèl, sus un empont, lo cavalièr èra prèst se far adobar cavalièr. De genolh, lo bachelièr fa a nauta votz lo jurament dels cavalièrs, una man sus l'Evangèli; sas armas de cavalièr li son enseguida donadas per son senhor e pairin, sanhada per la Glèisa qu'encadra la ceremonia. Un còp vestit de son equipament, s'agenolha encara per recebre « l'acolada ».

Joan II adobant de cavalièrs, enluminura dels sègles XIV e XV, BNF.

Après la ceremonia, s'organiza de tornegs que se jònhon los cavalièrs adobats e los vassals del senhor e de taulejadas per celebrar l'escasença. La ceremonia de l'adobament dona a aqueste que la recep un poder subretot militar qu'obten lo drech de ban (rassemblament de l'òst, es a dire l'armada) per partir en campanha militara. La Glèisa tanben volgava donar una portada ideologica a la ceremonia sens pasmens i capitar plan. L'adobament assegura l'admission dins la militia, es a dire la cavalariá. La remesa de las armas a una importança màger que significa pel cavalièr de devers e foncions de respectar. En efièch, la remesa de l'espasa significa pel cavalièr l'exercici de la fòrça armada, a saber lo manten de la patz e de l'òrdre public mas tanben lo sosten e la proteccion de la Glèisa e dels febles, la foncion religiosa tenent una placa centrala dins l'exercici de las foncions del cavalièr.

Biais de viure

La cavalièr es un professional de la guèrra, un soldat al servici d’un senhor. Es proprietari d'armas ofensivas e defensivas que li cal sovent remplaçar après un combat. Deu donc ganhar d'argent. Los tornegs e las justas son un biais de ganhar d'argent e de se divertir^[10]. Les guèrras a l'Edat Mejana son pas tan frequentas. Mai, i a pas de combats d'ivèrn, ni pendent los periòdes sants (Avent, Carèsma). La Glèisa definiguèt dempuèi la fin del sègle X de patz de Dieu e trèva de Dieu per limitar las guèrras. Lo torneg es donc una occasion d'emportar una rescat, de confiscar cavals e armas dels cavalièrs vencuts. Es tanben un biais de prene pas la man pendent los periòdes sens combat e de se destriar près d'una dòna. Los cavalièrs aiman los tornegs que s'i destrian e se sentisson dignes d'i morir l'espasa a la man. Lo cavalièr viu sovent al castèl e deu èsser fidèl a son senhor, qu'es vassal. Pasmens, cal pas confondre vassal e cavalièr.

Devers

La cortesiá es primièr l'ensemble de las qualitats del nòble, lo comportament elegant d'un cavalièr; puèi vèrs 1150, la cortesia s'encarga d’une dimension amorosa. La fin' amor es cantada pels trobadors. Lo cavalièr es al servici de la Glèisa, deu metre son espasa al servici du papa (crosadas) e dels febles: ven alara cavalièr del Crist (Miles Christi). Las qualitats de cavalièr ideal son la proesa, la generositat e la fidelitat. Pasmens, aquestes devers son segondaris al respècte dels devers cap al sobeiran. Sas vertuts son idealizadas per la literatura de la fin' amor. Lo cavalièr es primièr un òme d'armas, un òme de guèrra, de proesa.

Equipament

Al sègle XII l'equipament de basa del cavalièr (caval, hèume, aubèrc, espasa) representa lo revengut annal d'una senhoriá mejana de 150 ectaras. Tres sègles mai tard, l'equipament necessari pren lo produch du trabalh de 500 ectaras^[11].

L’equipament èra tanben pesuc que caretiós, los cavalièrs podavan pas vestir lor armadura tot sols, e lo pretz de l’equipament èra était sol un obstacle grandàs a l’epòca ont tot le mond podava venir cavalièr.

L'equipament se compausava de:

lo hèume (cascos);
la coirassa (plastrons);
l'aubèrc (còsta de malha);
los gantelets;
l'espasa, fabregada pendent de setmanas per un fobre del castèl;
la lança;
lo bloquier.

Las pèças que forman l'armadura complèta son arrenjats amb abiletat. Lo pes de l'armadura atenh 20 a 25 kg, çò que correspond al pes mejan de l'equipament portat pels soldats de totas las epòca. I a una quinzena de pèças principalas e un centenat al total. La qualitat de la montura aviá tanben un ròtle important que, desmontat, un cavalièr equipat se déplaçava mai lentament e perdava una granda partida de la fòrça d'impacte de la carga. Pasmens es pas rare que per causida estrategica pendant una batalha los cavalièrs carguèsson a pè.

Torneg e cavaleriá

Los tornegs, veraias competicions esportivas pels cavalièrs mas tanben un mejan de s'entraïnar a la carga frontala per las futuras batalhas, agradavan fòrça per la societat medievala, al contrari de la Glèisa qu'i èra reticenta. Permetavan als cavalièrs d'acquerir totas menas de ganhs: prèmis, cavals, armaduras, armas, argent. Los tornegs enriquison las cavalièrs venceires mas aquestes cercan e obtenon a vegada la glòria, lo prestigi e la renomada dins aquestes afrontaments. Es pels cavalièrs un mejan de promocion sociala eficaç.

Los tornegs semblan plan a de situacions de guèrra, per metre los cavalièrs dins las condicions de la batailha venenta ont deuran participar. Mas aquestas competicions prenon la forma d'espectacles. Las justas,elas , se destrain dels tornegs dins lo sens ont opausan pas que dos adversaris. Mens murtrièras, aquestas apareisson vèrs lo sègle XIII e son alara accaptat melhor per las autoritats civilas e religiosas^[12].

Referéncias

Nòtas e referéncias

↑ http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/chevalerie/15180
↑ Dictionnaire ecclésiastique et canonique portatif, Paris, 1766, tome I, p. 364 : « Il y a quatre especes de Chevalerie, la régulière, la militaire, l'honoraire et la sociale. ». Lire en ligne
↑ Galimard Flavigny 2006, p. 26
↑ Demurger 2008, p. 26
↑ Galimard Flavigny 2006, p. 27
↑ Jean Flori, L'essor de la chevalerie : XIe-XIIe siècles, Librairie Droz, 1986, introduction^{[réf. incomplète]}
↑ Jean Flori, La chevalerie en France au Moyen Âge, PUF, « Que sais-je ? », n^o 972, 1995.^{[réf. incomplète]}
↑ Georges Duby. La société aux XIe et XIIe siècles dans la région mâconnaise^{[réf. incomplète]}
↑ J. Flori, Chevaliers et chevalerie au Moyen Âge, p. 83, Hachette 1998.
↑ Sébastien Nadot, Le spectacle des joutes. Sport et courtoisie à la fin du Moyen Âge, P.U. Rennes, 2012.^{[réf. incomplète]}
↑ Patrick Boucheron, "l'Histoire" HS Modèl:Numéro, juillet 2002, p. 12-17.
↑ Sébastien Nadot, Rompez les lances ! Chevaliers et tournois au Moyen Âge, éditions Autrement, Paris, 2010.^{[réf. incomplète]}

Fonts

Patrick Boucheron, l'Histoire, HS no 16, juillet 2002
Emmanuel De Crouy Chanel. Les canons de Marignan.
Alain Demurger, Les templiers, Seuil, 2005
Bertrand Galimard Flavigny, Histoire de l'ordre de Malte, Perrin, 2006
Edgar Quinet, Les Révolutions d’Italie, Pagnerre, 1857

Annèxes

Bibliografia

Jean-Baptiste de La Curne de Sainte-Palaye, Mémoires sur l'ancienne chevalerie, considérée comme un établissement politique et militaire, 1753
Jean-Baptiste de La Curne de Sainte-Palaye, Histoire littéraire des troubadours, contenant leurs vies, les extraits de leurs pièces, et plusieurs particularités sur les mœurs, les usages et l'histoire du douzième et du treizième siècles, 1774
Claude Fauriel, l'Origine des épopées chevaleresques, 1833
Claude Fauriel, Histoire de la poésie provençale, 1846, 3 volumes
François Just Marie Raynouard, Des troubadours et les cours d’amour, 1817 Lire en ligne
François Just Marie Raynouard, Choix des poésies originales des troubadours, 6 vol., 1816-1821
Paulin Paris, Les Romans de la Table ronde, mis en nouveau langage et accompagnés de recherches sur l'origine et le caractère de ces grandes compositions (5 volumes, 1868-1877)
{{{títol}}}. Lire en ligne
Gaston Paris, Les Romans en vers du cycle de la Table ronde, 1887
Joseph Bédier, Légendes épiques, recherches sur la formation des chansons de geste, 1908-1913
Joseph Anglade, Les Troubadours, leurs vies, leurs œuvres, leur influence, 1908
Joseph Anglade, Onomastique des troubadours, 1916
Joseph Anglade, Histoire sommaire de la littérature méridionale au Moyen Âge, 1921
Philippe Contamine, « Points de vue sur la chevalerie en France à la fin du Moyen Age », in Francia, n^o , 1976, Modèl:Lire en ligne.

Articles connèxes

Ligams extèrnes

(fr) Arthur, la légende du roi sur le site de la Bibliothèque nationale de France (exposition virtuelle)
(fr) Le chevalier et la chevalerie
(fr) Michel Massian et René Follet (ill.), La Chevalerie, Dupuis, 1967, coll. « Terre entière »
(fr) Les Chevaliers collection Tout un Monde HISTOIRE, éditions Nathan

[EW5584-1] ttp://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/chevalerie/15180

[DECP-2] Dictionnaire ecclésiastique et canonique portatif, Paris, 1766, tome I, p. 364 : « Il y a quatre especes de Chevalerie, la régulière, la militaire, l'honoraire et la sociale. ». Lire en ligne

[3] Galimard Flavigny 2006, p. 26

[4] Demurger 2008, p. 26

[BGF27-5] Galimard Flavigny 2006, p. 27

[6] Jean Flori, L'essor de la chevalerie : XIe-XIIe siècles, Librairie Droz, 1986, introduction^{[réf. incomplète]}

[qs-7] Jean Flori, La chevalerie en France au Moyen Âge, PUF, « Que sais-je ? », n^o 972, 1995.^{[réf. incomplète]}

[8] Georges Duby. La société aux XIe et XIIe siècles dans la région mâconnaise^{[réf. incomplète]}

[9] J. Flori, Chevaliers et chevalerie au Moyen Âge, p. 83, Hachette 1998.

[10] Sébastien Nadot, Le spectacle des joutes. Sport et courtoisie à la fin du Moyen Âge, P.U. Rennes, 2012.^{[réf. incomplète]}

[11] Patrick Boucheron, "l'Histoire" HS Modèl:Numéro, juillet 2002, p. 12-17.

[12] Sébastien Nadot, Rompez les lances ! Chevaliers et tournois au Moyen Âge, éditions Autrement, Paris, 2010.^{[réf. incomplète]}

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]