Faula

Gat gardant d'aucas. Egipte, vèrs -1120

Una faula es un cort raconte en vers o en pròsa dont l'objèctiu es de far agradiva una leiçon de vida. Se caracteriza sovent per un raconte fictiu de composicion naïva e allegorica que protagonizada per animals que parlan, d'umans o d’autras entitats d'aspècte animal mas personificadas. Una morala es exprimida a la fin o la començament de la faula. Aquesta es sovent implicita, lo lector l'a de trobar d'esperel.

Bust de l'epòca ellenistica supausat representar Esòp, lo creator del gènre.

La faula Lo Còrb e lo Rainard ja contada per Esòp e Fèdae. (Ill. de Grandville, 1838)

Lo Lop e l'Anhèl es tanben una faula fòrça anciana. (Ill. de H. Weir, 1867)

Per Fedra, lo fabulista latin, « Lo meriti de la faula es doble: provòca lo rire e dona una leiçon de prudéncia. » Aquesta portada didactica de las faulas pòt explicar que las faulas circulèron e foguèron utilizadas d'una cultura cap a una autra. Segon G. K. Chesterton, « la faula es una mena d'alfabet de l'umanitat pem mejan del qual se poguèt escriure las primièras certituds filosoficas; e per aquesta rason las figuras devián foncionar coma d'abstraccions algebricas o de pèças d'un jòc d'escacs.»

Etimologia

Al sens primièr, lo mot « faula » (fabula,ae : la legenda) designa l'istòria o encadenament d'accions qu'es a la basa d'un raconte imaginari, quin que siá. Es dins aqueste sens que, dins la Poetica, Aristòtel designa la « faula » coma un dels sièis elements que constituisson una tragèdia, ensems amb las mòrs, lo lengatge, la pensada, l'aparelh scenic e la melopèa.

Lo mot faula ven du latin fabula (« prepaus, paraula »), que designa lo fach de parlar en inventant. En grèc, tanpauc i aviá pas de mot especial per nomenar lo genre de la faula, qu'èra designada pel mot significant raconte: μύθος (que donèt lo mot « mite »). Per far referéncia al genre, l'usatge lèu s'espandís per designar las faulas coma d'aesopica (literalament : « prepaus d'Esòp »), çò que se traduirà a l'Edat Mejana per isopets.

Gènre literari

La faula es una forma particulara d’apològ, que designa tot racontede portada moralizanta. Se destria de la parabòla, que met en scèna d'umans e daissa lo sens obèrt a la discussion. Tanben se destria de l'exemplum, qu'es un raconte presentat coma veridic. Enfin se destria del faulèl, qu'es un conte satiric o moral, sovent calhòl.

Istoric

La faula sortís sas raices de la nuèch dels temps e de totas las culturas. Fa partit de la tradicion orala plan sovent abans l'invencion de l'escritura. Es sempre activa dins los païses ont la cultura orala demora viva e pròche de la natura, coma es lo cas en Africa o dins las societats ruralas.

La Mesopotamia sembla aver estat lo bèrç del genre, a causa de la descobèrta que s'i faguèt de fòrça faulas venent de dos mila ans abans nòtre èra. De tauletas venant de bibliotècas escolaras de l’epòca sumeriana contan en brèu d'istòrias de rainard flataire, de can maladreit (« Lo can del fabre, avent pas podut capvirar l’enclutge, versèt la dorna») o de moissal se'n cresent (« Un moissal se pausant sus l'esquina d’un elefant li demanda se son pes li es suportable o se puslèu deuria s’envolar »). Fòrça d'aquestes tèxtes mòstran una granda afinitat amb los provèrbis e an una construccion antitetica (« Çò qu'encontrèt, ne'n parlas pas; mas çò que perdèt, ne'n parlas. ») Pasmens, possedisson pas de morala explicita. Lo Talmud conten diferents ensenhaments illustrats de faulas de Rainard, faulas que son passadas dins la literatura occidentala per las compilacions crestianas d'"exemples" servissent a la composicion dels sermons.

Antiquitat grecoromana

Al començament, la faula existissiá pas coma genre autonòm, mas solament jos forma d'extrach inserit coma d'illustracion dins un tèxte en vers o en pròsa. Atal, la primièra faula coneguda es d'Esiòde dins Los Trabalhs e los jorns, escrich al sègle VIIIe AbC. Es l'istòria Lo Rossinhòl e lo Segairòl, que conte cossí un rossinhòl pres dins las arpas d’un segairòl se fa dona la leiçon.

Esòp en Grècia

Las faulas d'Esòp foguèron de contunh traduchas e illustradas dins los 2 000 ans passats e mai. Çai dessús Lo Leon e lo Rat, dins una edicion de Steinhowel de 1521.

Illustracion de Grandville per Lo Rainard e lo Boc.

La faula se constituís coma genre literari amb Esòp, ma grand fabulista de l'Antiquitat, que visquèt entre los sègles VII e VI AbC, e que seriá originari de Tràcia, près de la mar Negra. Considerat coma lo paire de la faula, li donèt son nom. Los Ancians destriavan entre la faula esopica, que met en scèna d'animals o d'objèctes inanimats, e la fabla libiana, ont d'òmes intergisson amb d'animals.

Esòp èra ja fòrça popular a l’epòca classica, coma lo mòstra lo fach que lo quita Socrates auriá consacrat sos darrièrs moments de preson abans sa mòrt a metre en vers de faulas d'aqueste autor. Auriá explicat a son discípol: « Un poèta deu prene per matèria de mites [...] Atal ai causit de mites jos la man, aquestas faulas d’Esòp que coneissiái per còr, a l'azars de las encontras. » Diogènes Laèrci atribuís una faula a Socrates, que començava atal: « Un jorn, Esòp dich als abitants de Corint que se deu pas sometre la vertut al jutjament del popular. » E, s'agís aquí d'un precèpte ara tipicament associat al filosòf puslèu qu'al fabulista. Socrates utilizava de segur lo nom d'Esòp per far passar sos precèptes al mejan d'apològs.

Al sègle IV AbC., Demetrios de Falèra publica lo primièr recuèlh de faulas istoricament atestat. Lo recuèlh, perdut, donèt fòrça versions. Una d'aquesta es servada jos la forma d’un ensems de manuscrits datant benlèu del sègle I, colleccion nomenada Augustana. Es a aquesta que se referís çò que se dich ara las « faulas d'Esòp ». Conten mai 500 faulas, totas en pròsa, que las mai popularas, son Lo Còrb e lo Rainard, La lèbre e la Tartuga, Lo Boscassièr e la Mòrt, Lo Vent e lo Soleilh, etc.. Benlèu lo nom d'Esòp foguèt utilizat per recampar tota mena de racontes que circulavan antan de biais oral e que presentavan de caracteristicas comunas.

Fedra a Roma

De la Grècia, la faula passa a Roma. Oraci prepausa una remarcabla adaptacion de Lo Rat de vila e lo Rat del camp (Satiras, II, 6). Es seguit per Fedra que, coma Esòp, nasquèt en Tràcia e èra esclau abans d'èsser afranquit per August. Escriguèt sièis libres de faulas, que lo primièr comença amb Lo Lop e l'Anhèl. Amb aqueste recuèlh entèrament en vers, Fèdra fa de la faula un genre poetic d'esperse. En mai d'adaptar Esòp en latin, fa pròva d'originalitat: sus las 126 faulas del recuèlh, mens de la mitat son de manlèus d'Esòp. Quitament se sas faulas faguèron pas sa glòria de son vivent, Fèdra serviguèt de modèl.

Periòde ellenistic

Lo poèta Babri, un Roman ellenizat contemporanèu de Fedra, torna al grèc las faulas esopicas e las versifica. Se conéis d'el dos recuèlhs, que totalizan 123 faulas.

Lo vam de la faula grandís dins lo mond grecoroman. I a diferentas referéncias a de faulas de l'autor grèc Lucian de Samosata, coma los monins dançaires, que jòga sus l'oposicion entre l'inat e l'aquerit, tèma comun de fòrça faulas. Al sègle IV, lo poèta roman Flavi Avian ne daissa 42, gaireben totas d'adaptacions de Fedra, mas que mai d'unas, son atestadas endacòm mai, son fòrça plan bastidas. Son contemporanèu, Aftoni daissèt un recuèlh de 40 faulas en pròsa. Dins la dralha latina, las faulas d'Esòp passèron a l'Edat Mejana e inspirèron d'innombrables successors.

La font indiana e persana

Una pagina del Kalîla wa Dimna, version persana del sègle XV (Musèu del palais de Topkapı, Istanbul)

Kalîla wa Dimna, edicion siriana de 1534. La lèbre engana l'elefant li mostrant lo rebat de la luna.

La faula coneguèt un succès remarcable en Índia. Ja se'n trapa dins la granda epopèa del Mahabharata, fondatritz de l'indoïsme, coma dins los racontes del Jataka e lo Kathasaritsagara, mas la colleccion mai importanta se trapa dins lo Panhatantra. Originalament redigit en sanscrit entre -300 e 570 per un braman del nom de Pilpaí dins la region del Cashmir, aqueste recuèlh de faulas aviá per objectiu d'ensenhar la saviesa als princes e lo succès dins la vida. Foguèt retocat sovent amb tanben de versions derivadas, qu'una se titula Hitopadesha o L'Instruccion utila, datant del sègle XII. I a dins lo Panchatantra lo bestiari abitual de las faulas (ase, leon, monin, sèrp, etc.), amb la diferéncia que dos chacals, Carataca e Damanaca, an lo ròtle del rainard europèu, tot en se comportant a vegada nèciament. Aqueste recuèlh compta 70 faulas, subretot en pròsa.

Aqueste obratge arriba en Occident al tèrme d'un caminament fòrça complèxe, mostrant que l'interès que la faula podè provocar dins diferentas culturas. Lo Libre de Pilpaí es introduchs en Pèrsa pel rei sassanida Cosrau Ier (531-579) que, avent apres l'existéncia en Índia d'un obratge contenent la font de tota formacion intellectuala, aviá missionat son mètge del l'obténer. L'obratge es alara traduch en persan mejan jol títol Kalîleh va Demneh, qu'es version mai anciana de Panchatantra que se pòsca referir, l'original indian essent perdut. Après la conquista de la Pèrsa pels Arabs al sègle VII, es traduch en arabi jol títol Kalîla wa Dimna (o Kelileh va Demneh) per Abdullah Ibn al-Muqaffa (vèrs 750), que transpausa los racontes originals dins un contèxte arab. Las faulas i son inseridas dins un raconte continú que los dos chacals — Calila (Karataka) e Dimna (Damanaka) — son los protagonistas.

Pas cap d'obratge originari d'Índia foguèt tant espandit. Amb mai de 200 versions dins mai de sesenta lengas, coma lo turc, lo siriac, lo malés e l'etiopian, influencièt las literaturas d'Asia, d'Africa del nòrd e d'Euròpa. Foguèt traduch en grèc par Simeon Set a la demanda de l'emperaire bizantin Alexis Ier Comnèna (sègle XI) e en ebrieu per Jacob ben Eleazar de Tolèda al començament del sègle XIII. L'obratge es alara remarcat pel rei de Castelha Anfós X, que lo faguèt traduire de l'arabi en espanhòl jol títol Calila y Dimna en (1251). En 1263, Joan de Capoa traduch en latin la version ebraïca pel cardinal Orsini li donant lo títol de Directorium humanae vitae (litt. « La conducha de la vida umana »). En 1313, a la demanda de la reina Joana de Navarra, Ramon de Besièrs ne publica una autra edicion, qu'utiliza aquesta de Joan de Capoa tot en i integrant de donadas de la version espanhòla.

A una epòca anciana, abans l'aparicion del Kalîla wa Dimna, la faula sembla aver èsser ligada dins lo mond arab al nom de Locman lo Savi. Aqueste auriá viscut a la mèsma epòca qu'Esòp e tanben auriá estat esclau. L'Alcoran lo menciona coma essent un savi. En 1615, Thomas van Erpe publica una traduccion latina d'un recuèlh contenent 34 faulas, atribuidas a Locman per un autor anonim, mas que fòrça apartenon en fach al còrs esopic tradicional. E coma per Esòp, lo nom de Locman sembla aver foncionat dins lo mond arab coma un « aimant generic », aglutinant los racontes del mèsme genre que circulavan dins la tradicion orala. Lo nom de Locman lo Savi serà alara a vegada ligat a la faula coma un dels fondators mitics del genre.

Lo grand poèta persan Rumi (1207-1273), qu'èstudièt las faulas d'Esòp quand èra jove, ne faguèt una adaptacion originala dins son libre Masnavî-ye-Masnavî. Filh d'un teologian sofi e d'esperel considerat coma un sant, dona a las fablas una morala sovent mistica, plan diferenta de la morala classica. La leiçon de'n tirar es pas tant de se mesfisar dels autres que de se mèsme e de la partida animala de son alma.

Faula chinesa

Sòmni del parpalhòl (Del Ziling, 1988)

La faula a una fòrça longa istòria en China e existissiá ja sota forma orala tres mila ans abans nòstra èra. Pendent los periòdes de las Primas e dels Automnes e dels Reialmes combatents, ven un genre literari d'esperse e aparéis dins fòrça òbras de l’èra preQin, mas totes los libres d'aquesta epòca foguèron destruchs sus òrdre de l'emperaire Qin Shi Huang en 213 AbC. Las faulas chinesas son pas associadas a la pluma d’un sol autor. La lenga correnta garda la memòria de las faulas de Zhuangzi e fòrça faulas popularas son anonimas. Aquestas rebaton las aspiracions, las demandas e l’ideal de las massas laboriosas. Ara encara son legidas e se'n tira de leiçons. Fòrça faulas chinesas quitament venguèron d'expressions popularas de quatre mots, coma « Zhuang zhou meng die » (庄周梦蝶), qu'evòca lo sòmni del parpalhon de Zhuangzi.

Lo mot chinés per designar la « faula » (寓言yùyán) apareguèt pel primièr còp dins « Capítol Faula » de Zhuangzi. Significa « exprimir de pensadas per de paraulas » —çò qu'es comparable al sens primièr del mot faula en latin e en grèc.

Las faulas chinesas pòdon èsser destriadas en quatre genres, segon las epòcas :

1. Faulas filosoficas de l’èra preQin : Aqueste genre literari apareguèt e se desvolopèt pendent l’èra preQin, mas coneguèt son edat d'aur pendent lo periòde dels Reialmes combatents. Las faulas aparéisson dins d'òbras de diferentas escòlas on servisson a expausar d'idèas filosoficas e politicas, coma es lo cas per lo Sòmni del parpairòl (庄周梦蝶) de Zhuangzi.
2. Faulas dissuasivas de la dinastia Han : Los tèmas e estil de las faulas de la dinastia Han son eritats de l’èra preQin. L'objectiu d'aquesta faulas es d’obténer l’unificacion e l'estabilitat del novèl empèri feudal. S'agís d’instruire los òmes amb de leiçons de l’istòria. Las fablas mai conegudas son: La prègadieu que caça una cigala (螳螂捕蝉), L'òme qu'adorava lo dragon (叶公好龙), Jogar lo laüt davant los bufles (对牛弹琴), etc.
3. Fablas satiricas o ironicas de las dinastias Tang e Song: Las fablas escrichas jos la dinastias Tang e Song utilizan l’allegoria amb d'objectius satirics e filosofics. Los màger representants dels movements literaris redigiguèron de fablas. Las mai conegudas son 毛颖传 (Mao Yingchuan) de Han Yu, 黔之驴 (l'ase del Guizhou) de Liu Zongyuan e 卖油翁 (l'òme d'òli) de Ouyang Xiu. Amb la pujada del bodisme, de faulas estrangièras apareguèron en traduccion dins los tèxtes bodistas.
4. Faulas umoristicas de la dinastias Yuan, Ming e Qing: Pendent las dinastias Yuan, Ming e Qing, los fabulistas cultivan subretot l'istòria dròla. Es lo cas dels autors màger que son Liu Ji (autour de la faula 郁离子), Song Lian, Liu Yuanqing, etc.

Edat Mejana

Lo Còrb e lo Rainard (Steinhowel, 1521)

La faula contunha a se transmetre dins tot l'Edat Mejana jos la forma de recuèlhs, los Isopets (d'Esiòp). Un recuèlh atribuit a Romul, que compte 84 faulas en latin, amb 51 traduchas de Fedra, es immensament popular pendent tot lo periòde e serà un dels primièrs obratges a èsser imprimit. D'entre los autors que la tradicion gardèt lo nom, i a tanben Sintipas e pseudo-Dositèu, que se sap pas tròp se fa referéncia a de personatges reals o mitics. La qualitat literària es alara abandonada al benefici de las moralitats.

Es diferent amb Maria de França (1154-1189), que publica un recuèlh de faulas titolat Ysopet. Sus un centenat de pèças, dos terces son d'origina desconeguda e belèu venon del repertòri oral de l'epòca. Las autras son tiradas d'Esòp.

La tematica de la faula pren un espandiment singular amb lo Roman de Renart, colleccion de racontes deguts a de clergues anonims del sègle XII. Dins aquestas istòrias inspiradas d'Ysengrinus, òbra latina del poèta flamand Nivard de Gand, la luta del gopil contra lo lop servís de pretèxte a une vigorosa satira de la societat feudala e de sas injustícias. La faula ven alara una comèdia animala ont tot se ten.

En Anglatèrra, Eudes de Cheriton (1190 - 1246/47) redigís en latin un recuèlh de faulas, que fòrça venon d'Esòp e d'autres autors. Utiliza la faula ensems amb de parabòlas e d'exemplum per provesir de sermons e presics.

Renaissença

Lo Rainard e la Cigonha d'Esòp, dins l'edition de Gilles Corrozet (1542).

Lo Còrb e lo Rainard de Guéroult.

Al contrari del vam que lo genre coneguèt a l'Edat Mejana, los poètas del sègle XVI s'interessèron pas gaire a la faula.

I a de faulas en pròsa integradas a de contes, novèlas o satiras. En 1558, Bonaventure Des Périers conta l'istòria que donarà La Lachièra e lo Pòt de lach de La Fontaine. Margarida de Navarra n'introduguèt tanben per exemple dins son Eptameron.

Amb la novèla descobèrta de las fonts grègas pels umanistas, los recuèlhs de faulas anticas se multiplican. En Anglatèrra, William Caxton publica en 1484 lo primièr recuèlh de faulas esopicas a partir de fonts anticas grègas e latinas, tot en lor donant una dòsi d'umor capable de seduire un larg public. Aqueste obratge venguèt una referéncia incontornabla dins le mond anglofòn fins a la sortida d'una novèla traduccion pel folclorista Joseph Jacobs a la fin del sègle XIX.

En Itàlia, Laurentius Abstemius publica en 1495 un recuèlh de 100 faulas titulat Hecatomythium, qu'unes son traduchas d'Esòp alara que d'autres son de son invencion. I apond mai tard un segond recuèlh de 100 faulas, que publica amb de faulas de Lorenzo Valla, Erasme, Aulu-Gelle e autres. Giovanni Maria Verdizotti publiquèt un recuèlh de 100 faulas en 1570, titulat Cento favole bellissime.

En França, Gilles Corrozet publica en 1542 Les Fables du très ancien Ésope, una traduccion en vers del tèxte grèc acompanhat de somptuosas illustracions. Cinc ans mai tard, Guillaume Haudent publica Trois cent soixante et six apologues d’Ésope traduchs en vers. En 1610, lo Soïssa Isaac Nicolas Nevelet, alara de 20 ans d'eadat, publica Mythologia Aesopica, obratge que compren lo tèxte grèc e una traduccion latina de las faulas d'Esòp e de Babri, e tanben de Fedrea, Avian e Abstemi.

Endacòm, lo genre dels emblèmas, plan al vam pendent tot lo sègle XVI, expleita jos una forma sintetica e fòrça visuala la matèria de la faula. S'escrich alata alara de libres d’emblèmas, al biais de l’Italian Alciato. En França, Guillaume Guéroult sembla s’èsser especializat dins lo genre amb le Blason des Oyseaux (1551), les Hymnes du Temps et de ses parties (1560) e les Figures de la Bible (1564), sempre compausats sul modèl d’una gravadura acompanhada d’una corta pèça de vers. D'entre los emblèmas de Guéroult tractant de faulas esopics i a Lo Còrb e lo Rainard, Lo Monin e lo Gat, L'Aranha e l'Ironda, La Cort del Leon, L'Astrològ que se daissèt caire dins un potz, La Cigala e la Formiga e La Granòta que vol se far tan grossa coma lo Buòu.

D’autres escrivains practican de faulas en Euròpa, coma lo portugués Sá de Miranda.

Lo sègle de Jean de La Fontaine

La Gata metamorfozada en femna (Ill. de Leloir, 1873)

Al sègle XVII, la faula torna al vam e los recuèlhs se multiplican. Aqueste vam s'explica en partida pel desvelopament de l'educacion e la plaça que se fasiá la faula dins las escòlas per entraïnar a manejar la lenga e far d'exercicis de grèc e latin. Lo contèxte es favorable a l'espelida del genre.

Après avez assejat diferents genres poetics, Jean de La Fontaine (1621-1695) publica son primièr recuèlh de faulas en 1668 (libres I a VI). Amb lo succès obtengut, ne publicarà dos autres, en 1678 e 1694, per un total de 243 pèças, que unas son d'apològs e metan pas en scèna d'animals. Aquestes recuèlhs lo consacrèron coma lo mai grand fabulista de totes los temps.

Posant sas fonts dins la literatura mondiala de totes los temps (Esòp, Fedra, Oraci, Abstemius, Maria de França, Joan de Capoa, Guéroult, etc.), La Fontaine se contenta pas de traduire o d'actualizar de pèças conegudas, mas fa sa marca sul genre amb de racontes vivents, variats e fòrça plan contats, que fan una larga plaça al dialòg e testinònian d'una granda precision dins l'observacion, que s'apond una ironia doça, que tòca sovent a la satira a vegada a la filosofia.

• [Traduccion de La cigala e la formiga per Joan Focaud, en occitan lemosin]

Sègle XVIII

Lo Vaquièr e lep garda caça de Florian. (Ill. de Grandville)

Antoine Houdar de La Motte (1672-1731) explora una poetica de la faulas que trenca deliberadament amb los autors antics, considerant que las opinions comunas son sovent infondadas e que la coneissença evoluiguèt dempuèi Esòp e Fedra.

Un autre nom a costat d'aqueste de La Fontaine es Florian (1755-1794). Son recuèlh compta un centenat de faulas ont se sentís l’inspiracion de l’Anglés John Gay o de l’Espanhól Tomás de Iriarte. unas de sas faulas son d'orientacion publica e an per objectiu de vulgarizar las idèas de la filosofia de las Luses sus la natura umana e la necessitat pels govèrn de respectar de principis morals; d'autres son d'orientacion privada e ensenhan de principis de saviesa, d'amor del trabalh e de caritat.

Las faulas de Florian son a vegada jutjadas mai adaptadas als enfants qu'aquesta de La Fontaine que lo messatge n'es mens ambigú e las oposicions entre los personatges mens trencadas:

“ Prepausava a las dònas manhacas e fardadas, en mena de faulas, d'enigmas polidas, e lor manejava un ramelet de moralitats fadas; penhiá segon l' Emili la tendresa conjugala, las leiçons mairalas, lo dever dels reis, l'educacion dels princes. ”

La faula es tanben practicada pels filosòfs de las Luses : Diderot n'introduch a l'escasença dins sas Letras o dins sas Mesclas filosoficas. Lo succès prodigiós de la faula inspira alara fòrça vocacions. En 1777, Jean-Jacques Boisard publica un recuèlh que ne conten 1 001, alara que lo jesuista François-Joseph Desbillons ne produch 560 l'an seguent.

Gotthold Ephraim Lessing illustra lo genre en Alemanha, Ignacy Krasicki en Polonha.

Dempuèi lo sègle XIX

Jean-Pierre Saint-Ours, La lectura de la faula (1796)

Al sègle XIX, la faula serà gaireben pus practicada en França. Aqueste relatiu desinterès coïncidís amb la pujada del roman. Pasmens, Victor Hugo en setembre de 1852, dins son recuèlh Los Castigs, utiliza la faula per denonciar lo comportament de Napoleon III . Compara aqueste a un monin dins sa Faula o istòria.

En Russia, pasmens, la faula conéis un vam de popularitat amb Ivan Krylov, que ne fa son genre de predileccion. Cristóbal de Beña (Fábulas políticas) e Juan Eugenio Hartzenbusch ne fan çò mèsme en Espanha.

Ambrose Bierce utiliza la faula amb per objectiu la satira politica als EUA. Es a vegada aparentat al genre de la faula, dins lo sens larg d'apològ, La Bòrda dels animals (Animal Farm) de George Orwell. Publicat en 1945, aqueste apològ descrich una bòrda ont los animals se revòltan puèi prenon lo poder e caçan los òmes, après que sián estats negligits. Orwell prepausa una satira de la Revolucion russa e una critica de l'estlinisme. Blackham i vei un desvelopament de la faula Lo Lop e lo Can.

Franz Kafka (1883-1924) daissèt de borrolhons de faulas, coma Pichona faula, ont una mirga percaçada per un gat vei los murs d'un corredor s'estreitir inexorablament davant ela. La Partença met en scèna lo mèsme univèrs d'ància que dins sos romans. Dins aquesta vana esopica desviada, la morala es absenta e las certituds son remplaçadas pel sentiment d'incertitud generalizada.

La faula fa l'objècte de pastís e de parodias. Es lo cas per exemple per James Joyce amb The Ondt and the Gracehoper inserat dins Finnegans Wake, ont se trapa Mooske and the Gripes. Eugène Ionesco introduch dins La Cantatritz clòscapelada une pseudofaula, Lo Can e le Buòu..

Dins una dralha mai classica, la faula contunha a interessar d'escrivans del sègle XX. Lo poèta e dramaturg Jean Anouilh publica Fables en 1962. Dins un esperit que l’Encyclopedia Britannica liga dirèctament a La Fontaine, Pierre Gamarra publica La Mandarina e lo Mandarin (1970), que conten de faulas « d'una drollariá remarcabla e d'una granda virtuositat tecnica».

Utilizacion psicanalitica de la faula

A la mitat del sègle XX, la psicanalista Louisa Düss realizèt un metòde d'exploracion dels conflictes inconscients de l'enfant amb un ensems de « faulas » bastís per aquò. Un estudi de las responsas a aquestes racontes permetriá de « desveler los trebles afectius causats a l'enfant per una situacion familiala anormala». Cal notar que las faulas d'aqueste ensems se confòrman pas a l'esquèma classic, que pas cap de raconte conten de resolucion o de desnosament. Per exemple: « Es la nòça de Papà e de Mamà. S'aiman fòrça e faguèron una bèla fèsta. Pendent la fèsta, l'enfant se lèva e va solet al fons del jardin. Perqué? ».

Esquèma narratiu

La Cigala e la Formiga (Ill. de Grandville)

Lo Caval e lo Lop (Ill. de Grandville)

Lo Lop e lo Rainard (Ill. de Grandville)

Es malaisit de presentar un esquèma narratiu valable per totas las faulas, que dempuèi la mai nauta antiquitat, los recuèlhs de faulas pòdon regropar una granda varietat de racontes: istòria d'animals, contes, racontes mitologics, anecdòtas, bons mots e explicacions de tipe etiologic. Cada seccion concernís sonque las faulas mai tipicas.

Selon Houdar de La Motte, la faula s'organiza a partir de la morala que se vòl mostrar:

“ per far un bon apològ, cal primièr prepausar una vertat morala, l'amagar sota l'allegoria d'un imatge que va ni contre la justesa, ni contre l'unitat, ni contra la natura; menar enseguida d'actors que se farà parlar dins un estil familièr mas elegant, simple mas ingeniós, animat de çò que i a de mai risent e de mai graciós, destriant plan las nuanças del risent e del graciós, del natural e del nèci. ”

La faula classica conta una sola e unica accion, que repausa sus de jòcs d'oposction entre dos personatges, tot coma dins los racontes mitics analisats per Claude Lévi-Strauss. A apartir Esòp e Fedra, aquestas oposicions son enonciadas mai sovent dins lo títol, qu'anóncia, per exemple, una istòria metent a las presas una cèrvia e una vinha, una granhòta e un buòu, un còrb e un rainard, etc. Al començar, lo lector se trapa donc en preséncia d'una situacion conflictuala, que constituirà lo motor de racontes e ne nosar l'intriga. Dins las faulas de dos personatges, « la faula conéis sempre un conflicte, es a dire un antagonisme entre los actors, basat sus d'interesses divergents».

Sovent, los dos personatges se trapan dins de posicions subjectivas fòrça destriadas. Un es ufan de sa fòrça, de sas abiletats o de son importança: es en posicion nauta; l'autre aparéis coma fèble o desprovesit de ressorça: ocupa la posicion bassa. Mercé a un eveniment narratiu imprevist, aqueste qu'es en posicion nauta se traparà en posicion bassa e vice versa. Se pòt veire una illustracion dins la faula Lo Garric e la Sanha de La Fontaine (I, 22). Lo garric (A1), que se fa glòria al començament de sa soliditat e mepresava la sanha fèbla (B1), es desrasigat per la tempèsta (A2) alara que la sanha demora intacta (B2) que sabèt se plegar sens se rompre. Los personatges an donc realizat un percors inverse. L'esquèma es designat coma « un doble capvirament ». Se vei dins de desenas de faulas, sovent las mai popularas, coma Lo Còrb e lo Rainard, Lo Leon e lo Moscalhon, Lo Leon e lo Rat, La Colomba e la Formiga, Lo Gal e lo Rainard, Lo Caval e lo Lop, Lo Caval e l'Ase, Los Dos Gals, Lo Lop e lo Rainard, Lo Gat e lo Rainard, Lo Tresaur e los Dos Òmes, La Lèbre e la Tartuga, Lo Rainard e la Cigonha.

A vegada, lo capvirament se fa al benefici d'un tresen personatge, coma dins Los Panaires e l'Ase; La Granhòta e lo Rat; L'Aucelaire, lo Voltor e l'Alauseta; Lo Gat, la Mostèla e lo Conilhet; Lo Caval s'essent volgut venjar del Cèrvi; L'Usta e los Plaidejaires. A vegada encara, lo modèl del doble capvirament es un pauc sincopat, coma dins La Cigala e la Formiga ont la situacion iniciala mostrant l'avantatge de la cigala sus la formiga es evocada sonque a la fin de la faula (« — Qué fasiatz al temps caud? — Caminant, nuèch e jorn / Cantèri vos ne desplaga »). Es tanben lo cas per Lo Rat de vila e lo Rat de camps ont La Fontaine comença per l'invitacion del rat de vila alara que dins la version esopica, e d'Oraci, aquesta invitacion veniá sonque après un repai a çò del rat de camp que lo cosin de la vila aviá mespresat per la simplicitat de sos plats. Al contrari, dins L'Ase cargat d'espongas e l'Ase cargat de sal, La Fontaine renoncièt a l'estructura del modèl esopic, fasent intervenir dos protagonistas puslèu qu'un sol. Dins fòrça faulas, la faula se desvelopa sus de relacions antiteticas entre de subjècte, d'objècte, de situacions o de proprietats. Aquò permet de verrolhar lo sens de la faula e de veïcular una morala aisida de deduire, subretot dins la faula antica.

La faula se prèsta mens bien que lo conte tradicional a l'identificacion de l'autor amb un personatge. Qui causir, lo gat o lo rainard, lo rainard o l'esquiròl, lo leon o lo rat, la cigala o la formiga? Aquesta dificulat pel lector a se projectar dins lo raconte, en s'identificant d'en primièr a un personatge, a per efièch de lo manténer dins l'expectativa e de lo plaçar dins la posicion d'un observator o puslèu que d'un jutge. La faula s'adreça alara mai a l'intelligéncia e a la facultat de jutjament qu'a un desir d'evasion o de sòmni sentimental. Çò qu'es un genre privilegiat per servir a « l'educacion dels pòbles ».

Dimension morala

Lo Rainard e la Cigonha.

La Tartuga e los dos Guits.

Los Dos Rats, lo Rainard e l'Uòu.

Lo Carretièt enfangat

Luènh d'èsser una annèxe al raconte, la morala n'es lo resumit, l'argument sus que se bastís, constituís un element essencial de la faula. Segon Hegel, « La faula es coma una enigma que seriá sempre acompanhada de sa solucion.

Dins unas faulas que lo sens es evident, la morala es pas formulada explicitament, l'autor preferissent daissar al lector lo plaser de la deduire d'esperel del raconte.

Se nomena morala promition (o prològ) quand es plaçada en tèsta de la faula, epimition (o epilòg) quand es en seguida. Dins lo Panchatantra, la morala es mencionada al començament e a la fin de cada faula.

La valor « morala » de las faulas foguèt sovent criticada. Segon Jean-Jacques Rousseau la morala de la faula es sovent doptosa, veire purament imorala, e inapropriada a l'educacion dels enfants.

Aquestas criticas serián justificadas se la faula se presentava efectivament coma una leiçon de vertut, alara que sa caracteristica principala es d'èsser « una estructura narrativa especifica qu'impausa d'esperela una interpretacion transcendanta », es a dire una interpretacion que passa lo nivèl aparent del raconte.

Quitament s'unas faulas an una portada etica, coma per Esiòde, fòrça son d'istòrias de mesa en garda, ensenhant cossí subreviure dins lo mond ostil de las societats tradicionalas, ont lo poder dels poderoses s'exercís sens contrapes e ont se risca sempre d'aver afar amb lo mai fòrt o abil que se. Per lor desnosament, ont lo personatge ufan de sos vantatges al començament es plan castigat a la fin, la faula recomanda a cadun de demorar en posicion bassa. Lo filosòf Michel Serres exprimís l'idèa autrament: « cal evitar d'èsser pres dins los avatars del minor e del major […] Se volètz ganhar, jogatz lo minorant».

Es lo mèsme per las faulas del Panchatantra, qu'un especialista resumís atal las moralas: mai sovent, lo vici es recompensat, alara que la vertut es a vegada castigada, l'engana se revelant lo mejan mai segur de'n capitar.

La faula tanben avertís contra los actes inconsiderats e l'abséncia de reflexion prealabla a una accion, coma de davalar dins un potz sens aver envisatjat lo mejan de'n tornar (Lo Rainard e lo Boc). Preven fin finala contra la tenda dels automatismes e tira sos melhors efièchs de situacions ont se produch per un dels personatges una reaccion reflèxa inapropriada: obrir la boca per mostrar la beutat de son cant (Lo Còrb e lo Rainard) o per respondre a una escomesa alara que la situacion exigissiá de demorar mut (La Tartuga e los Dos Guits), o que sèm emportat per son aviditat (Lo Can que quita lo pàisser pel belar). Ou encara, un amic dona tròp de fòrça per espotir una mosca (L'Ors e l'Afogat dels jardins). Quitament Jupitèr pòt pas s'empachar de complir un acte reflèxe (L'Agla e l'Escaravat). N'es lo mèsme per la joventa qui se daissa emporter per son imaginacion que ne pèrd lo pòt que teniá (La Lachièra e le Pòt de lach). Aquestas accions mancadas provòcan lo rire del lector, que, come lo remarquèt lo filosòf Henri Bergson, « lo comic es aquò per ont lo personatge se liura a sa desebuda, lo gèst involontar, lo mot inconscient».

Fòrça faulas se presentan encara coma de responsas a un problèma o coma lo deschiframent d'una enigma. Es lo cas per exemple dins Lo Leon malaut e lo Rainard, Lo Carretièr enfangat, Los dos Rats, lo Rainard, e l’Uòu o La Cort del Leon.

Faula e allegoria

La faula d'Esòp l'Ase salvatge e l'Ase domètge veguèt per La Fontaine Lo Lop e lo Can. Una mèsma idèa se traduch de biais diferent segon las epòcas.

Una allegoria consistís dins la juxtaposicion d'un sens aparent e d'un sens amagat. La faula es donc una forma d'allegora, que l'istòria imatginada qu'i es contada es ligada a una morala abstracha, donant una portada generala a çò qu'èra en aparéncia pas qu'una anecdòta. Atal, dins Lo Rainard e la Cigònha, la morala fa pas que desvelar la leiçon del raconte e ne tirar una portada generala:

“ Enganaires, es per vosaltres qu'escrivi:
Esperatz la recipròca. ”

Un segond nivèl allegoric aparéis quand cadun dels personatges del raconte, o cadun dels elements de l'accion, deu èsser interpretat a un nivèl metaforic que lo sens del raconte aparesca. Es lo cas, per exemple, dins Lo Viatge de Florian, ont cal apercebre lo rapòrt entre los moments de la vida umana e aqueste d'un viatge que comença a l'alba e s'acaba de vèspre. Aqueste mecanisme d'interpretacion seriá una caracteristica generica de la faula, que « erigiguèt en sistèma la capacitat que possedís tot raconte de s'acabar per una evaluacion».

Los personatges animalièrs se prèstan al jòc de l'allegoria que son sovent identificables per de caracteristicas moralas a causa de lor fisic o comportament. Lo can es atal considerat coma lo simbòl de la fidelitat alara que lo lop simboliza lo costat salvatge e brutal. La colomba representa lo ligam amorós, la formiga l'ardor al trabalh, lo rainard la rusa, l'ase l'etupiditat, l'elefant la fòrça, lo pavon l'ufan, lo leon la poténcia, l'anhèl l'inocéncia, etc. Aqueste biais d'atribuir de trachs umans als animals es d'antropomorfisme. Los animals permeton atal de representar de biais vivent d'idèas abstrachas.

Grandville, « Ombras portadas », 1830. Aqueste illustrtor èra pivelat per las semblanças entre tipes umans e animals.

Bibliografia

Recuèlh de faulas

• (la) Laurentius Abstemius, Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, Lyon, Seb. Gryphius, 1536, 310 p. (lire en ligne)
• (la) Erpenius, Locmani sapientis fabulœ et selectà quœdam arabum adagio, cum interprétation latina et notis, Leyde, 1615 (lire en ligne)
• (la) Jean de Capoue, Directorium humanae vitae, Paris, Firmin Didot, 1844 (présentation en ligne, lire en ligne)
• (la) Léopold Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge, vol. 5, Paris, Firmin Didot, 1899

Faulas en occitan

• https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6113326x Fables en langue albigeoise
• https://www.libraria-occitana.org/produit/faulas/ Faulas Jan de la Font dau Melhau
• https://www.espaci-occitan.com/botiga/fr/contes/1379-faulas-dau-fabulos-esop-adaptadas-per-gui-matieu-9782953071252.html Faulas dau fabulòs Esòp (adaptacion en occitan provençal), Gui Matieu.
• Dos gals vivián en patz (quaranta faulas de La Fontaine reviradas en occitan), Paul Fabre.
• Faulas de Nissa (sic), Joan-Luc Sauvaigo.
• Fables et Contes en vers Patois de Montpellier, Andrieu August Tandon (1813)

Fonts

Classicas

• Joseph Bédier, Les fabliaux, Paris, Champion, 1911
• René Bray, Les Fables de La Fontaine : Essai sur la signification du comique, Paris, Edgar Malfère, 1929
• Hippolyte Taine, Essai sur les fables de La Fontaine, Paris, Mme ve Joubert, 1853
• Hippolyte Taine, La Fontaine et ses fables, Paris, Hachette, 1883

Critica recenta

• (en) H.J. Blackham, The Fable as Literature, Londres, Athlone Press, 1985, 280 p.
• Karl Canvat et Christian Vandendorpe, La fable : Vade-mecum du professeur de français, Bruxelles-Paris, Didier Hatier, coll. « Séquences », 1993, 104 p.
• Nicole Cottart, « Le Livre de Kalila et Dimna », dans Jean Glénisson, Le livre au Moyen Âge, Louvain-la-Neuve, Brepols, 1988
• Patrick Dandrey, La fabrique des fables, Paris, Klincksieck, 2010
• Louisa Düss, La méthode des fables en psychanalyse infantile, L'Arche, 1950
• Yves Giraud, L'emblème à la Renaissance, Paris, S.E.D.E.S-C.D.U., 1982
• (en) Niklas Holzberg, The Ancient Fable : An Introduction, Bloomington, Indiana University Press, 2002, 128 p.
• Morten Nojgaard, La fable antique, vol. 1, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag, 1964
• Jean-Noël Pascal, « Brèves remarques sur quelques fabulistes des Lumières », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p.
• Jean Pépin, Mythe et allégorie : les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, vol. 1, Paris, Etudes augustiniennes, 1976
• Louis Renou, « Littérature sanscrite », dans Raymond Queneau, Histoire des littératures 1, Paris, Gallimard, 1955, 1768 p.
• (en) Lee Rourke, A Brief History of Fables : From Aesop to Flash Fiction, Bloomington, Hesperus Press, 2011, 178 p.
• Michel Serres, Hermès IV. La distribution, Paris, Minuit, 1977
• (en) G.U. Thite, « Indian Fable », dans Robert S. Falkowitz et al., La Fable, Genève, Fondation Hardt, 1984, 322 p.
• Pascal Tonazzi, Le vocabulaire des Fables de La Fontaine, Paris, Berg International, 2017, 216p.
• Pascal Tonazzi, Morales, maximes et pensées des Fables de La Fontaine, La Rochelle, Coll. Electrons Libres, Evidence Editions, 2018, 136 p. ISBN: 979-10-348-0973-8
• Christian Vandendorpe, Apprendre à lire des fables : Une approche sémio-cognitive, Longueuil, Le Préambule, 1989
• Laurent Versini, « Fable, apologue, mythe et Lumières chez Diderot », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p.

Vejatz tanben

Articles connèxes

• Fabulista
• Apològ
• Parabòla
• Exemplum
• Conte
• Faulèl

Ligams extèrnes

• (en) Aesopica (en anglés, grèc e latin)