Jeròni Bosch

Jeròni Bosch
Atribuit a Jacques Le Boucq, Retrach de Jeròni Bosch (vèrs 1550), fusanh e greda roja sus papièr, Arras, bibliotèca municipala. Atribuit a Jacques Le Boucq, Retrach de Jeròni Bosch (vèrs 1550), fusanh e greda roja sus papièr, Arras, bibliotèca municipala.
Atribuit a Jacques Le Boucq, Retrach de Jeròni Bosch (vèrs 1550), fusanh e greda roja sus papièr, Arras, bibliotèca municipala.
Nom de naissença	Jheronimus Anthonissen van Aken
Naissença	Vèrs 1450 Den Bosch (‘s-Hertogenbosch) Païses Basses borguinhons
Decès	Agost de 1516 Den Bosch (‘s-Hertogenbosch) Païses Basses dels Absborgs
Nacionalitat	Païses Basses
Activitat(s)	pintura, dessenh
Òbras reputadas	Lo Jardin dels delicis La Litotomia Lo carri de fen
Illustracion : Atribuit a Jacques Le Boucq, Retrach de Jeròni Bosch (vèrs 1550), fusanh e greda roja sus papièr, Arras, bibliotèca municipala.

Jheronimus van Aken [ɦijeːˈroːnimʏs fɑn 'aːkə(n)], dich Jeròni Bosch, o Jheronimus Bosch [bɔs] (Den Bosch o ‘s-Hertogenbosch, en neerlandes, (d'ont son pseudonime), vèrs 1450 - agost de 1516), es un pintre neerlandés, del movement primitius flamencs.

Membre de l'Illustra Confrairiá de Nòsta-Dòna, fa partit coma artiste del floron de l'art gotic finissent fantastic quitament se pòt culturalament semblar al mitans dels umanistas, de la pensada d'Erasme e de Thomas More. Lo Jardin dels delicis seriá, coma l'Utopia de More, une vision de çò que lo mond poiriá èsser, s'aviá pas estat gastat pel mal. Rebutant l'idèa d'una "colleccion de devinalhas" de Bosch, Hans Belting se concentra sus la quita practica artistica, ont tornan d'enjòcs novèls: « L'ambivaléncia del lengatge pinctural passa aquí l'enigma del contengut e dobrís a la pintura d'aqueste novèl espaci de libertat ont veniá un art al mèsme reng que la poèsia. »

Biografia

Una maga, una figura dins un bornat amb al rèire desvestit e de figuras d’enfants (entre 1465 e 1516), dessenh a la pluma e tinta metallogallica, lavat sur papèl (19,2 × 27 Modèl:Dunité), Viena (Àustria), Albertina (musèu).

La biografia de Jeròni Bosch es pas gaire segura, las raras informacions a son subjècte venon de documents relatius a de copias tardièras dels archius de 's-Hertogenboschc o de libres de comptes de l'Illustra Confratias de Nòtra-Dòna, al punt qu loq autors an podut lo descriure s'un còp a l'autre coma pragmatic o visionari, ignorant o erudit, devòt o eretic. Jheronimus van Aken ven d'una familha de pintres e d'enluminadors originari d'Aquisgran (Aachen, Aken en neerlandés), que s’instala vèrs 1423 a s-Hertogenboschc, vila de comerci e sèti del govèrn del Brabant Septentrional, lo surnom de Bosch ven del brèu del nom flamand de la vila. Náis vèrs 1450-1455. Son paire, Anthonius, installa en 1462 lo talhièr familial dins un ostal situat sul costat èst de la gran plaça e baptizada, en onor de son sant patron, In Sint Thoenis. Es aquí que lo jove Jheronimus se forma, entre la fin de las annadas 1460 e lo començament de las annadas 1470, près de son fraire aïnat Goessen. Associat à son paure entre 1474 e 1476, deparéis enseguida deks documents pendent quatre ans, periòde pendent que auriá podut complir son accomplir un tour de companhonatge, es a dire un viatge destinat a acabar sa formacion.

A son retorn en 1480, Jheronimus trabalha plan segur dins lo talhièr de familha, dirigit per Goessen dempuèi la mòrt d'Anthonius vèrs 1478. Après son maridatge en 1478 amb una rica aristocrata, Aleid van de Meervenne, que lo balha un benaise finacièr e un estatut socia auçat, crompa l'ostal In den Salvator, situada al nòrd de la gran plaça. En 1486, dintra coma « membre notable » dins la confrairiá Nòtra-Dòna. Respectuós dels usatges, l'artista participa als « taulejada dels cisnes » e esita pas a recébre a çò d'el los membres de la confraria, nosent atal de ligams amb de mai nauts notables de la region. S'agís d'una associacion religiosa consacrada al cult de la Verge, que ne ven lo pintre abitual.

Lo Pòrtament de Crotz, detalh (1510-1535), òli sus fusta (76,7 × 83,5 cm), musèu de las bèlas arts de Gand.

Pren lo pas al sen del talhièr de familha, qu'acaba per dirigir après la mòrt de Goessen en 1497. Respond alara a une demanda creissenta e pren de collaborators, documentats en 1503-1504, e d'entre que figuran sos nebots, Johannes (1470-1537) e Anthonis (1478-1516).

En setembre de 1504, lo goveranire dels ancians Païses Basses, Felip I de Castelha, filh de Maximilian d'Absborg, que la cort es installada a Brussèlas, balha a « Jheronimus van aeken dit bosch paintre dem[eurant] au boisleduc la somme de trente-six livres » per « ung grand tableau de paincture de neuf pietz de hault et unze pietz de long ou doit estre le jugement de dieu assavoir paradis et infer ». S'agís del primièr document ont lo pintre es designa pel nom de « Bosch », e pren un vam internacional.

Demorat a ‘s-Hertogenbosch, lo pintre trabalha alara que siá per la clientèla locala o la cort de Brusèlas. Morís sens descendéncia en agost de 1516, benlèu de la pèsta que benlèu ne morís tanben son nebot Anthonis. Sul registre del decès, a costat de son nom es mencionat insignis pictor (« pintre celèbre »). L'ainat d'Anthonis, Johannes, pren alara, sens pas cap de dobte, lo cap de talhièr familial, alara que Gielis Panhedel complèta, en 1522-1523, las tampas de Jeròni Bosch pel retaule de la confraria de Nòstra-Dòna de la glèisa Sant Joan.

Hendrik Hondius, Jheronimus Bosch, aigafòrta extracha de Domenicus Lampsonius, Pictorum aliquot celebrium præcipué Germaniæ Inferioris effigies, La Aia (1610).

En Espanha, Felip II crompa lo 16 de genièr de 1570 cins de sas pinturas amb lo triptic del Carri de fen e La Cura de la folia. Un viu interés per òbra demora fins al sègle XVI, benlèu favorizada per un ressarrament dels ligams amb los Païses Basses. Son òbra se mescla amb aquesta dels d'imitators e cal esperat la fin del sègle XIX per que d'expèrts o istorians d'art coma Justi, Baldass, Friedländer, Tolnay e Combe començan de desmesclar la produccion de Bosch de las multiplas imitacions que se'n èra fachas.

Jeròni Bosch a Venècia

Visions de l'al delà: L'Ascension dels elegits.

Las tres solas òbras de Jeròni Bosch presentas en Itàlia se trapan a Venècia, ont lo pintre auriá podut demorar entre 1499 e 1502. S'agís del Triptic de santa Liberata o santa Wilgeforte (v. 1495-1505), del Triptic dels sants ermitas (id.) de la Gallariá dell'Accademia de Venècia, e dels quatre panèls dichs de las Visions de l'al delà (v. 1505-1515), que son sens dobte las partidas lateralas d'un triptic o d'un poliptic que la partida centrala es perduda. Los quatre panèls representan lo paradís terrèstre, la pujada de las almas cap a l'empirèu, la casuda dels damnats e l'infèrn. Al contrari de las doas autras òbras, aquesta darrièr ensemble es pas signat.

Un testimonhatge istoric important, La Notizia de Marcantonio Michiel, conta, en 1521, que las Visions de l'al delà ornan lo palais Grimani, demora veniciana del cardenal Domenico Grimani (1461-1523), filh del dòga Antonio Grimani e colleccinaire rafinat, passionat ear la pintura nordica. Quitament s'i a pas pròva documentària, los dos triptics poirián aver, eles tanben, apartengut a sa collection. A la mòrt del cardinal Grimani, sas òbras, legadas a la republica de Venècia, acaban dins las colleccions del palais dels Dògas.

“ Jeròni Bosch : (lo Bosch Research and Conservation Project manaten l’atribucion), del poliptic de las Visions de l'al delà: los panèls del Jardin d'èden e de L'Ascension dels elegits, compausant lo diptic dich del Camin del paradís (vèrs 1505-1515), òli sus fusta (88,5 × 39,8 cm e 88,8 × 39,9 cm). ” — Venècia, Museo di Palazzo Grimani.

Allegorias moralas

Un membre de l'Illustre Confrairiá de Nòstra-Dòna. Sant Joan l'Evangelista a Patmos (Bosch) (vèrs 1489), òli sus panèl de casse (63 × 43,3 cm), Gemäldegalerie (Berlin)

Sèm dins lo ducat de Brabant, en Brabant-Septentrional, dins la vila alara rica de 's-Hertogenbosch, a la fin del sègle XV. Hieronymus Bosch es un pintre reputat, pro per qu'en 1504, Felip I de Castelha, filh de l'emperaire Maximilian, li fa comenda d'un grand Jutjament darrièr (ara perdut); lo peintre es un ciuadan a l'abric de tot de touta sospiècha.

Membre de la confrairiá de Nòstra-Dòna, vodada, coma son nom l'indica, a la celebracion del culte marial, Jeròni Bosch es un clèrgue, conéis lo latin, ten una cèrta cultura e gausís d'una perfiècha respectabilitat; es donc irreprochable al vejaire de las practicas e de la morala religiosas. Es benlèu un adèpte d'aquesta devotio moderna que s'impausa als Païses-Basses, repausant sus una pietat mens dogmatica, mens afectiva, demandant del fidèl un engatjament veritablament personal, prigond e sincèr, fondat sus la preguièra e la meditacion.

Aqueste climat de religiositat aumentada se rebat dins l'òbra de Bosch, banhat de nocion de pecat, traversat de visions exaltadas. Se pòt avançar que jamai la culpabilitat crestiana pareguèt tant a abissala que pel pintre de l'Infèrn, réputat encara viu d'èsser un « faseire de diables ».

D'un biais general, son òbra (brèu corpus reductible a un quarentenat d'elements, que pauc an l'atribucion segura) es lo bebat d'aquesta concepcion d'un mond irremadiablament roïnats pel pecat, l'original d'en primièr, puèi aqueste, quotidian, avid de possessions terrèstras e de plasers carnels. Es l'òbra d'un moralista crestian, qu'afortís sas visions pessimistas amb una severitat n'avent d'egale que sa veta imaginativa.

Estil

Es dins sas lecturas e dins l’atmosfèra d’eretgia e del misticisme regnant a son epòca que Bosch qu'una inspiracion novèla, que li fa daissar l’iconografia tradicionala dels començament per s’orientar cap a d'òbras « sacrilèguas » ont lo religiós se confronta al pecat e a la damnacion.

L’infèrn se mescla al paradís, e lo satiric a la morala. S'i vei sa preoccupacion per l’umanitat gastada a l'infèrn eternal (triptic del Carri de fen, v. 1500, musèu del Prado, Madrid) per aver virat l'esquina a la lei divina. L’obsession del pecat s’illustra dons Los Set Pecats capitals (1475-1480, musèu del Prado, Madrid), La Nau dels fòls (1490-1500, Lovre, París), lo triptic Lo Jardin dels delicis, 1503-1504 (musèu del Prado, Madrid), allegoria fantastica complèxa, composicion de personatges e d’animals ibrids, comportant fòrça referéncias a l’alquimia.

Detalh del triptic de La Temptacion de sant Antòni (vèrs 1501), òli sus fusta (131,5 × 119 cm), Museu Nacional de Arte Antiga de Lisbona.

Lo viatge de Bosch a Venècia, al començament del sègle XVI, dona una dimecion novèla a sa creativitat, se remarca mai d’espaci e de païsatges dins Sant Joan a Patmos (1504-1505, Berlin, Gemäldegalerie), Sant Jeròni en preguièra (v. 1505, Gand, musèu de las Bèlas Arts) o La Temptacion de sant Antòni (1501, Museu Nacional de Arte Antiga de Lisbona), òbras que mòstra l’exemple de la vida dels sants coma unica via de salut.

Vèrs 1510 aparéis una novèla evolucion amb sos quabres « de mièjafiguras », representacions de personatges de mièjacòrs, plaçat al primièr plan (Lo Coronament d’espinas, 1510, Madrid Escorial).

Son estil es caracterizat per de personatges caricaturals eissits dels bestiaris de l'Edat Mejana meses en scèna dins de diablarias. Jeròni Bosch es l'inventor d'un estil utilizat per fòrça artistas, coma Pieter Brueghel lo Vièlh, que foguèt lo grand eritièr artistic, al mens dins lo domèni de l'inspiracion diabolica (se li deu l'invencion d'una figura novèla: la maga). Es reconegut pels surrealistas del sègle XX coma mèstre de lor art pendent longtemps.

L'analisi mai prigonda e influenta, mas tanben mai contestada de son univèrs fantasmagoric, es l'òbra de l'istorian de l'art alemand, Wilhelm Fraenger.

Jeròni Bosch e sos imitators

Pieter van Der Heyden (gravaire), Paciéncia (1557), estampa segon Pieter Brueghel lo Vièlh, editada per Jeròni Cock (33,9 × 43,5 cm), Rijksmuseum Amsterdam.

Dins lo sègle XVI, lo vam de las invencions de Bosch aumenta e lèu pareis un mond que fa relai sos imitators. Se l'art d'aquestes darrièrs es pas sempre a la nautor d'aqueste del mèstre, dels pintres coma Pieter Brueghel lo Vièlh desplegan una extraordinària feconditat.

Al començament del sègle XVI, Jeròni Bosch ven un dels pintres mai apreciats de la cort dels absborg. En mai de pénher per la clientèla de 's-Hertogenbosch, mas tanben per l'aristocracia de Brussèlas. S'acompanha alara de collaborators per respondre a la demanda creissanta que se desvelopa sus un mercat de l'art en plen bolh, basat subretot dins lo pòrt cosmopolita d'Anvèrs. Son succès comercial, que li assegura rapidament una reputacion internacionala, contunhen de grandir pendent la primièra mitat del sègle XVI. Per ne compren la dinamica, cal destriar los collaborators, ligats al talhièr, dels seguidors que, actius mai sovent a Anvers, fan referéncia a las « invencions boschianas », per esemple las« diablarias », e van a vegada imitar lo biais del pintre creant una vena arcaïsenta.

Fòrça òbras abitualament atribuidas a Bosch an una paternitat uèi contestada pels expèrts, coma aquestes del Bosch Research and Conservation Project (BRCP). Alara en 2016, près de la nombrosas desatribucions, solas 20 pinturas e 20 dessenhs son considerats de sa man.

Las diferentas mans del talhièr

Seguèire de Jeròni Bosch. Un prèire (vers 1465-1516), dessenh a la pluma e tinta marron (19,7 × 27,5 cm), Kupferstich-Kabinett.

Lo talhièr de Jeròni Bosch es una estructura familiala ont collaboran sos dos nebots, los filhs de Goessen van Aken: Johannes (vèrs 1470-1537) e Anthonis (vèrs 1478-1516). Es temptaire coma ipotèsi d'identificar aquestes darrièrs respectivament lo Mèstre del Carri de fen e al Mèstre del Jutjament darrièr de Bruges. Aqueste darrièr es baptizat segon un triptic signat « Jheronimus Bosch » gardat a Brujas, que se referís plan als motius del Jardin dels delicis. Lo mèsme pintre es tanben l'autor d'una Verge amb l'Enfant (Gant, colleccion particulara) en granda partida retocada e qui ten la mèsme fluiditat de matèria pincturala. Sembla realizar las sieunas composicions a partir d'idèas ja fachas per Jeròni Bosch, coma ne testimònia de dessenhs definits per una escritura nerviosa, coma la Nau en flamas de l'Albertina de Viena e las Scènas infernalas del Kupferstich-Kabinett se vei al castèl de la Residéncia de Dresde. Sa produccion sembla s'arrestar amb la mòrt del mèstre, çò que pledeja en favor d'una identificacion amb Anthonis van Aken, mòrt el tanben en 1516.

A subjècte del Mèstre del Carri de fen, seriá l'autor de tota una seria d'òbras atribuidas fins alara al quita Jeròni, mas que poiriá en realité traïr la man d'una autra personalitat tornant elaborar sas invencions. Sa produccion, que compren diferents panèls signats « Jheronimus Bosch », se caracteriza ela tanben per una execucion rapida e fluida. Sembla s'espandre al delà de 1516, çò que dona un argument en favor d'una identificacion amb Johannes van Aken, que torna prene de segur lo cap del talhièr familial fins a la sieune mòrt, en 1537.

Lo vam de la « diablarias »

Pieter Huys, Las Temptacions de sant Antòni (1547), òli sus fusta (69,5 × 102,5 cm), Lovre.

Copia d'un original perdut o simple fals, aquesta Temptacion de sant Antòni (après 1551), òli sus fusta (61,8 × 79,7 cm, Noordbrabants Museum) es signada « Jheronimus Bosch ».

Dins la produccion del Mèstre del Carri de fen, deferentas òbras fan la part bèla a una de las especialitats de Jeròni Bosch: les « diablarias ». Es lo cas dels tres ensembles que, uèi gardadas a Venècia, que i foguèron benlèu menats pel marcand d'art d'Anvers, Daniel Bomberg, e venduts al cardenal Domenico Grimani, vèrs 1520.

Mentretant, lo triptic de las Tentacions de sant Antòni es visible sul mercat de l'art anversés, ont es crompat per l'ambaissador del rei del Portugal, Damião de Góis. Faguèt l'objècte de mai d'una copia complètas (Brussèlas, Musèus reials de las bèlas arts de Belgica) o parcialas, mai o mens fidèlas, mas provòca tanben un nombre considerable d'escarnis elaborant de composicions novèlas a partir de las idèas e dels motius de Jeròni Bosch.

La multiplicacion d'aquestas interpretacions libras provocant un vam mode de las « diablarias », vengudas un veritable genre que se ligan a de generacions de pintres actius a Anvèrs. D'entre aquestes, Jan Wellens de Cock (vèrs 1480-1527) parafrasa lo repertòri « boschian » dins un lengatge desligat que pòt se ligar al « manierisme anversés » e entreten de relacions estrechas amb aqueste del Mèstre del Carri de fen, coma l’illustran per exemple Las Temptacions de sant Antòni del musèu d'art e d'istòria de Genèva. Mai jove d'una generacion, Jan Mandyn (actiu entre 1530 e 1560 gaireben) adapta lo repertòri a l'estetica de la mitat del sègle XVI, coma tanben faguèt Pieter Huys (actiu de 1545 a 1577), que signa e data de 1547 Las Temptacions de sant Antòni del Lovre.

La vena arcaïsanta

En parallèl a aquestes servicials que traduson las idèas de Bosch dins lo lor lengatge, d'autres van mai luènh los interpretant dins una vena arcaïsanta qu'entreten, de fach, de frontièras mal definidas amb la falsificacion. Gielis Panhedel illustra perfièchament lo fenomèn.

Segeire de Jeròni Bosch, Ecce Homo (1563-1600),òli e aur sus panèl (52,1 × 54 cm), Philadelphia Museum of Art.

Nascut vèrs 1490 e format a Brussèlas per son paire, Aert Panhedel, benlèu completèt sa formacion dins lo talhièr de Bosch a 's-Hertogenbosch, ont acaba en 1522-1523 las tampas del retaule de la confraria de Nòtra-Dòna, identificats a dos panèls meses en venda per la galariá Fischer de Lucèrna, en 1955. Aquestes, mostrant l'un David et Abigaïl (1521-1523) e l'autre Salamon e Bethsabèa (id.), permeton d'atribuir al pintre diferentas autras òbras longtemps ligadas a la jovença de Jeròni Bosch, coma L'Escamotaire, del musèu municipal de Saint-Germain-en-Laye, que l'idèa desvelopa una autra especialitat de Bosch: la representacion de provèrbis e de scènas de la vida videnta.

El tanben de la generacion seguenta, lo Mèstre de las tampas dobla fàcia del musèu de las bèlas arts de Valencianas es nomenat segon un pannèl que mòstra d'un costat sant Jaume debant lo masc Ermogèn, de l'autre Las Temptacions de sant Antòni. Actiu sens dobte a Anvèrs a la mitat del sègle XVI, es tanben l'autor d'òbras autrescòps atribuidas a la jovença de Bosch, coma l' Ecce Homo del musèu d'art d'Indianapolis, caracterizat per un fons d'aur. Sa produccion se definís per una lectura un pauc seca dels modèls « boschians », per una paleta viva e per una concepcion singulara dels personatges dels uèlhs redonds. S'i religan los cartons de totas una seria de tapisseriás realizada segon d'òbras o, del mens, de las invencions de Bosch, coma Lo Jardin dels delicis, Lo Carri de fen o encara La Caritat de sant Martin, ont los mendiants pòdon èsser aisidament comparats als personatges monstruoses del quadre de Filadèlfia.

Un Jeròni Bosch novèl: Pieter Brueghel lo Vièlh

Es dins aqueste mitan qu’aparéis Pieter Brueghel lo Vièlh (vèrs 1525-1569). Comença sa carrièra a Anvèrs produsent pel mercat de l'art de las òbra inspiradas de Bosch e se ligant plenament a la vena arcaïsanta. Pendents las annadas 1550, collabora regularament amb l'editor Hieronymus Cock(estampaire e mercand d’estampas), per que produich diferents dessenhs destinats à la gravadura.

Datada de 1557, l'estampa titulada Los grands peisses majan los pichons n'es un bon exemple. Fondada sus la transcripcion literala d'un provèrbi, manlèva a Jaròni Bosch son idèa generala e tanben gaireben totes los motius. Mas lo biais de combinar aquestes reven al quita Brueghel, que se conéis la concepcion espaciala. Se pòt alara s'interrogar sus l'estatut de l'inscripcion « Hieronymus Bos / inventor », qu'apareis dins l'angle inferior esquèrra. . La formula se referís plan segur a l'invencion generica e non pas a la composicion especifica, al mens que daisse creire a un dessenh del quita Bosch, çò s'aparentariá a un fenomèn de falsificacion.

Pieter Brueghel lo Vièlh, La Casuda dels ángels rebèls (1562),òli sus casse (117 × 162 cm), Brussèlas, Musèus reials de las bèlas arts de Belgica.

Que que siá, Pieter Brueghel lo Vièlh s'apropria plenament lo repertòri de Bosch qu'adapta a de quadres de grand format, fòrça apreciats per la cort absborgesa. A partir de 1562, s'installa dins la vila de Brussèlas e entre sota la proteccion del governaire dels Païses Basses espanhòls: Antoine Perrenot de Granvelle. Es alara percebut coma un Jeròni Bosch novèl e lo davancièr d'una tradicion proprament neerlandesa, en oposicion a la mòda italianisanta, incarnada per son contemporanèu anversés, Frans Floris; una illustracion d'aqueste antagonisme es la comparason entre La Casuda dels àngels rebèls de 1562 al Musèus reials de las bèlas arts de Belgica de Brueghel, tot banhat pel repertòri « boschian », e aquesta de son rival, Floris, del musèu reial de las bèlas arts d'Anvèrs, pencha en 1554 e qu'impausa un modèl « michelangelesc ». Sa produccion insistís progressivament sul le país e sos abitants, jogant un ròtle essencial dins l'emergéncia de genres pinctirals novèls: lo païsatge e çò que se nomerà la scèna de genre. S'i ligan d'òbras coma Lo Repai de nòça, pench en 1567-1568 al musèu d'istòria de l'art de Viena e que l'invencion s'enraiça dins los exemplum e provèrbis representats per Jeròni Bosch.

En 1572, dins sos Pictorum aliquot celebrium Germaniae inferioris effigies (Las Efigias dels pintres celèbres dels Païses-Basses), Dominicus Lampsonius, caracteriza Brueghel coma un « Hieronymus Bosch novèl […] abil a imitar tant pel pincèl que pel gredon las subtilas quimèras de son illustre mèstre ». Celèbra atal lo succès comercial de Jeròni Bosch, que conéis alara son apogèu e que l'eritatge, mejans la renaissença dels genres, serà decisiu dins l'istòria de l'art occidental.

Lista de las òbras

Veire la lista de las òbras de Jeròni Bosch.

Òbras

Lo Jardin dels delicis

Lo Jardin es la màger poma de discòrdi entre especialistas. Que, entre las tampas laterals, lo Paradís terrèstre amb Adam unís a Èva, a esquèrra, et l'Infèrn, a drecha, lo sol ligam es lo pecat, unes ne deduguèron que Lo Jardin, a la mitat, èra una mena de trionf del pecat, una apoteòsi de la luxura, se conclusent en infèrn, debanament logic dins la perspectiva crestiana. E que la foncion de tot triptic, dins aquesta epòca, essent d'ornar un altar, aqueste fasent pas excepcion.

D'autres autors vegèron dins l'òbra una soma esoterica, interpretant sistematicament cada detalh jos l'angle de la coneissença alquimica. Aquesta Hans Belting, e per exemple passionanta.

Lo comanditari es identificat a Enric III de Nassau-Breda que las colleccions, dins sa residéncia de brussèlas, prefiguravan los futurs cabinets de curiositats. Lo fantastic triptic i ocupava una plaça de Tria.

Lo Jardin dels delicis (triptic) (1503-1504), huile sur bois (220 × 389 cm), musèu del Prado, (Madrid).

La Litotomia o Cura de la folia

La Litotomia o La Cura de la folia es un òli sus tela realizada en 1485. 

Al centre d'un pasible païsatge estival, podèm veire un cirurgian extraire un òbjete del crani de son pacient. A lor esquerre se trapa un monge e una religiosa qu'assistisson a l'operacion en plen aire.

La scèna es de forma circulara, de segur una referéncia a la Tèrra que la forma simboliza l'armonia entre los òmes e lo cosmòs: aquesta scèna, mesa en relacion amb la cupiditat umana, es susceptible de mostrar una importància donada a aquestas practicas. Pasmens, la forma circulara pren sa tradicion dins la representacion dels pacats capitals: rebat de l'omnipreséncia del pecat pel mond.

L'espaci est divisat en tres partidas delimitadas pel païsatge, partant del verd per se degradar cap a un blau luminòs, que nos permet de distinguir al luènh una vila. Aqueste païsatge armoniós plen de quietud es plaçat en contraste amb la folia umana.

Lo cirurgian o « peirèr » — donat a l'Edat Mejanaes — representat portant sul cap un enfonilh capvirat dins aqueste sens, l'objècte simboliza la cupiditat es aquí la personificacion de la quita folia: se pòt dire en consequéncia que lo peirèr exercissent en vertut de tota causa es en realitat que lo rei dels baugs, aqueste sabent çò qu'es de vertat. Aqueste element pren encara mai de significacion quand se constata que la religiosa pòrte sul cap lo libre de la coneissença medicala que denha pas consultat: la simbolica de la peguesa umana es aquí a son paroxisme. Mai, la scèna es trebolenta del fach que lo pacient en plena operation gaita l'espectator de biais patetic — aqueste òme simboliza la borgesia cupida, patissent de las mutacions d'òrdre social.

Un objècte es pausat sus la taula mas se sap pas se s'agís de l'objècte extrach de la tèsta de l'operat o aquesta d'un precedent pacient…

Bosch accentua l'efièch caricatural de son òbra inscrivent a l'entorn del quadre: « Mèstre òste la pèira, mon nom es Lubbert Das », nom que significa en flamand « persona simpla ».

« L'extraccion de la pèira de folia » mòsta que fòra dels pescats reconeguts per los tèxtes sants, existís de menaças tanben mortalas: la credulitat, l'estupiditat, l'absurditat, la peguesa e la folia, que mena los òmes a se donar a d'autres mai dangieroses qu'eles mèsmes. Lo fach que la Glèisa participe a aqueste charlatanisme mòstra la defalhença d'un sistèma de culte.

Lo Carri de fen

Lo carri mòstra los òmes ronçats al percaç dels ben terrèstres, representats per l'enòrma carretada de fen (simbòl d'existéncia efemèr e vana), que sián poderoses coma l'emperaire o lo papa, cavalcant sus l'esquèrra, o miserables, coma lo charlatan, lo monge golut o lo mendicant que volon lo part, quitament en panant, trichar, tuar… Lo carri e sa peccaminosa escòrta son traïnats per des monstres representant los pecats capitals drech cao a l'Infèrn ont cadun patís son castig adaptat, dins una nucha eternalament ardenta.

Crompat en 1570 per Felip II d'Espanha près de Felip de Guevara, unes istorians evòcan un pintre de talhièr, « benlèu de la man de Gielis Panhedel ». Es signat « Jheronimus Bosch » en bas a descha del panèl central.

Lo carri de fen panèl central (vers 1502), òli sus fusta (133 × 100 cm), Musèu del Prado.

Dessenhs

Lo corpus de dessenhs del mèstre passariá a un vintenat de fuèlhas: mòstres, animals, personatges mai o mens fantastics, e tanben d'estudis de detalhs. Unes pòdon èsser raportats a de quadres, coma Lo Jutjament darrièr de Bruges, al musèu Groeninge o Lo Jardin dels delicis del musèu del Prado, mas pas cap presenta un estudi preparatòri complèta o un modello.

L'estudi dels dessenhs sosjacents permetèt de comprene que Bosch trabalhada aviadament, segisssent son inspiracion, çò que lo liga a la modernitat de la Reneissença flamanda.

• Òbra de Jeròni Bosch
• 
  Diferents esboces e un mendicant, dessenh a la pluma tinta marron sus papièr (20,2 × 12,7 cm), Kupferstichkabinett Berlin.
• 
  Lo bosc que s'espandís e lo camp que vei, dessenh a la pluma e tinta marron (20,2 × 12,7 cm), Kupferstichkabinett Berlin.
• 
  L'Òme arbre, dessenh a la pluma e tinta marron sus papièr (27,7 × 21,1 cm), Viena, Albertina.
• 
  Mendicants e estropiats, dessenh a la pluma tinta marron sus papièr (26,5 × 19,8 cm), Bibliotèca reiala de Belgica.

Dessenh recentament atribuits a Jeròni Bosch

Dins lo catalòg rasonat que paréis a l'escasença de l'exposicion, jos la direccion dels expèrts del projècte de recerca (BRCP), un dessenh, expausat pel primièr còp a 's-Hertogenbosch, es publicat coma essent de la man del mèstre. Fins alara, aquesta fuèlha conservada en man privada èra atribuida a un artista actiu dins lo talhièr de Bosch, demrat anonim.

Païsatge de l'infèrn (Hellelandschap) (vèrs 1500), pluma e tinta bruna sus papièr (25,9 × 19,7 cm), colleccion privada belga.

S'agís d'un Païsatge de l'infèrn, exectat a la pluma e tinta bruna, amb de tòcas de roge dins l'uèlh drech del mostre cascat, e presentant a priori pas cap de dessenh sosjacent a la pèira negra. S'i trapa pas cap d'estudi de datalh ligat a las figuras de sants, pasmens fòrça dins l'òbra de Bosch. Un repertòri detalhat sus papièr servissent de basa de trabalh dins un talhièr èra plan corrent a l'epòca, mas la manca de documentacion sus la vida del talhièr fa demorar fòrça mistèris sus aquesta question.

La fuèlha que se tornèt atribuir s'inscrich perfièchament dins la linhada del corpus: lo païsatge presenta lo tipe de repertòri ja mencionat e tanben de referéncias dirèctas, frequentas dins los dessenhs de Bosch, amb d'òbras penchas. Per exemple, lo mostre tenent un cotèl dins la boca se trapa dins Lo Jutjament darrièr, alara que la tremuèja e la campana son similars a aquestas del triptic del Jutjament darrièr de Brujas, al musèu Groeninge. Lo tonèl-mostre sus patas, en base drecha, aparéis tanben dins un dels dos panèls dichs de Deluvi del musèu Boijmans Van Beuningen a Rotterdam — o puslèu « apareissián » ; aqueste es pas pus visible sonque mercé a de fotografias d'infraroge car qu'ara es amagat sota de retòcas.

Aquesta fuèlha apareguèt subte 2003 sul mercat de l'art a Nòva York. La notícia evocava una omogeneïtat d'estil entre lo dessenh e Lo Jutjament darrièr conservat a Bruges . En estudiant de reproduccions Fritz Koreny (cap del Bosch Research and Conservation Project) aviá remarcat (coma fòrça especialistas) los trachs « boschians » del dessenhs, las semblanças netas amb l'estil pinctural (evidentas dins las mans en forma de V o encara los longs braces, per exemple). E confrontat de près a la fuèlha la vertat li sautèt als uèis: podavan « pas èsser executat per qualqu'un que copia mas per qualqu'un que crea ».

Jeròni Bosch dins la cultura populara

• En 1963, Jim Morrison, qu'estudiava l'istòria medievala europèa, escriguèt un memòri per montrar que lo pintre aviá fach partit dels adamitas.
• En 1969, la pochèta de l'album Deep Purple representa los membres del grop eponim integrats dins la tampa L'Infèrn del Jardin dels delicis.
• En 1990, Andreas Marschall utiliza un detalh del triptic Lo Jutjament darrièr per l'illustracion de la pochèta de Coma of Souls, album del grop Kreator.
• La pochèta del disc Dangerous, de Michael Jackson, de 1991, utiliza d'elements del Jardin dels delicis.
• La pochèta de l'album Aion del grop Dead Can Dance es un fragment del Jardin dels delicis.
• En omenatge al pintre, lo personatge màger dels romans policièrs de l'escrivan americain Michael Connelly se nomena Hiéronymus Bosch.

Vejatz tanben

Bibliografia

• Antonio Tabucchi, José-Luis Porfirio et Dominique Ferrault (Traduction), La Tentation de Saint-Antoine. Un peintre, Jérôme Bosch, un écrivain, Antonio Tabucchi, Adam Biro, coll.  {{{títol}}}. ISBN 978-2876600591. .
• Walter Bosing, Jérôme Bosch environ 1450-1516. Entre le ciel et l’enfer, Benedikt Taschen, Cologne, 1992 ISBN: 3-8228-0116-X.
• Walter Bosing, Tout l'œuvre peint de Bosch, Taschen, 2000 (ISBN 978-3822859513).
• Roger Van Schoute et Monique Verboomen, Jérôme Bosch, La Renaissance du livre, coll.  {{{títol}}}. ISBN 978-2804605445. .
• Roger-Henri Marijnissen, L'ABCdaire de Jérôme Bosch, Flammarion, coll.  {{{títol}}}. ISBN 978-2080106537. .
• Wilhelm Fraenger, Le Royaume millénaire de Jérôme Bosch, présenté par Roger Lewinter, Éditions Ivrea, 1993 ISBN: 2-85184-235-8.
• Roger Lewinter, Groddeck et le Royaume millénaire de Jérôme Bosch, Champ Libre, 1974 ISBN: 2-85184-029-0.
• Fritz Koreny, Erwin Pokorny et Georg Zeman, Dessins de Jan van Eyck à Hieronymus Bosch, Rubenshuis, 2002 (ISBN 978-9076704159).
• (en) Frédéric Elsig, Jheronimus Bosch.  {{{títol}}}. ISBN 978-2600009386. .
• Hans Belting et Pierre Rusch, Hieronymus Bosch. Le Jardin des délices, Gallimard, coll.  {{{títol}}}. ISBN 978-2070118236. .
• Florence Gombert, Didier Martens et Martine Aubry, Le Maître au feuillage brodé. Primitifs flamands.  {{{títol}}}. ISBN 978-2711848911. .
• Larry Silver, Bosch, Citadelles & Mazenod, 2006 ISBN: 2850881163.
• (en) Hélène Verougstraete et Jacqueline Couver, Peinture ancienne et ses procédés.  {{{títol}}}. ISBN 978-9042917767. .
• Alexandra Strauss, Les Démons de Jérôme Bosch, Folio, 2010 (ISBN 978-2070435999).
• (de) Fritz Koreny, Die Zeichnungen: Werkstatt und Nachfolge bis zum Ende des 16.  {{{títol}}}. ISBN 978-2503542089. .
• Christiaan Will et Marie-Françoise Dispa, Jérôme Bosch, entre ciel et enfer, Éditions Stokerkade, 2012 (ISBN 978-9079156207).
• Claude Merle, L'Ange sanglant.  {{{títol}}}. ISBN 978-2822403009. .
• Reindert L. Falkenburg, Bosch. Le jardin des délices, Hazan, coll.  {{{títol}}}. ISBN 978-2754107730. .
• Stefan Fischer, Hieronymus Bosch.  {{{títol}}}. ISBN 978-3836538497. .
• Matthijs Ilsink, Jos Koldeweij et Charles de Mooij (préface), Jérôme Bosch, visions de génie, Fonds Mercator, 2016 (ISBN 978-9462301177).
• Matthijs Ilsink, Jos Koldeweij et Ron Spronk, Jérôme Bosch, peintre et dessinateur : catalogue raisonné, Actes Sud Éditions, coll.  {{{títol}}}. ISBN 978-2330057794. .
• Collectif, Jérôme Bosch, Connaissance des Arts, coll. « hors-série expo », 2016 (ISBN 978-2758006602).
• Till-Holger Borchert, Bosch par le détail, Éditions Hazan, coll.  {{{títol}}}. ISBN 978-2754108478. .
• Guillaume Cassegrain, Les Triptyques de Jérôme Bosch, Éditions du Chêne, coll.  {{{títol}}}. ISBN 978-2812315671. .
• (en) D. H. Strickland, The Epiphany of Hieronymus Bosch: Imagining Antichrist and Others from the Middle Ages to the Reformation, Harvey Miller, coll.  {{{títol}}}. ISBN 978-1909400559. .
• J. Chailley, Jérôme Bosch et ses symboles. Essai de décryptage, éd Bruxelles-Palais des Académies, 1976, p. 310 ISBN: 9782803100026.
• Roger Caillois, « Au cœur du fantastique », L'Obs, Modèl:Date-, p. 30 (disponible sur : http://referentiel.nouvelobs.com/archives_pdf/OBS0019_19650325/OBS0019_19650325_030.pdf). 
• Lacques Lacan, « Le stade du miroir », Communication faite au Modèl:XVIe Congrès international de psychanalyse, à Zürich, le Modèl:Date-, disponible sur : http://www.prepagrandnoumea.net/hec2015/TEXTES/LACAN%20Le%20stade%20du%20miroir.pdf.

Filmografia

• Lo Mistèri Jeròni Bosch, realizat per José Luis Lopez-Linares.

Exposicions

• « Hieronymus Bosch Came Home in 2016 » (programme et exposition).
• « Jérôme Bosch. Visions de génie », Musée nord-brabançon (Noordbrabants Museum) à Bois-le-Duc (Pays-Bas), du Modèl:Date- au Modèl:Date-.
• « Jérôme Bosch. Le grand œuvre », « El Bosco. La exposicion del centenario », musée du Prado à Madrid (Espagne), du Modèl:Date- au Modèl:Date- (collection).

Articles connèxes

L’Òme de Vitruvi de Leonardo da Vinci es per fòrça lo simbòl de l'evolucion de la civilizacion occidentala dans l'art de la Reneissança.

• Reneissença flamanda
• Primitius flamands
• Escolastica, conciliar l'apòrt filosofic grèc amb la teologia crestiana.
• Cosmologia religiosa, representacion sociala, entre religion e lo mond, accessible als èsser umans.
• Escòla franco-flamanda:
  • Johannes Tinctoris (1435-1511), compositor  e teorician.
  • Jan Smeken (vers 1450-1517), retorician e poèta neerlandés.
  • Erasme (1467-1538), pensaire umanista e teologian neerlandés.

Ligams extèrnes

• (en) Jérôme Bosch dans Artcyclopedia
• (de) Œuvre complète sur Zeno.org
• Bosch Research and Conservation Project