Anatomia
L'anatomia es la sciéncia medicala que descriu la forma e l'estructura deis organismes vivents e lei rapòrts deis organs e dei teissuts biologics que lei constituïsson. Per extension, pòu designar dirèctament l'estructura d'un organisme.
Probablament apareguda tre l'Antiquitat Auta en Mesopotamia e en Egipte, es una disciplina anciana qu'es una basa de l'ensenhament de la medecina dempuei aqueu periòde. D'efiech, gràcias a la possibilitat de realizar de disseccions ò de viviseccions sus d'animaus ò de cadabres umans, lei mètges antics poguèron realizar de descubèrtas tre la premiera partida dau milleni II avC. Dins aquò, l'aparicion de mejans d'observacion permetent d'observar la vida cellulara (microscòpi, radiografia, IRM, etc.) menèt a una multiplicacion dei descubèrtas a partir dau sègle XVIII. Aquò entraïnèt l'aparicion de plusors sosdisciplinas especializadas coma l'istologia e l'anatomopatologia.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Preïstòria
[modificar | Modificar lo còdi]Un saber primitiu de l'anatomia durant la Preïstòria es possibla. Per exemple, de representacions parietalas de l'Aurinhacian insistisson fòrça sus lo sèxe[1]. De perforacions realizadas sus de cranis d'animaus durant lo Paleolitic Superior e de trepanacions sus d'òmes de Neandertal son tanben d'indicis mostrant una certana conoissença dau cervèu e de son importància per la subrevida[2].
Antiquitat
[modificar | Modificar lo còdi]En causa de l'existéncia probabla de sabers anatomics durant la Preïstòria, es pas possible de determinar clarament una data d'aparicion per la disciplina. Pasmens, l'aparicion de l'escritura permet, pauc a pauc, de documentar lei practicas localas dins mai d'una region.
Mesopotamia e Egipte
[modificar | Modificar lo còdi]En Mesopotamia, tre la fin dau milleni III avC, existiá una tradicion anatomica au servici de l'art divinatòri. Ansin, l'analisi dei visceras d'animaus sacrificats èra utilizada per realizar divèrsei prediccions (meteorologia, recòltas, eissida d'un conflicte...). Pasmens, i aviá pereu d'aplicacions medicalas de conoissenças anatomicas. En particular, l'epatoscòpia aviá un ròtle dins lo pronostic e lo tractament dei malautiás[3]. En Egipte, divèrsei papirús mòstran l'existéncia de conoissenças relativament avançadas en anatomia tre lo sègle XIX avC. Lei pus famós son lei papirús Edwin Smith que descriu l'interior dau crani[4] e Ebers e Berlin 3038 que depintan plusors organs vitaus e lei vaissèus sanguins[5][6].
Índia
[modificar | Modificar lo còdi]En Índia, divèrsei conoissenças sus l'anatomia apareguèron tre lo milleni II avC gràcias au desvolopament de la medecina indiana e, dins una mendra mesura, d'arts marciaus locaus. Provènon probablament de sacrificis rituaus d'animaus e lei liames amb lei teorias religiosas, coma la doctrina dei chakra, semblan febles[7]. Pasmens, lei sabers anatomics indians demorèron relativament limitats. Per exemple, lo mètge Vagbhata († sègle VII) realizèt una carta dei ponchs sensibles per la subrevida umana mai la medecina indiana tradicionala, l’ayurveda, innovèt pauc fins a l'arribada de mètges musulmans e, pus tard, europèus dins la peninsula. Ansin, la premiera transcripcion dei tèrmes anatomics modèrnes en sanscrit foguèt l'òbra de Gaṇanatha Sena (1877-1945)[8].
Grècia e Roma
[modificar | Modificar lo còdi]En Grècia, la reflexion anatomica foguèt iniciada per lei filosòfs presocratics. Per exemple, Alcmeon de Crotona († sègle V avC) realizèt de disseccions e de viviseccions[9]. Aquò li permetèt de descubrir plusors organs ò partidas de l'anatomia umana coma lo nèrvi optic ò la trompa d'Eustaqui. Lei sabers anatomics grècs foguèron integrats dins la teoria deis umors per de mètges coma Empèdocles († sègle V avC) e Ipocrates (vèrs 460-377 avC). Per exemple, l'esqueleta foguèt associada a la tèrra[10]. Ansin, Aristòtel (384-322 avC) integrèt de donadas anatomicas dins lei descripcions dei 508 espècias presentadas dins son Istòria deis animaus[11].
Enebida en Grècia, la disseccion umana contunièt a Alexàndria durant lo periòde lagida durant quauquei decennis. Aquò permetèt d'observar la diferéncia entre leis artèrias e lei venas, de descriure lei valvas venosas, leis organs reproductors, l'intestin, lo sistèma nerviós e lo cervèu[12][13]. Erasistrat (vèrs 320-250 avC) e Erofil de Calcedònia (335-280 avC) foguèron lei doas personalitats majoras d'aquela escòla[14][15]. Se seis escrichs son desenant perduts, aguèron una gròssa influencia sus lei mètges grècoromans e arabis dei generacions seguentas. Galen (131-201 apC) es l'artesan major de la transmission d'aqueu saber. D'efiech, se la disseccion umana èra mai ò mens impossibla a son epòca, completèt sei conoissenças amb plusors disseccions de pòrc e redigiguèt de sintèsis dei conoissenças medicalas grècoromanas que demorèron influentas fins a la Renaissença dins leis espacis crestian e musulman[16][17].
De l'Edat Mejana a la Revolucion Scientifica
[modificar | Modificar lo còdi]Lei mètges arabis
[modificar | Modificar lo còdi]Entre lei sègles VIII e XII, lo mond musulman foguèt un important centre culturau e scientific. Eiretier dei sabers grècs e persans gràcias a un important esfòrç de traduccion menat sota lo patronage de plusors califas e visirs. En particular, plusors mètges arabis e pèrses realizèron de disseccions d'animaus – e benlèu d'èssers umans[18] – que permetèron de descubèrtas novèlas sus l'uelh, sus lo sistèma nerviós ò sus lo sistèma circulatòri. Per exemple, Ibn al-Nafis (1210-1288) descriguèt la pichona circulacion[19]. L'ensemble d'aquelei recèrcas permetèron de mantenir lei sabers grècs e de corregir quauqueis errors.
Lo novelum medicau en Euròpa Occidentala
[modificar | Modificar lo còdi]A partir de la fin dau sègle XI, l'Euròpa Occidentala conoguèt un novelum medicau que s'accelerèt a la fin de l'Edat Mejana. La traduccion d'obratges arabis e grècs majors, iniciada per d'ecclesiastics coma Constantin l'African (vèrs 1020-1087) ò per lei mètges de l'escòla de Salèrn en Sicília, suscitèt un important interès [20][21]. Lo desvolopament deis universitats sostenguèt tanben aquela renaissença. En particular, aquela de Bolonha venguèt rapidament un centre famós per la cirurgia. Lo drech de realizar de disseccions, reconegut dins un decrèt de 1241, foguèt tanben un factor de progrès en anatomia[22]. En 1316, aquò menèt a la publicacion dau premier obratge practic sus l'anatomia, escrich per Mondino de' Liuzzi (1275-1326), e dau premier atlàs anatomic, realizat per Guido da Vigevano (vèrs 1280-1349)[23].
-
Representacion medievala de l'escòla de Salèrn -
Representacion de Mondino de' Liuzzi -
Dessenh anatomic de Guido da Vigevano -
Autre dessenh anatomic de Guido da Vigevano
.jpg)
L'estructuracion de la disciplina
[modificar | Modificar lo còdi]Durant la Renaissença, en Euròpa, l'anatomia conoguèt un procès d'estructuracion que permetèt de l'establir coma una disciplina medicala distinta e importanta. Tre 1472, son ròtle dins la medecina foguèt reconegut per lo papa Sixte IV (1471-1484). L'interès dau public èra tanben important coma o mòstra lo desvolopament dei teatres anatomics e de l'anatomia artistica. La preséncia d'artistas ais eveniments anatomics e lei progrès de la gravadura permetèron de melhorar e de generalizar leis illustracions[24]. Aquò favorizèt una multiplicacion deis escòlas anatomicas
Pasmens, la question de la plaça de l'anatomia causèt de conflictes entre partisans d'una integracion de la disciplina dins la formacion de totei lei mètges e aquelei que consideravan la disciplina unicament utila ai cirurgians[25]. L'influéncia dei tèxtes antics èra encara importanta e, dins aqueleis obratges, l'anatomia aviá generalament una plaça pus reducha. La descubèrta d'un nombre creissent d'errors dins lei tractats anatomics ancians demeniguèt gaire aquela influéncia. Tanben, i aviá de debats sus l'interès d'estudiar un còrs mòrt, es a dire sensa arma, per sonhar de vivents aguent una arma[26]. Dins aquò, aquelei criticas poguèron pas s'opausar a l'estructuracion de la disciplina que venguèt un element centrau de l'ensenhament de la medecina durant aqueu periòde.
-
Representacion d'un teatre anatomic -
Taula de disseccion dau teatre anatomic de Bolonha -
Estudi dau braç de Leonardo de Pisa (vèrs 1510) -
Lo desvolopament de l'experimentacion
[modificar | Modificar lo còdi]Tre lo sègle XVI, André Vésale (1514-1564) desvolopèt una vision experimentala de l'anatomia. Publicat en 1543, son obratge principau, De humani corporis fabrica, èra illustrat per d'artistas majors de la Renaissença (Tician, Leonardo da Vinci...). Corregiguèt dirèctament aperaquí 200 errors presentas dins leis obratges de Galen, principalament causadas per de resultats de disseccions animalas generalizadas a l'òme d'un biais erronèu[27]. Aquò èra una rompedura amb leis autreis anatomistas dau periòde que preferissián corregir d'un biais pus discrèt lei diferéncias entre leis observacions de l'epòca e lei descripcions anticas.
La vision de Vésale s'impausèt durant lo sègle XVII. Permetèt de progrès dins la descripcion deis organs, dei glandas e dau sistèma circulatòri[28]. Tanben, menèt a una revision sistematica de l'anatomia de Galen. Au sègle XVIII, foguèt completada per l'aparicion dau microscòpi que permetèt l'observacion dei teissuts e d'organismes pichons coma leis insèctes[29]. Au sègle XVIII, lo perfeccionament dau metòde scientific menèt a de descripcions pus precisas e a la creacion de colleccions d'especimens[30]. Ansin, apareguèt l'idèa de crear de modèls de ciera destinats a l'ensenhament, çò que permetiá de redurre lo nombre de cadabres necessaris ai cors[31].
Au nivèu experimentau, l'Italian Giovanni Battista Morgagni (1682-1771) revolucionèt l'anatomia patologica en sistematizant lei disseccions per establir de liames entre simptòmas clinics e observacions post mortem[32]. Félix Vicq d'Azyr (1748-1794) fondèt l'anatomia comparada e realizèt de descubèrtas que prefiguravan la lèi de correlacion dei formas. Enfin, Albrecht von Haller (1708-1777) insistiguèt sus lei liames entre l'anatomia e la fisiologia.
-
Illustracion anatomica de De humani corporis fabrica -
Estudi d'un teissut vegetau amb un microscòpi -
Modèl de ciera destinat a l'ensenhament
L'anatomia dempuei lo sègle XIX
[modificar | Modificar lo còdi]La naissença de l'istologia
[modificar | Modificar lo còdi]Entre 1799 e 1803, lo mètge francés Xavier Bichat (1771-1802) publiquèt quatre obratges anatomics importants e mai utilizèsse pas de microscòpi. Dins sei recèrcas, desvolopèt la nocion de teissut e prepausèt un sistèma de classament per lei designar[33]. Puei, avancèt l'idèa de l'existéncia d'un liame entre lei malautiás e de lesions organicas especificas[34]. Aqueu principi foguèt a l'origina de l'istologia.
Pasmens, la fondacion de l'istologia modèrna esperèt la descubèrta dei cellulas e la generalizacion de microscòpis pron poderós per observar la vida cellulara[35]. L'afiermacion de la teoria cellulara aguèt luòc amb la descubèrta d'agregats de cellulas vegetalas dins lei plantas per Matthias Jakob Schleiden (1804-1881) en 1838 e la generalizacion d'aquela descubèrta ais animaus per Theodor Schwann (1810-1882) un an pus tard[36]. Encara pauc clara en 1840, la nocion de cellula venguèt l'objècte d'estudi de la citologia. Ansin, en 1893, en Die Zelle und die Gewebe, Oscar Hertwig (1849-1922) expliquèt lei diferéncias entre lei cellulas e lei teissuts[37].
Lo desvolopament de l'anatomopatologia
[modificar | Modificar lo còdi]L'aparicion de l'istologia permetèt lo desvolopament rapid de l'anatomopatologia. Per aquò, un estudi sistematic dei relevats d'autopsia permetèt de donar una amplor novèla ai trabalhs de Morgagni. Ansin, en 1812, Gaspard Laurent Bayle (1774-1816) publiquèt un article definissent lo metòde anatomopatologic e sei limits. Puei, destrièt lei malautiás amb de lesions organicas e aqueleis amb de lesions vitalas, es a dire d'alteracions de foncions vitalas sensa efiechs fisics visibles. Segon eu, la disciplina permet unicament d'identificar lo premier ensemble de lesions[38]. Un de seis estudiants, René Laennec (1781-1826), prepausèt de crear tres categorias d'alteracion (nutricion, forma ò posicion e textura). Sa descripcion de la degenerescéncia faleta dau fetge causada per la ciròsi aguèt un gròs succès internacionau[39].
Lei progrès tecnics dau sègle XX
[modificar | Modificar lo còdi]Durant lo sègle XX, l'anatomia realizèt de progrès importants gràcias ai progrès dei tecnicas d'exploracion (microscòpi electronic, endoscòpi, IRM, etc.) e ai progrès dins la comprenença dau foncionament de l'organisme. La disciplina garda donc un interès major dins l'ensenhament mai, pauc a pauc, es venguda una sciéncia medicala pus aplicada au servici pus dirècte de la cirurgia e de l'industria dei protèsis. Aquelei tendàncias contunian dempuei lo començament dau sègle XXI.
-
Exploracion de l'organisme amb un endoscòpi -
Tèsta d'una formiga obtenguda amb un microscòpi electronic -
-
Modelizacion anatomica 3D obtenguda per IRM
Concèptes principaus
[modificar | Modificar lo còdi]Morfologia
[modificar | Modificar lo còdi]La morfologia es l'estudi de la forma extèrna e l'estructura deis èssers vivents[40]. A l'origina, designava la recèrca descriptiva en estudiant la forma e l'aspècte visuau de l'estructura extèrna d'un animau, d'una planta ò d'un organ. Pasmens, una definicion pus larga s'impausèt pauc a pauc.
D'efiech, una espècia presenta de diferéncias amb leis autreis espècias. Generalament, aquelei diferéncias son pus feblas dins lo cas de doas espècias pròchas mai d'excepcions existisson. En particular, doas espècias son dichas « cripticas » quand son classadas a tòrt au sen de la meteissa espècia[41]. Ansin, se la morfologia es un biais sovent simple per obtenir d'informacions sus una espècia – es possible de descriure l'aspècte exterior d'un individú vivent – es pas totjorn sufisenta.
Plan d'organizacion
[modificar | Modificar lo còdi]Lo plan d'organizacion d'un organisme es la disposicion relativa de seis elements constitius (aisses de polaritat, organs e organits). Es un plan anatomic de basa qu'es partejat per totei leis organismes d'un meteis taxon. D'efiech, es un plan determinat per lei gèns dau desvolopament coma aquelei presents en totei lei vertebrats. Classicament, lei plans d'organizacion permetián de definir leis embrancaments dins la classificacion deis animaus. Pasmens, lei progrès an permés de generalizacion aqueu concèpte a l'ensemble dau vivent.
Organ, teissut biologic e cellula
[modificar | Modificar lo còdi]Un organ es un grop de teissuts biologics que tènon una meteissa foncion fisiologica. D'organs pòdon assegurar plusors ròtles d'un biais simultanèu mai, dins aqueu cas, cada foncion es realizada per un sosensemble de cellulas. Leis organs pòdon èsser descrichs per de taulas anatomicas, de preparacions anatomicas, de representacions de ciera ò de modèls informatics. Lo nivèu d'organizacion superior a l'organ son lei sistèmas organics. Lo teissut biologic es lo nivèu d'organizacion intermediari entre la cellula e l'organ. Es un ensemble de cellulas semblablas que forman un amàs, un ret ò un faisseu. Enfin, lei cellulas son l'unitat biologica estructurala e foncionala de totei leis èssers vivents[42]. Segon lei conoissenças actualas, es la pus pichona entitat biologic capabla de se reprodurre d'un biais autonòm.
Brancas principalas
[modificar | Modificar lo còdi]Anatomia comparada
[modificar | Modificar lo còdi]L’anatomia comparada es una branca anciana de l'anatomia qu'es apareguda tre lo sègle XVII. A per objectiu de comparar l'anatomia de diferenteis espècias per ne'n determinar la filogenia e lei procès adaptatius de cada espècia a son environament. Es una fònt importanta de donadas per estudiar l'evolucion dau vivent e per melhorar la comprenença deis adaptacions morfoncionalas.
-
Esquelètas de plusors espècias -
Comparason entre lei maissèlas d'un elefant d'Asia e d'un elefant d'Africa -
Comparason entre un èsser uman e un gorilla -
Dessenhs d'embrions d'espècias diferentas
Istologia
[modificar | Modificar lo còdi]L’istologia (ò anatomia microscopica[43]) es la branca de la biologia e de la medecina qu'estúdia lei teissuts biologics. A per objectiu d'explorar l'estructura deis organismes vivents, lei rapòrts constitius e foncionaus entre leis elements foncionaus e lo renovelament dei teissuts. Participa a l'exploracion dei procès patologics e de seis efiechs. Demanda de mestrejar de tecnicas de prelèvament, de conservacion, de preparacion e d'observacion dei mòstras.
-
Cartilatge colorat observat sota lutz polarizada -
Seccion d'un muscle -
Neuròna de la mesolha -
Mòstra de traquèa preparada per l'observacion
.jpg)
Anatomopatologia
[modificar | Modificar lo còdi]L’anatomopatologia (ò anatomia patologica) es l'especialitat medicala qu'estúdia la morfologia deis anomalias macroscopicas e microscopicas dei teissuts biologics e dei cellulas patologics sus un èsser vivent ò mòrt. Es devesida en dos domenis principaus que son l'anatomopatologia generala que s'interèssa ai procès lesionaus importants (inflamaccion, cancerologia, necròsi, etc.) e l'anatomopatologia espaciala que s'interèssa a d'organs precís (còr, paumon, etc.).
Autrei brancas majoras
[modificar | Modificar lo còdi]Entre leis autrei brancas majoras de l'anatomia, es possible de citar :
- l'anatomia animala es una disciplina zoologica que s'interèssa a l'estructura intèrna deis animaus.
- l'anatomia vegetala es una disciplina que fa tanben partida de la botanica. Estúdia l'estructura intèrna dei vegetaus.
- l'anatomia foncionala es una especialitat medicala qu'estúdia lei relacions entre la morfologia e la foncion dei partidas elementàrias de l'organisme (teissuts, organs, sistèmas, etc.).
- l'anatomia radiologica (ò radioanatomia) es lo domeni de l'anatomia qu'es basat sus l'utilizacion de metòdes radiografics.
- l'anatomia topografica es l'estudi dei disposicions e dei rapòrts deis organs entre elei.
Annèxas
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (fr) Jean-Pierre Dadoune, Histoire de la découverte du corps humain : du scalpel au microscope, Ellipses, 2016.
- (fr) Rafael Mandressi, Le regard de l'anatomiste : dissections et invention du corps en Occident, Seuil, coll. « L'Univers historique », 2003.
- (fr) Paul Mazliak, Brève histoire de l'anatomie de l'Antiquité à André Vésale, ADAPT-SNES, 2018.
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ (fr) André Leroi-Gourhan (presentat per Marc Groenen), L'art pariétal : langage de la préhistoire, Jérôme Millon, coll. « L'Homme des origines », 2009, p. 156.
- ↑ (fr) Paul Mazliak, Brève histoire de l'anatomie de l'Antiquité à André Vésale, ADAPT-SNES, 2018, p. 10.
- ↑ (fr) Jean-Pierre Dadoune, Histoire de la découverte du corps humain : du scalpel au microscope, Ellipses, 2016, p. 8.
- ↑ (de) Wolfgang Kosack, Le papyrus médical Edwin Smith: l'Académie de médecine de New York, Inv. 217, Christoph Brunner, 2012.
- ↑ (fr) Thierry Bardinet, Les papyrus médicaux de l'Égypte pharaonique. Traduction intégrale et commentaire, Fayard, 1995.
- ↑ (de) Walter Wreszinski, Der grosse medizinische Papyrus des Berliner Museums, J. C. Hinrichs, 1909.
- ↑ D'efiech, aquelei doctrinas son puslèu de sistèmas de representacion de l'Univèrs dins lo còrs uman. S'utilizan d'organs coma supòrts de teorias espiritualas, filosoficas ò religiosas, s'interessèron gaire a la natura vertadiera d'aqueleis organs.
- ↑ (fr) Dominik Wujastyk, « Interpréter l’image du corps humain dans l’Inde pré-moderne », dins Véronique Bouillier e Gilles Tarabout (dir.), Images du corps dans le monde hindou, CNRS éditions, 2003, pp. 71-99.
- ↑ (fr) Luc Brisson, « Mythe et savoir », dins Jacques Brunschwig e G.E.R. Lloyd, Le Savoir grec, Flammarion, 1996, p. 83.
- ↑ (fr) Paul Mazliak, Brève histoire de l'anatomie de l'Antiquité à André Vésale, ADAPT-SNES, 2018, p. 15.
- ↑ (fr) Janine Bertier, Histoire des animaux : Traduction, présentation et notes, Gallimard, coll. « Folio essais », 1994, p. 12.
- ↑ (fr) Elia Arié, L'hypertension artérielle aujourd'hui, Les Asclépiades, 2003.
- ↑ (fr) Paul Mazliak, Brève histoire de l'anatomie de l'Antiquité à André Vésale, ADAPT-SNES, 2018, pp. 34-35.
- ↑ (fr) Armelle Debru, « Hérophile, Ou L'art De La Médecine Dans L'Alexandrie Antique », Revue D'histoire Des Sciences, vol. 44, nos/3-4, 1991, pp. 435-436.
- ↑ (fr) Bernard Vitrac, Médecine et philosophie au temps d'Hippocrate, Presses Universitaires de Vincennes, 1989.
- ↑ (fr) Armelle Debru, Le corps respirant La pensée physiologique chez Galien, E.J. Brill, 1996.
- ↑ (fr) Danielle Gourevitch, « Les voies de la connaissances : la médecine dans le monde romain », dins Mirko. D. Grmek (dir.), Histoire de la pensée médicale en Occident, Antiquité et Moyen Âge, Seuil, 1995.
- ↑ La lèi islamica primitiva enebissiá pas dirèctament la disseccion umana mai la necessitat d'enterrar rapidament un còrs après la mòrt limitava fòrça lei recèrcas. De disseccions aguèron probablament luòc ai sègles X e XI fins a un enebiment pus clar de la practica a partir dau sègle XII. Èra tanben possible de realizar de disseccions sus de cadabres non musulmans somés a d'autrei règlas religiosas mai aquò sembla pas frequent.
- ↑ (fr) Danielle Jacquart, « Ibn an-Nafîs, premier découvreur de la circulation pulmonaire », La Revue du Praticien, vol. 57, 15 de genier de 2007, pp. 110-113.
- ↑ (fr) Danielle Jacquart e Françoise Micheau, La Médecine arabe et l'Occident médiéval, Maisonneuve et Larose, 1990, pp. 96-129.
- ↑ (fr) P. Theil, L'esprit éternel de la médecine, anthologie des écrits médicaux anciens, A.M.P.S., 1976, pp. 181-186.
- ↑ La disseccion es pas una practica enebida per la Glèisa Catolica. Es tanben pas totalament encoratjada e lo concili de Tors (1163) condamnèt la cirurgia. Ansin, l'autorizacion de 1241 regardava unicament la disseccion dei condamnats a mòrt. Pasmens, a partir dau sègle XIV, la disseccion menada per ensenhar ò per realizar de recèrcas èra venguda relativament frequenta dins leis universitats. Per exemple, en 1340, lo reglament de l'Universitat de Montpelhièr prevesiá l'organizacion d'una disseccion publica totei lei dos ans.
- ↑ (fr) Jean-Pierre Dadoune, Histoire de la découverte du corps humain : du scalpel au microscope, Ellipses, 2016, pp. 89-90.
- ↑ (fr) Paul Mazliak, Brève histoire de l'anatomie de l'Antiquité à André Vésale, ADAPT-SNES, 2018, p. 77.
- ↑ (fr) Vivian Nutton, « André Vésale et l'anatomie parisienne », Cahiers de l'Association internationale des études françaises, n° 55, 2003, pp. 239-249.
- ↑ (fr) Jean Céard, « Les mirages de l’anatomie », dins L'univers obscur du corps : représentation et gouvernement des corps à la Renaissance, Les Belles Lettres, 2021, pp. 13-39.
- ↑ (fr) Jacqueline Vons, « Galien corrigé par Vésale », dins Annie Verbanck-Piérard, Véronique Boudon-Millot e Danielle Gourevitch (dir.), Au temps de Galien : un médecin grec dans l'Empire romain, Musée royal de Mariemont, 2018.
- ↑ (fr) Jean-Pierre Dadoune, Histoire de la découverte du corps humain : du scalpel au microscope, Ellipses, 2016, p. 141.
- ↑ (fr) J. Poirier, « Les trois révolutions de l’histologie », Morphologie, vol. 89, n° 284, 2005, pp. 5-11.
- ↑ (fr) Jean-Pierre Dadoune, Histoire de la découverte du corps humain : du scalpel au microscope, Ellipses, 2016, p. 199.
- ↑ (fr) Jean-Pierre Dadoune, Histoire de la découverte du corps humain : du scalpel au microscope, Ellipses, 2016, p. 188.
- ↑ (fr) Jean-Pierre Dadoune, Histoire de la découverte du corps humain : du scalpel au microscope, Ellipses, 2016, p. 193.
- ↑ (fr) Leon Elaut, « La théorie des membranes de F. X. Bichat et ses antécédents », Sudhoffs Archiv, vol. 53, n° 1, 1969, pp. 68-76.
- ↑ (fr) Pierre Huard, « Bichat anatomiste », Histoire des sciences médicales, vol. 6, n° 2, 1972, pp. 98-106.
- ↑ (fr) J. Poirier, « Les trois révolutions de l’histologie », Morphologie, vol. 89, n° 284, 2005, pp. 5-11.
- ↑ (fr) Jean-Pierre Dadoune, Histoire de la découverte du corps humain : du scalpel au microscope, Ellipses, 2016, pp. 313-315.
- ↑ (fr) Jean-Pierre Dadoune, Histoire de la découverte du corps humain : du scalpel au microscope, Ellipses, 2016, p. 326.
- ↑ (fr) Michel Voisin, « Gaspard Laurent Bayle (1774-1816), de la nostalgie à l’anatomo-clinique : à propos d'un bicentenaire », Bulletin de l'Académie des sciences et lettres de Montpellier, vol. 47, 2016, pp. 31-42.
- ↑ (fr) Michel Voisin, « Tradition et modernité chez Laennec », Bulletin de l'Académie des sciences et lettres de Montpellier, 2013, pp. 67-78.
- ↑ (fr) Alain Dubois, Drôles d’espèces. Hybridation, perturbations de la méiose et spéciation dans le règne animal : quelques points délicats de terminologie, d’éidonomie et de nomenclature, In Peut-on classer le vivant ? Linné et la systématique aujourd’hui, Belin, 2008, pp. 169-202.
- ↑ (en) David Bickford, David J. Lohman, Navjot S. Sodhi et Peter K. L. Ng, « Cryptic species as a window on diversity and conservation », Trends in Ecology & Evolution, vol. 22, no 3, mars 2007, pp. 148–155.
- ↑ (fr) Jean-Claude Callen e Roland Perasso, Biologie cellulaire - 2e éd.: Des molécules aux organismes, Dunod, 2005.
- ↑ Tèrme vielhit.