Gascon : Diferéncia entre lei versions

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Navigar dins l'istoric
← Cambiament precedentDiferéncia seguenta →
Contengut suprimit Contengut apondut
VisualWikitext
Cornelhac9 (discussion | contribucions)
1 371 modifications
Cap resum de modificació
Linha 47 : Linha 47 :
La soa originalitat qu'ei sustot fonetica/fonologica. Las particularitats fonologicas mes sovent citadas qui caracterizan guaireben tot lo maine gascon concerneishen lo desvolopament deu [[consonantisme]] e son las següentas:
La soa originalitat qu'ei sustot fonetica/fonologica. Las particularitats fonologicas mes sovent citadas qui caracterizan guaireben tot lo maine gascon concerneishen lo desvolopament deu [[consonantisme]] e son las següentas:


* A la ''f'' deus autes dialèctes occitans, lo gascon qu'opausa ua ''h'' : gascon ''har / hèr / hèser / hèder''. vs. occitan generau ''far / faire''. Aquera h qu'ei sonora quan es tròba abans ua vocau, sauv en quauques parlars on la h ei vaduda muda per influéncia castelhana o francesa<ref>Quò's lo cas en [[Bordalés]], [[Entre Duas Mars]], [[Libornés]]</ref>, mès qu'ei tostemps muda pertot quan e's tròba just abans ua consonanta<ref>La h interconsonantica qui sec ua s n'ei comunament pas notada: eslor, eslama, grafia simplificada per es.hlor, es.hlama.</ref>. Quauques parlars classificats com gascons a la termièra deu maine que conservan la f (per exemple [http://crdo.risc.cnrs.fr/data/thesoc/09-AULUS.wav lo gascon d'Aulús] au sud-èst<ref>LAURENT J.P. Le dialecte gascon d'Aulus, Grammaire et dictionnaire (J.P. Laurent, 2002)</ref>, lo de Liborna au nòrd-oèst<ref>En mantuns lòcs de Gironda, que s'i parla un gascon qui conserva la f. Que son : Vilagoja, Liborna, Pomirau, Semilion, Sent Cristòli das Bardas, Peisseguin, Monbadon, Taiac, Sent Cibard, Sent Genés de Castilhon, las Salas, Gardegan e Tortirac, Belvés de Castilhon, Castilhon la Batalha, Sent Estèfe de Lissa, Moliets e Vilamartin, Flaujagas, Julhac, Gensac, Pessac de Dordonha, Sent Avit de Soleja, Massugàs, Landerroat e Sent Laurent de Servòlas. Ad aquesta lista, que caleré ahíger uns quants vilatges, generaument ignorats com gascons dens la literatura, deu canton de Velina en Dordonha, on s'i parla un parlar semblant au de Castilhon-la-Batalha: Que son Sent Miquèu-de-Montanha, Lamòta-Montravel, Montcaret, Sent Seurin-de-Prats e Sent Antòni-de-Brulh. Vej. LARTIGUE H. ''Les racines de la langue gasconne Identité culturelle, limite linguistiques / Les veas de le lenga gascona Identitat culturau, hitas lingüisticas'' (PyréMond/Princi Negue 1998-2007).</ref>).
* A la ''f'' deus autes dialèctes occitans, lo gascon qu'opausa ua ''h'' : gascon ''har / hèr / hèser / hèder''. vs. occitan generau ''far / faire''. Aquera h qu'ei sonora quan es tròba abans ua vocau, sauv en quauques parlars on la h ei vaduda muda per influéncia castelhana o francesa<ref>Quò's lo cas en [[Bordalés]], [[Entre Duas Mars]], [[Libornés]]</ref>, mès qu'ei tostemps muda pertot quan e's tròba just abans ua consonanta<ref>La h interconsonantica qui sec ua s n'ei comunament pas notada: eslor, eslama, grafia simplificada per es·hlor, es·hlama.</ref>. Quauques parlars classificats com gascons a la termièra deu maine que conservan la f (per exemple [http://crdo.risc.cnrs.fr/data/thesoc/09-AULUS.wav lo gascon d'Aulús] au sud-èst<ref>LAURENT J.P. Le dialecte gascon d'Aulus, Grammaire et dictionnaire (J.P. Laurent, 2002)</ref>, lo de Liborna au nòrd-oèst<ref>En mantuns lòcs de Gironda, que s'i parla un gascon qui conserva la f. Que son : Vilagoja, Liborna, Pomirau, Semilion, Sent Cristòli das Bardas, Peisseguin, Monbadon, Taiac, Sent Cibard, Sent Genés de Castilhon, las Salas, Gardegan e Tortirac, Belvés de Castilhon, Castilhon la Batalha, Sent Estèfe de Lissa, Moliets e Vilamartin, Flaujagas, Julhac, Gensac, Pessac de Dordonha, Sent Avit de Soleja, Massugàs, Landerroat e Sent Laurent de Servòlas. Ad aquesta lista, que caleré ahíger uns quants vilatges, generaument ignorats com gascons dens la literatura, deu canton de Velina en Dordonha, on s'i parla un parlar semblant au de Castilhon-la-Batalha: Que son Sent Miquèu-de-Montanha, Lamòta-Montravel, Montcaret, Sent Seurin-de-Prats e Sent Antòni-de-Brulh. Vej. LARTIGUE H. ''Les racines de la langue gasconne Identité culturelle, limite linguistiques / Les veas de le lenga gascona Identitat culturau, hitas lingüisticas'' (PyréMond/Princi Negue 1998-2007).</ref>).


* De la ''ll'' deu latin que s'ei desvolopada en gascon la realizacion ''th'' (''t'' "molhada", generaument simplicada en ''t'') en fin de mot e ''r'' a l'interior: gascon ''castèth'', ''casteràs'' vs. occitan non-gascon ''castèl'' o ''castèlh'' o ''castèu'' o ''chastèl'', o ''chastèu'', ''castelàs'' etc<ref>Aqueth trèit que's tròba tanben en parlars de transicion meslèu considerats com lengadocians, per exemple los a la termièra de Coserans vej. DELEDAR J. e POUJADE P. ''L'occitan parlé en Ariège'' (Cercle Occitan Prosper Estieu, 2002). D'ua manièra generau, los limits enter gascon e lengadocian son soent discutibles, la classificacion de bèths parlars dens l'ua com l'auta modalitat occitana non pòt pas èster sonque arbitrària pr'amor aqueths parlars que combinan trèits de l'un dab trèits de l'aute. Que podem díser çò medish deu lengadocian dab lo catalan. La classificacion qu'ei un besonh d'ordenar com metòde de simplificacion, mès la realitat qu'ei soent mei complexa.</ref>.
* De la ''ll'' deu latin que s'ei desvolopada en gascon la realizacion ''th'' (''t'' "molhada", generaument simplicada en ''t'') en fin de mot e ''r'' a l'interior: gascon ''castèth'', ''casteràs'' vs. occitan non-gascon ''castèl'' o ''castèlh'' o ''castèu'' o ''chastèl'', o ''chastèu'', ''castelàs'' etc<ref>Aqueth trèit que's tròba tanben en parlars de transicion meslèu considerats com lengadocians, per exemple los a la termièra de Coserans vej. DELEDAR J. e POUJADE P. ''L'occitan parlé en Ariège'' (Cercle Occitan Prosper Estieu, 2002). D'ua manièra generau, los limits enter gascon e lengadocian son soent discutibles, la classificacion de bèths parlars dens l'ua com l'auta modalitat occitana non pòt pas èster sonque arbitrària pr'amor aqueths parlars que combinan trèits de l'un dab trèits de l'aute. Que podem díser çò medish deu lengadocian dab lo catalan. La classificacion qu'ei un besonh d'ordenar com metòde de simplificacion, mès la realitat qu'ei soent mei complexa.</ref>.

Version del 13 febrièr de 2013 a 13.47

Cal melhorar l'escritura d'aquel article.
L’ortografia, la gramatica, lo vocabulari, la sintaxi o autres aspèctes lingüistics incorrèctes son a verificar. Podètz corregir o crear la discussion.
L'article (o seccion) non seguís pas los critèris d'admissibilitat.
Melhoratz-lo amb referéncias que tractan d'un subjècte admissible.


Infotaula de lengaGascon
Gascon Modifica el valor a Wikidata
Locutorsenv. 250 000
Classament?ena
TipologiaSVO
Sillabica
Classificacion lingüisticaGascon
Estatut de conservacion
Menaçat
CRCritically endangered (En dangièr critic)
SESeverely endangered (En dangièr sevèr)
DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu)
VUVulnerable (Vulnerable)
Segur
NENot Endangered (Non en dangièr)
ICHEL Red Book: Definitely Endangered
Classada coma lenga menaçada (DE) per l''Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond
Còdis lingüistics
Glottologgasc1240 Modifica el valor a Wikidata
UNESCO352 Modifica el valor a Wikidata
IETFoc-gascon Modifica el valor a Wikidata
Endangered8631 Modifica el valor a Wikidata

Lo gascon qu'ei ua varietat de l'occitan parlada au sud e a l'oèst de Garona, en Gasconha e Bearn. Ua varietat de gascon, l'aranés, qu'ei lenga cooficiau en Catalonha. L'aranés qu'ei oficiaument designat com ua varietat locau d'occitan.

Lo gascon qu'ei ric d'ua grana istòria literària e politica. A despart d'autors màgers com Pèir de Garròs, qu'estó emplegat dens la vita juridica deus país gascons e de Bearn (dens aqueste cas, dinc a la Revolucion Francesa) mes tanben en dehòra : au País de Foish (gavidat peus vescomtes de Bearn) e dens las dependéncias deu Reiaume de Navarra : Hauta Navarra, Baisha Navarra e Sola.

Extension geografica

Lo gascon dens lo maine d'òc

Lo maine gascon qu'ei comprés dens un triangle delimitat peus Pirenèus au sud, la mar de Gasconha (Mar Grana) a l'oèst e un tresau costat qui segueish l'arribèra de Garona e d'Arièja, deu nòrd-oèst au sud-èst. En Gironda, au nòrd deu maine, lo gascon que's confronta dab lo santongés, precisament dens los cantons de Borg, Sent Andrèu de Cubzac, Fronsac, Liborna e Lussac[1][2]. Sus dètz quilomètres, enter Tajac e Las Salas, lo gascon que's confronta dab lo lemosin. Cinc vilatges perigordins deu canton de Velina (Dordonha) qu'an un parlar qui pòt èster classificat com gascon. Puish, en tot continuar capdavant e capsus, que trobam la termièra dab lo lengadocian. La hita gascon-lengadocian que’s tròba prumèr au nòrd de Garona, puish que va capsus e passa Garona enlà deu costat de Clarmont Devath (Òut e Garona) en tot deishar Sant Ilari de Lusinhan au maine lengadocian. En Tarn e Garona, la termièra lingüistica que segueish l’arriba esquèrra de Garona mès a distància (quauques quilomètres), qu’ei a díser las duas arribas e son lengadocianas, sauv en Aucamvila on lo maine gascon e tòca l’arriu. En Hauta Garona, lo gascon qu’evita Tolosa per l’oèst. Sus l’arriba esquèrra de Garona, Tornafuèlha e La Sauvetat de Sent Gili que son lengadocianas. Totun, dus barris de Tolosa (qui èran autes còps vilatges) que son gascons : Sent Martin de Toish e Sent Simon. De Portèth de Garona a Mauressac, la hita que segueish l’arriba esquèrra de Garona e après que segueish Arièja, haut o baish, en tot passar a l’oèst de Fois e de Pàmias. Bèths parlars de la termièra lingüistica dab lo lengadocian que son ibrids o de transicion, doncas de classificacion discutibla[3][4]. Aran qu'ei gascon. En sud-oèst, tot lo Biarn qu’ei gascon, sauv Esquila qui ei bascofòn. En Labord (Bascoat), en mei de l'agglomeracion de Baiona-Anglet-Biàrritz, que son gasconofòns Guishe, Bidaishe, Urt, La Bastida, Càmer e Samas. Que’s parla gascon tanben a Gestars e Ossaranh-Arribarèita en Baisha Navarra e a Montòri en Sola. L’aglomeracion Baiona-Anglet-Biàrritz (BAB) qu’ei lingüisticament tan gascona com basca. Qu’ac èra tanben lo cas de Sent Sebastian (Donostia), Hondarribia (Hont Arràbia) e Pasaia (Passaje) deu sègle XII dinc a ua epòca relativament recenta (sègle XIX a Passaje - Pasaia). Lo gascon qu’a deishat imprentas de las importantas dens la toponimia d’aqueth parçan de Guipuscoa : Molinao (Molin Nau), Cabo Higuer, Hondarribia (Hontarràbia)[5], Pasaia (Passa(t)je), Monte Urgull (Mont Orgulh), Miramon (Miramont) etc.

Classificacion

Classificacion suberdialectau de l'occitan per Pèir Bèc

Lo gascon qu’ei en generau classificat com dialècte de l’occitan[6]. Pèire Bèc qu’a tanben prepausat ua classificacion suberdialectau laguens de l’occitan, on lo gascon i vesia lo lengadocian pirenenc (meridionau) dens un ensemble dit "aquitano-pirenenc".

Autes lingüistas especialistas deu gascon, com Achille Luchaire e Edouard Bourciez[7] s’estimavan mes considerar lo gascon com ua lengua per se meslèu que non com un dialècte. Gerhard Rohlfs[8] qu’escrigó (1935): « sens exageracion que’s pòt díser l’originalitat deu gascon de cara au provençau non ei pas mens accentuada que la deu catalan ». Totun, que cau corregir una error qui trobam aquiu e lahòra : lo regretat Joan Coromines, catalan eth medish e aute gran lingüista especialista deu gascon, non compartiva pas aqueth avís. Coromines qu'escrigó a prepaus d'aquera assercion deu romanista alemand : « Rohlfs, en tot eméter aquera opinion, que segueish las traças de Bourciez e de Ronjat, mès qu’adopta dab aqueths erudits ua posicion de filològ qui hè los hèits minors, eminament curiós mès sens amplitud d'importància, qu’aucupan la medisha plaça com los hèits capitaus. Lo gascon qu’a essenciaument lo medish sistema morfologic com los autes dialèctes d’òc, lhevats quauques detalhs peus dialèctes montanhòus […] En tot cas lo gascon n’a pas arren de comparable dab las oposicions […] qui sufeishen ad eras medishas tà cambiar la fisonomia tota d’ua lengua e dà’u un aire estrangèr. »[9].

Lo gascon qu'ei un deus dialèctes occitans qui presenta la màger originalitat dens l'ensemble occitan. Sens negar la soa apartenença a l'occitan, daubuns lingüistas contemporanèus que tractan lo gascon de manièra separada de la rèsta de l'occitan. Qu'ei lo cas, per exemple, de Pèire Bèc qui'u dedica un capitòu especiau dens lo son libe de filologia romanica, a despart de l'occitan, parièr com entau catalan[10]. Qu'èra tanben lo cas de Jacme Allières[11].

Desempuish quauques annadas, ua grop regionalista titolat Institut Biarnés e Gascon iniciat a la seguida de Joan Lahita[12], que pleiteja per ua fòrma de secessionisme lingüistic en tot considerar lo gascon com ua lengua distinta de l'occitan[13] e que s'opausan a tot projècte culturau o administratiu qui designe lo gascon dab lo nom d'occitan.

Caracterizacions foneticas

Mapa d'isoglòssas

La soa originalitat qu'ei sustot fonetica/fonologica. Las particularitats fonologicas mes sovent citadas qui caracterizan guaireben tot lo maine gascon concerneishen lo desvolopament deu consonantisme e son las següentas:

  • A la f deus autes dialèctes occitans, lo gascon qu'opausa ua h : gascon har / hèr / hèser / hèder. vs. occitan generau far / faire. Aquera h qu'ei sonora quan es tròba abans ua vocau, sauv en quauques parlars on la h ei vaduda muda per influéncia castelhana o francesa[14], mès qu'ei tostemps muda pertot quan e's tròba just abans ua consonanta[15]. Quauques parlars classificats com gascons a la termièra deu maine que conservan la f (per exemple lo gascon d'Aulús au sud-èst[16], lo de Liborna au nòrd-oèst[17]).
  • De la ll deu latin que s'ei desvolopada en gascon la realizacion th (t "molhada", generaument simplicada en t) en fin de mot e r a l'interior: gascon castèth, casteràs vs. occitan non-gascon castèl o castèlh o castèu o chastèl, o chastèu, castelàs etc[18].
  • Que s'observa en gascon, com en d'autes dialèctes occitans, la vocalizacion de l laterau alveolara finau: abriu, sau, lengadocian centrau: abril o abrial, sal (catalan: abril, sal).
  • De manièra generau en gascon, que s'obsèrva lo resultat nasau de - N'- intervocalica latina venguda finau- après ua vocau tonica: man ['maŋ]. Au plurau, aquera n velara s'emmudeish: mans ['mas][19]. En Biarn, la n finau velara dens las autas varietats gasconas n'i ei pas prononciada e la vocau vaduda finau qu'ei leugerament nasalizada[20]. Qu'ei de notar, en Biarn, la "n" finau deu sufixe diminutiu o afectiu -in qu'escapa ad aquesta règla en tot èster prononciada dentau [-'in]. Aquò qu'ei un trèit d'origina non-gascona qui serà discutit mei baish a prepaus de la pèrta de la n intervocalica. De manièra generau, non cau pas prononciar dentau [-n] la n velara, pr'amor la n finau dentau qu'existeish tanben en gascon e cambiar ua n per l'auta pòt cambiar lo sens deu mot. La n dentau finau qu'ei establa au plurau (un an [an], dus ans [ans]; los joens [-ns][21].
  • Com en galaico-portugués, que s'observa la pèrta de la n intervocalica latina simpla en gascon: lua, haria, plea vs. occitan generau luna, farina, plena[22]. Dens mantuns parlars, la n intervocalica que pòt èster remplaçada per ua n palatizada (nh): harinha, plenha, beroginha, ... Lo biaish de formar lo femenin deu diminutiu -in en -ina, (berogina), tipic deu bearnés, que va en contra de la règla gascona de la pèrta de la "n" intervocalica (vesin-vesia; cosin-cosia etc). Totun, contrariament a la n finau de vesin, cosin, etc, la n finau deus mots sufixats en in que's pronóncia plan dentau [-'in] en Biarn, çò qui n'indica ua origina non gascona. Qu'ei probable que sia la conseqüéncia d'ua influéncia iberoromanica ligada a l'istòria navarresa deu viscomtat. De fèit, l'emplec frequent deu diminutiu -in/-ina qu'ei ua caracteristica deus parlars iberoromanics deu nòrd de la peninsula[23]. En bèths parlars deus Pirenèus centraus, los sufixes diminutius -in com -on que son prononciats segon la règla esperada deu gascon, dab la "n" finau velara, e que hèn -inha e -onha au femenin[24].
  • La prononciacion [w] de la v intervocalica qu'ei generau dens lo maine gascon en dehòra de quauques zònas perifericas ben localizadas e un airau pro larg centrat sus Biarn [25]. De hèit, qu'ei [β] (aver [a'βe]) en Biarn[26] e las franjas limitròfas (Baish Ador, extrèm sud de las Lanas, oèst de Bigòrra); tanben en Haut Aran / Naut Aran a la termièra dab lo catalan, e en parlars de las franjas extrèmas nòrd e sud qui tòcan au maine lengadocian (vej. la mapa). Senon, qu'ei pertot [w]. Aquera letra qu'ei notada u en aranés, mès generaument v en las autas varietats de gascon contemporanèu[27]. La prononciacion biarnesa de v intervocalica, [β] ara quasi generau en Biarn, que poiré èster un trèit ligat a l'istòria navarresa deu viscomtat[28]. La pèrta de la v intervocalica dens mantuns mots biarnés com joen (< joven dab la v prononciada [w] ), oelha, aulha (<ovelha [ow-] ), etc son indicis qui permeten de créder la prononciacion [w] qu'estó tanben la deus parlars populars bearnés com la de la rèsta deu gascon, abans d'èster descaçada per [β][29]. Los tèxts ancians que nòtan, dens la màger part deus cas, aquera v intervocalica per ua u. Totun, non sabem pas quin e's prononciava aquera u e notar per ua u la v en posicion intervocalica qu'èra la nòrma de l'occitan juridic comun[30]. Qu'ei de notar lo gascon baionés que ditz iva ['iβə], liva ['liβə], divas ['diβəs], priva ['priβə], etc per ua, lua, duas, prua. Aquera hornidura de v ei estada presentada com ua ipercorreccion influenciada per la prononciacion espanhòla de la v intervocalica[31][32].
  • Los grops etimologics mb e nd que's simplifican e balhan m e n com en catalan, ex. cama, enténer. Totun, la coincidéncia dab lo catalan n'ei pas totau, especiaument per çò qui tòca a la simplificacion de nd: enténer en gascon, mès entendre en catalan; demandar en gascon generau, demanar en catalan (aranés: demanar)[33] e tanben Gironda de comparar dab Girona[34].
  • Com en catalan, lo grop latin -ARIU que balha -èr en gascon generau: arribèra, pomèr, hustèr (lengadocian centrau: ribièra, pomièr, fustièr). En gascon deu nòrd de las Lanas, de Gironda e deu nòrd deus país garonés, que vad -èir.
  • Com en catalan, lo gascon mantien [w] en QUA- e GUA : quate, lengua, aigua, guardar, guarir. En posicion atòna, lo grop GU que’s simplifica soent en G : lenga o lengua dab las soas variantas com lenco (a Baiona), luenga (Pireneus centraus) ; aigua- uei lo dia rare- o aiga etc. Aqueth fenomèn que’s tròba tanben en catalan, mès aqueras simplificacions que son mes frequentas en gascon que non pas en catalan. La simplificacion n’ei pas admesa en catalan estandard.
  • Lo gascon que hè generaument l'epentèsi de [a] davant -r : arròca, arríder. Aqueth trèit qu'ei compartit dab idiomas sud-pirenencs com l'aragonés, lo catalan (pas tant la lenga normativa) e quitament lo castelhan (pas briga la lenga normativa) com ac mòstra la toponimia cantabra[35], per exemple. Lo basco que hè l'epentèsi de [e] en aqueth cas.
  • Autas caracteristicas deu gascon que son las metatèsis abituaus de [r] au costat d'ua consonanta : craba, dromir e lo refús de força grops dab ua consonanta e [r] : pebe, aute.
  • Com en catalan, las consonantas palataus finaus e nasaus labiaus son establas: hilh [-ʎ], hum [-m][36].


Lo tractament deus diftongs au qu'ei tanben plan soent diferent en gascon per rapòrt au lengadocian centrau.

  • A aubrir o daurir, aumatge o aumiatge, dauna etc. que corresponen en lengadocian centrau dubrir o dobrir (catalan: obrir), omenatge, dòna etc.
  • Au gascon nau-ava, dijaus, que corresponen nòu, dijòus en lengadocian centrau (catalan: nou, dijous).


Dens mantuns parlars gascons, sustot au sud deu maine, que s'i tròban diferéncias mei marcadas dab autas varietats:

  • La conservacion de la d intervocalica deu latin en la zòna pirenenca (Bearn, Bigòrra e Comenge) e las Lanas (véder vs. véser au centre e nòrd-est deu maine gascon, véger/véier en los Pirenèus centraus e veir en aranés, veire en occitan centrau; arríder vs. arríser, rire).
  • La conservacion de la p, t, k intervocalicas deu latin, dens duas vaths pirinencas de Bearn (Aspa e Varetons), fenomèn en retrocés conservat sonque dens ua part deu vocabulari, en contrast dab la soa sonorizacion generau. Aqueth trèit qu'ei compartit dab l'aragonés. Totun, vita per vida qu'ei generau en gascon -lhevats certans parlars de transicion com l'aranés - e vita qu'ei estat logicament adoptat per la koinè gascona. Vetèth qu'ei emplegat en la koinè en concurréncia dab vedèth (vedèl en lengadocian).
  • La prononciacion /ə/ au lòc de /e/, tanben en posicion accentuada, qu'ei ua caracteristica emblematica deu gascon maritim deu Baish Ador e d'ua grana part de las Lanas (sosensemble deu gascon occidentau). En parlat dit «negre» (gascon maritim), l'article la qu'ei prononciat /lə/. De manièra generau, la prononciacion de a finau atòna qu'ei hèra variabla segon los parçans. Que pòt èster /a/ (vaths pirenencas), /ə/ (gascon occidentau de l'arribèra), /o/ (gascon centrau e orientau), o quitament /u/ (gascon medoquin).
  • En gascon deu parçan de Castilhon de Coserans (Vathmala, Arièja), a la termièra dab lo maine catalan, la t e lo grop -tz en posicion finau deus mots (soent redusit a -t en gascon orau) que son prononciats [w]. En aqueth parlar, que disen amau, enteneu, dromiu, diu, cantarau etc., au contra de la koinè qui ditz amatz, entenetz, dromitz, ditz, cantaratz etc. Totun, non sembla pas aqueth trèit que sia un manlhevat deu catalan, puishqu'en aqueth parlar que disen tanben poliu e petiu mentre lo catalan qu’a polit e petit com en gascon generau[37]. Aquera manièra coseranesa d’articular, qui tornam trobar aumens parciaument en aragonés (poliu), que hè suspectar un deus trèits diferenciadors e emblematics deu catalan e podó proviéner d’aquera region deus Pirenèus centraus a la termièra deus maines catalan, aragonés e gascon abans de s’esténer a tot lo maine catalan. Que cau ahíger la n dentau finau qu'a ua tendéncia hòrta de palatizà's en gascon de Castilhon de Coserans: cantanh [-aɲ], que non cantan, escrivenh [-escriweɲ] etc, panh e non pas pan - lo pan de la paret [pan] - cf. en catalan pany, any etc.

Caracterizacions morfologicas e sintaxicas

  • Com lo catalan e las lengas ibericas, lo gascon n'emplega pas lo partitiu dens frasas com "volem pan" (lengadocian: volem de pan). Totun, lo partitiu que pòt èster emplegat dens frasas com: avem de pan blanc, enqüèra qu'aquesta frasa soèsse plan miélher atau: avem pan deu blanc.
  • Tanben com lo catalan e las lengas iberoromanicas, lo gascon qu'emplega lo subjontiu present dens las proposicions subordinadas temporaus tà marcar lo futur, quan lo vèrbe de la proposicion principau ei au futur: que minjaràs tant com volhas/volhis. La rèsta de l'occitan que va generaument dab lo francés en aqueth cas, qu'emplegan meslèu lo futur de l'indicatiu: manjaràs tant coma voudràs.
  • Lo tractament deus pronoms febles qu'aparta lo gascon de la rèsta de l'occitan contemporanèu e que l'apressa deu catalan (e de l'occitan ancian): Que'ns voù parlar (occitan non gascon : nos vòl parlar; catalan: ens vol parlar); e't vas carar? (lengadocian : te vas calar, catalan: et vas a callar?) Qu'ei amassa e sonque amassa qui poderam har arrespectar la nosta lenga gascona e hicar-la a la plaça hauta qui s'amerita (Jan Gastellu dit Jan deu Sabalòt)[38], (en lengadocian: es amassa e sonque amassa que poderem far respectar nòstra lenga gascona e la botar a la plaça nauta que se merita).
  • Com lo catalan e l'aragonés, lo gascon s'estima mes utilizar los possessius compausats: la mea taula (meslèu que non ma taula), sauv quan e s'aplican aus mots pair e mair. De notar aqueth idiomatisme gascon plan espandit: "sa pair" per son pair (lengadocian: son paire).
  • En gascon, adjectius qui s'acaban per -au au masculin que pòden guardar aquesta terminason au femenin (que son dits epicèns) o ben utilizar -ala o -ava segon la lor terminason etimologica latina: occitan, lenga oficiau! (manièra arrecomandada en gascon normatiu) o occitan, lenga oficiala*! (corrent en gascon parlat, d'evitar en gascon normatiu). L'esitacion enter los femenins en -au o en -ala qu'ei hèra espandida dens lo maine gascon. Mau que hè excepcion: lo femenin de mau que hè mala pertot. Totun, que'ns demoran un sarròt de mots com tau, annau, noviau e los numeraus ordinaus dusau, tresau etc qui non hèn pas jamès lo lor femenin en -ala o -ava e, segon lo diccionari de Palai, la lista d'aqueths adjectius epicèns obligatòris qu'èra mei larga autes còps, çò qui deisha pensar los femenins en -ala o -ava que son devuts au francés. Dens la soa gramatica bearnesa, prefaçada per Robèrt Lafont, Andriu Hourcade qu'arrefusa la formacion d'aqueths femenins en -ala (lhevada mala, segur) com francismes contraris a l'usatge de la scripta classica biarnesa[39]. Lo memento gramaticau deu gascon de Birabent e Salles-Lostau[40] que presenta l'epicèn com un trèit autenticament gascon e la manièra de formar lo femenin en -ala com minoritària influenciada peu francés. La gramatica de l'occitan gascon contemporanèu[41] qu'aplica sistematicament la règla de l'epicèn taus adjectius en -au, lhevats lo cas de mau, mala e duas excepcions: manuau - manuala e suau - suava qui son toleradas enqüèra que las fòrmas epicènas manuau e suau e sian preferidas. Los escrivans bearnés de la generacion actuau qu'aplican tots la règla de l'epicèn, en tot seguir atau la linha traçada peus gramaticians e peu diccionari gascon de Per Noste[42], sauv dens expressions de las correntas com fin finala. En aranés, la gran màger part d'aqueths mots que continuan d'èster sistematicament epicèns, com ac son los lor equivalents en catalan e en espanhòl. Totun, l'aranés que coneish tres excepcions, a mes de mau-mala com pertot. Que son punhau-ala, primau-ala e talaments (un francisme) enqüèra que tau sia epicèn com pertot en maine gascon[43]. De manièra similara, en judeoespanhòu[44] los mots en -al qu'an deishat d'èster epicèns pr'amor de l'influéncia deu francés (kual/kuala, nasional/-nasionala etc)[45].
  • La koinè gascona que presenta quauques patrons de conjugason plan diferents deus qui caracterizan los autes dialèctes occitans, mei que mei au preterit e a l'imperfèit: au lengadocian cantèri, cantères, cantèt, cantèrem, cantèretz, cantèron la koinè gascona qu'opausa cantèi, cantès, cantè(c), cantèm, cantètz, cantèn. Lo gascon qu'a tanben desvolopat un tipe d'imperfèit analogic peus grops de vèrbes en -er e -ir: batèvi, batèvas, etc; sentivi, sentivas, etc. Aqueth tipe, totun dab la v intervocalica prononciada /β/ e non /w/ com en gascon generau, s'arretròba en idiòmas lingüisticament e geograficament vesins com l'aragonés e lo catalan occidentau pirenenc (Ribagòrça, Palhars, Haut Urgèlh, Andòrra...). Que cau notar los parlars sud-orientaus (Comenge, Coserans, Aran)[46] que segueishen, en tot estar hòrt tipats, las conjugasons deu lengadocian e deu catalan normatiu (imperfèit non analogic deu tipe parlava/batia").
  • Lo gascon occidentau, com lo catalan deu grop orientau (catalan centrau inclús), non hè pas nada diferéncia de prononciacion enter la a atòna e la e atòna en posicion sillabica finau. Doncas que cante! (fòrma panoccitana du subjontiu present) que's prononciaré exactament com que canta! (indicatiu present), que sia en gascon occidentau com en catalan orientau. Qu'ei interessant de notar aqueras duas modalitats de l'occitanoromanic qu'an desvolopat de manièra convergenta un subjontiu dab terminasons en i (en gascon: eth, que canti! que voi que cantis, que volèva que cantassitz/cantèssitz), aquò que concerneish los vèrbes de tots los grops. La koinè, largament basada sus ua modalitat occidentau deu gascon, qu'admet los dus tipes: lo subjontiu en -i e lo subjontiu dit classic o panoccitan, com en catalan.
  • Dens la màger part deu maine gascon ((Astarac, Armanhac, Bearn, Lanas, Bigòrra, Quate-Vaths, Comenge, Coserans, Val d'Aran, enqüèra qu'en aquesta darrèra vath l'usatge se n'a perdut fòrça, s'i tròban caracteristicas ben gasconas com l'emplec usuau deus enonciatius com que, ja, be e e. Totun, l'enonciatiu tanben que pòt existir en lengadocian de Foish, a la termièra deu maine gascon; doncas l'enonciatiu n'ei pas un trèit totaument especific, enqüèra que n'ei ben caracteristic, deu gascon. ex: Parlar gascon que cau. Ja i abastaràs, ja! B'ei berogina, aquesta gojata! E'm vòs créder, galapian?. L'utilizacion de que com enoncatiu que s'acompanha generaument de l'emplec d'un mot plan distint com qui o dont tà hèr servir de relatiu. L'òmi qui/dont vedi qu'ei gran (lengadocian: l'òme que vesi es grand). La koinè gascona a adoptat qui com relatiu meslèu que non pas dont, d'usatge meslèu locau (Lana Gran).
  • Los parlars de totas las vaths pirenencas deu maine gascon, lhevada Aussau, (lo gascon pirenenc) qu'an desvolopat un sistèma especific de l'article definit, eth/era, provenent deu latin ille, illa. Aqueth article qu'ei tanben utilizat au Pemont (Haut Comenge: Sent Gaudenç, Bigòrra: Tarba).
  • Lo gascon que coneish un preterit perifrastic, construsit dab anar o dab voler[47][48]. N'ei pas emplegat correntament en la lenga d'uei, totun, que'u trobam enqüèra en la lenga de la tradicion "orau". Qu'apareish en guaireben tots los contes de la Lana Gran editats per Fèlix Arnaudin e reeditats recentament per las edicions Per Noste.
  • De notar que l'expression hè quauques setmanas*, calc de l'occitan non-gascon fa qualques setmanas n'ei pas corrècta en gascon. Que cau díser e escríver : quauques setmanas a, tres òras a, bèth temps a etc...

Caracterizacions lexicaus

Au nivèu lexicau per contra, l'originalitat deu gascon per rapòrt aus autes dialèctes n'ei pas hòrt grana; qu'ei rare qu'un mot gascon no's tròbe dens au mensh un aute dialècte. Que cau notar totun, un petit lexic particular d'origina bascoaquitan o iberoromanic, sustot dens los Pirenèus. Segon çò qu'escrivó Gerhard Rohlfs [49], que podem har ua lista de 48 mots especifics (qu'ei a díser: qui no's tròban en las autas compausantas de l'occitan) comuns au gascon e a l'aragonés, 46 comuns au gascon e au catalan, 30 comuns au gascon e au castelhan, 28 amassan gascon, catalan e aragonés, 24 se tròban tanben en portugués. De mei, que cau menshidà's deus mots qui pòden estar faus amics en gascon e en autas varietats de l'occitan, qu'ei a díser qu'an sens diferents. Per exemple un pantais en lengadocian centrau qu'ei un saunei en gascon, mentre un panteish en gascon que's ditz plan un panteix o un pantaix en catalan mès en lengadocian centrau qu'ei una cachavièlha. Un saunei en gascon qu'ei un somi o sòmi en lengadocian centrau. De la medisha manièra, panteishar no's vira pas per pantaissar en lengadocian centrau. Un maine en lengadocian centrau qu'ei un bordalat en gascon, mentre un maine en gascon qu'ei un domeni en lengadocian centrau. En gascon, lo domeni que designa ua persona, un propietari, generaument nòble, d'un maine qui's ditz un domèc [50]. En gascon, amagar que pòt voler díser aplegar personas de mala qualitat [51]. Amagar en gascon que pòt tanben voler díser lo contrari d'escóner qu'ei a díser expausar e ua amagada qu'ei ua miaça (en occitan non-gascon: menaça)[52]. Gahar que's vira per agafar en lengadocian e non per gafar.

De notar tanben l'emplec en gascon deu vèrbe ir, autes còps pro emblematic de l'idiòma. Aqueth vèrbe ir qu' èra arrehusat com gasconisme intolerable en la lenga deus trobadors (Leys d'amor, 1341) [53] . Qu'ei enqüèra emplegat uei lo dia en las vaths d'Aspa e de Varetons, en lòc d'anar pertot aulhors dens l'airau gascon.


Los idiomatismes gascons que son fòrça, non son pas tostemps de bon compréner per un Occitan non-gascon, totun que hèn partida de l'amna d'aquera varietat. Per exemple: Un diccionari deus bons, tot en gascon, que'ns hè hrèita, aqueste qu'ei tròp brac, be m'en•hàstia!

Discussion sus las particularitats gasconas

Los lingüistas qu'atribueishen l'originalitat deu gascon sustot a un substrat bascoaquitan. Que s'a evocat tanben l'influéncia deus parlars deus colons romans vienuts deu Sud d'Itàlia.

Questions de codificacion

Las referéncias tà cultivar la koinè pangascona en via de desvolopament, dab un pes important de las practicas renaishentistas biarnesas, que's tròban dens mei d'un obratge com la Gramatica de l'occitan gascon contemporanèu de M. Romieu e A. Bianchi, las Fiches de grammaire d'occitan gascon normé d'A. Bianchi e A. Viaut, la Grammaire béarnaise d'A. Horcada, lo Mémento grammatical du gascon de J.P. Viravent e J. Salas-L'Ostau e lo Dictionnaire français-occitan (gascon) en dus volums de Per Noste. La cultura deu gascon aranés que presenta un modèl drin diferent de gascon, representatiu deu grop sud-orientau (Haut-Comenge, Coserans e Aran) mès dab quauques especificitats ligadas a la soa posicion de contacte dab lo catalan ribagorçano-palharés, dab lo catalan normatiu e dab l'espanhòl. L'aranés qu'ei pro desvolopat e accessible gràcias au son usatge oficiau. Que dispausam d'ua gramatica aranesa redigida en aranés per Aitor Carrera [54]. L'occitan oficiau (aranés) e mei d'un obratge pangascon (com la gramatica de Romieu e Bianchi) respèctan las recomandacions deu Conselh de la Lenga Occitana (CLO) (filosòf, monològ, telefòn, trionfar, vèrb = vèrbe, etc). Daubuns obratges com lo diccionari de Per Noste non respèctan pas completament las recommandacions de grafia deu CLO, qu'emplegan de manièra mei generau la e de sostien : filosòfe*, monològue*, telefòne* e non pas filosòf, monològ, telefòn; o qu'escriven triomfar* e non pas trionfar, etc.).

D'autes usatges existeishen tanben en dehòra de la nòrma, mès son hèra mens frequents. L'Institut Biarnés e Gascon que preconiza dus sistèmas grafics diferents —e hèra minoritaris dens l'usatge actuau— qui estreman la grafia deu Conselh de la Lenga Occitana. Un qu'ei ua adaptacion e ua reütilizacion de la grafia febusiana, ua forma de la grafia causida au davant per Lespy que lo lingüista Edouard Bourciez avèva mei o mens retocada autes còps en 1900[55] e que l'Escòla Gaston Febus avèva adoptat iniciaument abans de passar a la grafia classica. L'aute que deriva de la grafica classica occitana, dab modificacions destinadas, ce disen los sons promotors, a préner miélher en compte particularitats foneticas e morfologicas deu gascon. En particular, la grafia preconizada per l'IBG que diferéncia, en posicion finau deus mots, la n velara [ŋ] de la n dentau [n], e la r muda de la r prononciada, çò qui la grafia deu CLO non hè pas pr'amor que considèran aqueras distincions de baisha rendabilitat fonologica.[56]. Per exemple, mots escriuts en grafia classica reformada de l'IBG com pand*, pan, son, sonn*, joenn*, hèr, hèrr*, agòrr*, còr que s'escriven en grafia deu CLO respectivament pan, pan, son, son, hèr, hèr, joen, agòr, còr. Atau, la frasa com aqueth pan qu'ei poirit, escriuta en grafia deu CLO, n'ei pas univòca, que cau saber quin e cau prononciar lo pan, ['paŋ] o ['pan], tà la poder interpretar. Au començament deu sègle XII dejà, dens tèxtes gascons de la carta de Sent Gaudenç [57], la n finau velara - notada ng- èra diferenciada de la n dentau. Au sègle XVI, lo pair de la renavida gascona Pèir de Garròs qui escrivó "son lengatge gascon" en grafia de tradicion classica, que hasèva tanben ua distincion grafica clara enter las duas letras n [58]. Entà escríver lo gascon, lo quite lingüista catalan Joan Coromines, qui considerava la grafia classica hargada per Alibèrt inadequada, que tornè préner las solucions graficas de Pèir de Garròs tà distinguir las duas n. Aquera grafia de Coromines, concebuda dab l'acòrd ("vist-i-plau") de Pompeu Fabra segon çò qui escriu lo lingüista, qu'utiliza tanben solucions com ny per nh entà evitar d'aver de hornir un punt au mitan deus mots (montanya* e inhèrn* en lòc de montanha e in.hèrn)[59]. Per lo digraf nh, Pèir de Garròs qu'emplegava ua auta solucion, la deu basco e deu castelhan: ñ. Mès aqueras grafias, interessantas deu punt de vista estrictament istoric o dìalectologic, ne son pas estadas represas dens l'usatge de tot dia, que son demoradas d'usatge estrictament personau. L'unica grafia qui aja un caractèr oficiau qu'ei la classica. Qu'ei la sola emplegada a l'Escòla, a l'Universitat e dens tots los documents oficiaus en version aranesa de la Generalitat de Catalonha e deu Conselh Generau d'Aran.

Lo famós Dictionnaire du béarnais et du gascon modernes de Simin Palai, enquèra qu'escriut en grafia febusiana, que horneish un gran nombre de formas qui alimentan la practica actuau deu gascon cultivat en nòrma classica.

Dialèctes gascons

Diccionaris e autas gramaticas

  • Palay (Simin). — Dictionnaire du Béarnais et du Gascon modernes (Éditions du CNRS. 1974). Aqueth diccionari gascon/francés qu'ei enqüèra ua referéncia, enqüèra qu' utilize la grafia de Bourciez e non la deu CLO.
  • Grosclaude, Narioo & Guilhemjoan. -- Dictionnaire français-occitan (gascon) (Per Noste Edicions, 2 t. AK-LZ, 2004 et 2007). 45 000 entradas, mantuas expressions gasconas.
  • Grosclaude (Michel).. — Répertoire des conjugaisons occitanes de Gascogne (Per Noste — La Civada, Utís, 1998).
  • M. Dupleich : Dictionnaire français - pyrénéen & pyrénéen - français (Lacour, 1991, ISBN 2-86971-317-7)
  • BRAUN-DARRIGRAND (L.-M.) - Dicciounari francés-parlàs biarnés e gascoûns, Princi Negue.
  • MORÀ Pèir, Diccionari tot en gascon, Princi Negue.
  • POLGE Henri, Dictionnaire du Gascon moderne
  • GUILHEMJOAN P., TURCK M., Diccionari elementari Occitan-Francés - Francés-Occitan (Gascon), Per Noste/La Civada, 2005.

Armanhac

  • CENAC-MONCAUT Justin, Dictionnaire gascon-français. Dialecte du département du Gers, 1863.
  • Abbé SARRAN Fernand, Petite grammaire Gasconne en dialecte armagnacais.

Biarn

Bigòrra

  • Atau que's ditz. Dictionnaire français-occitan (Gascon des Hautes-Pyrénées), Tarbes, Mission de la Langue et Culture Occitanes du Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 1998.

Bordalés

  • http://haillan-genealogie.org/bordeluche/bordeluche.htm (Bordeluche)
  • Ducloux Claude, Le bordelais tel qu’on le parle, Gret Onyx, 1981
  • SIRGUE Olivier, Mila mòts en occitan bordalés, 2007.
  • Conord François, Lexique médoquin-français, manuscrit. (Fonds privé Alan Viaut)
  • Gaye Jacques, Parler des vignerons de la Benauge, ASPECT, 1999.
  • Abbé JOFFRE, Glossaire du dialecte médoquin (dispareishut dau presbitère de Galhan avant 1942).
  • Neymon J., Langue gasconne, idiome du Bas-Médoc, essai grammatical, 1901.
  • BALLOUX Gabrièu, Petit lexique des parlers de l'Entre-deux-Mers, manuscrit.

Comenge

  • REI-BETHVEDER Nicolas (véser Vath de Garona)

Coserans

  • Jean-Pierre Laurent : Le dialecte de la vallée de Massat : grammaire, dictionnaire et méthode d'apprentissage (édité à compte d'auteur, 2001, ISBN 2-9514853-2-8)
  • Adelin Moulis : Dictionnaire ariégeois - français (Lacour, 1995, ISBN 2-84149-103-X)

Labrit

Lana Gran, Buc e Bòrn

  • ARNAUDIN Félix, Dictionnaire de la Grande Lande, Confluences, 2001.
  • DUBOURG Gabriel
  • FOIX Vincent (véser Vath d'Ador)
  • Moureau Pierre, Diccionari gascon-francés (suivant les parlers maritimes), 1870, rééd. Princi Negue.
  • Vidal Yolande, Dictionnaire gascon-français, le parler du Bassin d’Arcachon et de ses environs, Les Dossiers d’Aquitaine, 2003.
  • Rifflard L., Essai de dictionnaire français-patois, dialecte du Barp, Gironde, CIDO, 1926.

Vasadés

  • Collectif, Dictionnaire français-occitan (bazadais), BACT, 1994.
  • Vigneau Bernard, Lexique du gascon parlé dans le Bazadais, 1879, rééd. Les Cahiers du Bazadais, 1982.

Vath d'Ador

Vath d'Aran

  • Furness Ryan C. Diccionari Occitan (aranés) - Anglés Dictionary English - Occitan (Aranese) Pagès editors. La prumèra edicion (2006) d'aqueth petit diccionari de la lenga oficiau n'ei pas tostemps hidabla, desgraciadament.

Vath de Garona

  • LAFFARGUE Denise, Petit dictionnaire d'entre Marmande et Clairac.
  • REI-BETHVEDER Nicolas, Dictionnaire français-occitan. Gascon toulousain. (Nord Comminges, Fezensaguet, Lomagnes, Muretain, Savés et Pays Toulousains)

Ligams extèrnes


Lingüistica > Lenga > Occitan > Gascon

Nòtas

  1. ↑ TOURTOULON Ch. de & BRINGUIER O., Étude sur la limite géographique de la langue d’oc et de la langue d’oïl (avec une carte), Paris: Imprimerie Nationale, 1876 [reed. 2004, Masseret-Meuzac: Institut d’Estudis Occitans de Lemosin/Lo Chamin de Sent Jaume]
  2. ↑ LARTIGUE H. Les racines de la langue gasconne. Identité culturelle, limites linguistique Les veas de la lenga gascona Identitat culturau, hitas lingüisticas (PyréMonde - Princi Néguer 1998-2007).
  3. ↑ BEC P. Interférences linguistiques entre gascon et languedocien dans les parlers du Comminges et du Couserans (P.U.F. 1968).
  4. ↑ DELEDAR J. e POUJADE P. L'occitan parlé en Ariège (Cercle Occitan Prosper Estieu, 2002).
  5. ↑ Totun, toponimias bascas que son estadas tanben prepausadas tà Higuer e Hontarràbia, vej. FURUNDARENA SALSAMENDI, J.J. Hondarribiko toponimia in Onosmaticon vasconiae 23 pp 1-496 (Euskaltzaindia, 2002)
  6. ↑ BEC P., Manuel pratique d’occitan moderne, Paris : Picard, 1973
  7. ↑ BOURCIEZ E., La langue gasconne (PyréMonde Princi Nèguer Reedicion 2008)
  8. ↑ ROHLFS G., Le Gascon, essai de philologie pyrénéenne, Max Niemeyer Verlag, 1977
  9. ↑ COROMINES J., Tópica hesperica. Estudios sobre los antiguos dialectos, el substrato y la toponimia romances, Vol. II, Gredos, 1972. Citat en version originau (espanhòu) per Aitor Carrera, Entre dues frontères. Estudis de lingüistica occitana Lhèida : Pagès Ed., 2008
  10. ↑ BEC P. Manuel pratique de philologie romane. Italien, espagnol, portugais, occitan, catalan, gascon, tome 1 (Picard, 1970, - réédit. 2000)
  11. ↑ ALLIERES J. Occità, català i gascó: punts de contacte In: Paraula d'òc N°1article consultable en linha
  12. ↑ LAFITTE J., Béarnais, gascon, occitan ou comment y voir clair
  13. ↑ LAFITTE J. & PEPIN G. La langue d'oc ou leS langueS d'òc, Idées recues, mythes et fantasme face à l'histoire (Editions PyréMonde Princi Negue, 2009)
  14. ↑ Quò's lo cas en Bordalés, Entre Duas Mars, Libornés
  15. ↑ La h interconsonantica qui sec ua s n'ei comunament pas notada: eslor, eslama, grafia simplificada per es·hlor, es·hlama.
  16. ↑ LAURENT J.P. Le dialecte gascon d'Aulus, Grammaire et dictionnaire (J.P. Laurent, 2002)
  17. ↑ En mantuns lòcs de Gironda, que s'i parla un gascon qui conserva la f. Que son : Vilagoja, Liborna, Pomirau, Semilion, Sent Cristòli das Bardas, Peisseguin, Monbadon, Taiac, Sent Cibard, Sent Genés de Castilhon, las Salas, Gardegan e Tortirac, Belvés de Castilhon, Castilhon la Batalha, Sent Estèfe de Lissa, Moliets e Vilamartin, Flaujagas, Julhac, Gensac, Pessac de Dordonha, Sent Avit de Soleja, Massugàs, Landerroat e Sent Laurent de Servòlas. Ad aquesta lista, que caleré ahíger uns quants vilatges, generaument ignorats com gascons dens la literatura, deu canton de Velina en Dordonha, on s'i parla un parlar semblant au de Castilhon-la-Batalha: Que son Sent Miquèu-de-Montanha, Lamòta-Montravel, Montcaret, Sent Seurin-de-Prats e Sent Antòni-de-Brulh. Vej. LARTIGUE H. Les racines de la langue gasconne Identité culturelle, limite linguistiques / Les veas de le lenga gascona Identitat culturau, hitas lingüisticas (PyréMond/Princi Negue 1998-2007).
  18. ↑ Aqueth trèit que's tròba tanben en parlars de transicion meslèu considerats com lengadocians, per exemple los a la termièra de Coserans vej. DELEDAR J. e POUJADE P. L'occitan parlé en Ariège (Cercle Occitan Prosper Estieu, 2002). D'ua manièra generau, los limits enter gascon e lengadocian son soent discutibles, la classificacion de bèths parlars dens l'ua com l'auta modalitat occitana non pòt pas èster sonque arbitrària pr'amor aqueths parlars que combinan trèits de l'un dab trèits de l'aute. Que podem díser çò medish deu lengadocian dab lo catalan. La classificacion qu'ei un besonh d'ordenar com metòde de simplificacion, mès la realitat qu'ei soent mei complexa.
  19. ↑ Quauques parlars deu gascon coseranés e lo de Haut-Aran (Naut-Aran) que van dab lo lengadocian centrau en non prononciar aquera n: man [ma], mans [mas]
  20. ↑ Escotatz per exemple quin Andriu Hourcade e pronóncia paisan, hasan, dens un mimologism deus sons titolat Ser de Nadau tirat deu son sit bearnbearn, en tot clicar aquiu.
  21. ↑ En gascon vasadés (Gironda), la n finau qu'ei tostemps prononciada velara /ŋ/; sauv dens las fòrmas conjugadas deus vèrbes, vej. LAVAUD P. La prononciation bazadaise de l'occitan (Princi Negre S.O.E.D. Editor, 1993).
  22. ↑ Que cau remarcar lo parlar gascon de la region de Bordèu, a la termièra nòrd deu maine, que consèrva la n intervocalica. Totun, la toponimia ns'indica n'ac èra pas lo cas autes còps: per ex. Moliets etc.
  23. ↑ LAZÁRO MORA F.A. La derivación apreciativa, in: Gramática descriptiva de la lengua española Vol.1, dirigit per I. Bosque e V. Demonte. ed. Espasa, 1999
  24. ↑ Dens la soa Gramatica aranesa, Aitor Carrera que nòta petiton-petitonha mès ponin-ponina en tot hèr arremarcar la n finau de ponin qu'ei dentau, que non velara com la de petiton. Aquò marca de nau ua influéncia transpirenenca: ponin que vien de l'espanhòl poney o poni (en realitat un manlhevat de l'anglés poney), en catalan poni. En aranés, lo mot que vad fauçament sufixat a l'espanhòla -in en tot renforçar atau la qualitat de petitessa. Ponin qu'ei sinonim de petit. Ved. CARRERA A. Gramatica aranesa (Pagès Ed., 2007).
  25. ↑ Vej. los enregistraments de la parabòla deu hilh prodigui en parlars gascons.
  26. ↑ Totun, en quauques zònas deu nòrd-èst de Biarn, locaument en Vic-Bilh e Montanerés, la v intervocalica que's pronóncia [w].
  27. ↑ Que i a quauques excepcions notablas tà la prononciacion [w] de la v intervocalica. Per exemple, avesque, qui's pronóncia pertot [a'βeske] (deu grèc episkopos, latinizat en epicospus, occitan ancian e catalan bisbe, espanhòu obispo). La grafia dab v en aqueth cas qu'ei ua convencion grafica entà facilitar la connexion dab los dialèctes occitans qui pronóncian /v/ la letra v (lo lemosin, l'auvernhat, lo vivaroaupenc e lo provençau). Avesque qu'ei probablament un manlhevat vielh deu francés (evesque) qu'acabè per acaçar bisbe en las varietats occitanas meridionaus. Chivau (a còps escriut shivau, particularament en aranés) qu'ei un aute manlhevat deu francés on la v soa tanben [β] pertot. Ua auta excepcion qu'ei la locucion adverbiau alavetz. Que s'explica pr'amor la v "interiora" qu'ei en realitat a la debuta deu mot vetz qui significa vegada (a la vetz).
  28. ↑ La lenga occitana èra parlada en la Navarra sud-pirenenca (Hauta Navarra) per las comunautats occitanofònas deus "borcs" (barris occitans) de mantuas vilas durant quate sègles. La comunautat mes anciana, la d'(Estela, remonta a 1070. L'occitan navarrés, tanben aperat vianés e de non pas con.hóner dab lo gascon parlat en Guipuscoa probablament deu sègle 12 dinc a la fin deu sègle 19, serà emplegat en Hauta Navarra au mens dinc a la debuta deu sègle 15 com ac indican las datas de la documentacion medievau en aquesta lenga. L'occitan de Navarra qu'èra ua koinè de basa lengadociana qui presentava pòcas diferéncias per arrapòrt a la nòrma de Tolosa de l'epòca, mei que mei dinc aus sègles 12 e 13. Après, los navarresismes (eretats deu roman navarrés) que i vadón de mei en mei frequents e l'occitan navarrés qu'acabè per dissòlve's dens lo navarrés puish aqueth dens lo castelhan. Dens los tèxtes juridics en occitan de Navarra deus sègles 13 e 14, la v intervocalica que i ei notada v o b, que non u, lhevadas las fòrmas verbaus com, per exemple: aui o agui (sia avói en koinè gascona), escriui, estaui (Estela, 1258), pagaui (Estela 1288), cuidauei (Pampalona, 1278), mès ua generacion après: demandavei (Pampalona, 1314) (etc), contrariament a la scripta deus documents juridics en occitan ancian au nòrd deus Pirenèus on i trobam generaument "u". Vej. CIERBIDE MARTINENA Estudio lingüístico de la documentación medieval en lengua occitana de Navarra. (Servicio editorial del País Vasco - Argitaprapen zerbitzua Euskal Herriko unibertsitatea, 1988). La diferéncia de grafia v/u suggereish ua diferéncia de prononciacion: [β] o [v] en occitan de Navarra, [w] en occitan comun ancian nòrd-pirenenc. Qu'ei de notar que trobam lo vilatge de Noveleta mencionat com Noeleta dens un manuscrit occitan de la vila navarresa d'Estela, datat de 1248, çò qui deisha créder la v intervocalica que's prononciava [w] dens un estat mes ancian d'aquera varietat occitana sud-pirenenca. La mutacion consonantica [w]>[β], dab ua etapa intermediària [v] o non, que podó èster influenciada peu substrat basc deus Navarrés, lo son [v] estant desconegut en basc. Que cau remarcar los airaus de l'occitan on la v intervocalica e's pronóncia [β] que son tots en contacte dab la Peninsula Iberica, vej. la mapa, çò qui incita a supausar aqueth biaish de prononciar aquesta v en occitan que's propaguè a partir de la peninsula.
  29. ↑ L'ipotèsi contrària, a saber que la prononciacion [β] èra la generau en gascon e que la [w] ei estada ua evolucion d'aquera prononciacion qu'ei pòc sostienedera. Non pòt pas explicar de manièra simpla las fòrmas de mots en biarnés com joen, oelha, arreproèr etc. on la v intervocalica s'ei perduda au contacte de la o e de la e. Que cau notar autaplan las fòrmas antigas noed/noera (Acta de Pau, 1270, Arch. deus Pirenèus Atlantics, E-373) per navèth, navera, senhaladas per Achille Luchaire dens lo "Recueil de textes de l'ancien dialècte gascon, d'après des documents antérieurs au 14 èm siècle gascon", Maisonneuve ed., Paris, 1881, reeditat en facsimile per Nabu Public Domain aus Estats-Units). Per contra, la prononciacion [w] d'aquera v ac explica hòrt plan. P. Bèc qu'escriu dens lo son "Manuel pratique de philologie romane (op. cit.)" : Deu punt de vista diacronic, s’ei pausada la question de saber se l’estat fonetic de Biarn, largament minoritari uei lo dia, representa ua subervivença d’un estat autes còps mei generalizat : a saber [β] qui’s seré mantiengut aquiu e qui auré vadut [w] aulhòrs, o ben, se, au contra, seré la fasa [w] qui representaré l’etapa arcaica. En aqueras condicions, lo biarnés non seré pas estat arcaizant mès novator. La prumèra ipotèsi sembla mei sostienedera, mès qu’ei mauaisit de's prononciar.
  30. ↑ BEC P. Manuel Pratique de Philologie Romane, op. cit. Doncas non podem pas tanpòc descartar l'ipotèsi que la v intervocalica e's prononciava plan [w] quitament en occitan comun ancian e non pas sonque en gascon. Qu'ac suggereishen la grafia u per v intervocalica, la pèrta de la v intervocalica en mots com oelha (ovella en catalan e aragonés, oveja en castelhan), proensa (grafia medievau per provença) e las fòrmas femeninas deus adjectius com suau, blau, viu hent suava, blava, viva (<suaua, blaua, viua). La mutacion consonantica [w] > [β] qu'ei ben coneguda en occitanoromanic, per exemple en catalan meu, meua>meva, la fòrma antica meua qu'ei enqüèra plan viva en catalan septentrionau (rosselhonés), en alguerés e en catalan occidentau.
  31. ↑ RECTORAN P. Le Gascon maritime de Bayonne et du Val d'Adour (Harriet, 1996)
  32. ↑ Doncas ua > iua > iva e, per analogia dab l'article ua: lua > liua > liva etc. Las prononciacions anticas ['liwə], ['priwə] son enqüèra vivas locaument en gascon negre, vej. lo site de l'associacion occitana baionesa Ací Gasconha. Lo gascon maritim de Baiona s'aparta de la rèsta deu gascon negre per la prononciacion [β] de la v intervocalica. Doncas, a Baiona, sentiva que s'i pronóncia [sən'tiβə], que non [sən'tiwə] com mes au nòrd, dens la rèsta deu gascon negre. De la medisha manièra que ['iβə] deriva de ['iwə] en gascon baionés, qu'ei mei probable que sia plan [sən 'tiβə] qui provienga de [sən 'tiwə], que non pas lo revèrs.
  33. ↑ En son gascon negre deu sègle 14 (1301-1304), Johan de Bassessarri, public notari iurat deu cosseill de le viele de Sent Sebastian (escrivan public membre deu conselh de la vila de Sent Sebastian-Donostia) (1304), qu'escrivèva domana e non pas domanda. Que trobam tanben lo vèrbe domanar dens lo manuscrit redigit en gascon per lo notari baionés Arnaldi Arrupe en 1327 e conservat a la Catedrala d'Oviedo (Astórias). Las fòrmas actuaus demanda, dab nd, poirén resultar d'ua correccion influenciada peu francés o peu lengadocian. Vej. CIERBIDE MARTINENA Estudio lingüístico de la documentación medieval en lengua occitana de Navarra. (Servicio editorial del País Vasco - Argitarapen zerbitzua Euskal Herriko unibertsitatea, 1988).
  34. ↑ Que cau remarcar lo parlar gascon de la region de Bordèu que conserva lo grop nd com dens Gironda mentre l'aranés que'u simplifica mei sovent que non pas lo gascon generau. S'ageish de duas modalitats de transicion. Lo gascon de Gironda que confronta dab lo lemosin, lo lengadocian e lo santongés qui ei ua lenga d'oil, e s'i tròban parlars gascons qui conservan nd, la n intervocalica e quitament la f. L'aranés que hè la transicion de cap au catalan ribagorçano-palharés e qu'a eretat trèits compartits dab lo catalan e/o dab l'occitan centrau en comun dab lo gascon coseranés vesin, o dab l'aragonés.
  35. ↑ ETXEBARRIA MIRONES T. El habla montañesa o cántabra en la toponimia de Cantábria (Ediciones Beta, 2000)
  36. ↑ En contra deu catalan normatiu, lo catalan septentrionau (rosselhonés) pronóncia la m finau de bèras formas verbaus com ua n /n/. Haviem (avèvam) e havien (avèvan) que soan parièr en rosselhonés.
  37. ↑ DELEDAR J.& POUJADE P. L'occitan parlé en Ariége. (Cercle Occitan Prosper Estieu, 2002). Vej. tanben los enregistraments deu C.N.R.S deus parlars gascons
  38. ↑ GASTELLU-SABALÒT J. , Abans-díser in Margalida o la hilha deu praube (Pròsa gascona-Per Noste, 1981)
  39. ↑ HOURCADE A. Grammaire béarnaise. (Los Caminaires, 1986).
  40. ↑ BIRABENT J.-P. & SALLES- LOUSTAU J. Memento Grammatical du Gascon (Escòla Gaston Febus - Nosauts de Bigòrra, 1989)
  41. ↑ ROMIEU M. & BIANCHI A. Gramatica de l'occitan gascon contemporanèu (Presse Universitaire de Bordeaux, 2005)
  42. ↑ NARIOO G. GROSCLAUDE M. & GUILHEMJOAN P. Dictionnaire français-occitan (gascon) AK (Per noste, 2004)
  43. ↑ CARRERA A. Gramatica aranesa. Pagès Ed. 2007
  44. ↑ Lo judeoespanhòu o ladino o judezmo qu'ei ua varietat d'espanhòl parlada peus descendents deus judius expulsats d'Espanha en 1492 e refugiats en Turquia e dens los país de l'ex-imperi otoman (Grècia, Bulgaria, Israèl etc).
  45. ↑ Lo francés qu'èra la lenga de l'ensenhament de las escòlas de l'Alliance Israelite Universelle creada en 1860. La kuala per la kual poiré èster un aragonesisme, ja que las duas fòrmas existeishen en aragonés.
  46. ↑ Totun, los parlars de Haut Aran (Naut Aran), en continuacion deu catalan ribargorçanopalharés, qu'utilizan fòrmas analogicas de l'imperfèit dab -v- /β/).
  47. ↑ BOURCIEZ J. Recherches historiques et géographiques sur le parfait en gascon (Bibliothèques Université du midi, 1927).
  48. ↑ Aqueth trèit qu'ei eretat de l'occitan ancian. Lo preterit perifrastic que suberviscó dinc a pas guaire en d'autas varietats occitanas, com per exemple, lo provençau, vej. RONJAT J. Grammaire istorique [sic] des parlers provençaux modernes, 4 vol. [reed. 1980, Marselha: Laffitte Reprints, 2 vol.] e qu'ei enqüèra ben viu en catalan.
  49. ↑ ROHLFS G. Le Gascon, essai de philologie pyrénéenne (Max Niemeyer Verlag, 1977)
  50. ↑ PALAY S. Dictionnaire du Béarnais et du Gascon Modernes (Ed. du CNRS, 1974)
  51. ↑ vej lo diccionari de Palai
  52. ↑ Vej. lo lexicòt incorporat dens MANCIET B. La pluja & Lo camin de tèrra (Pròsa Gascona- Per Noste, 1976).
  53. ↑ GATIEN-ARNOULT A. (Ed.) Las Flors del Gay Saber estier dichas Las Leys d'Amors, (Tolosa 1841-1843 , 3 vol.)
  54. ↑ CARRERA A. Gramatica aranesa (Pagès Ed. 2007)
  55. ↑ Las règlas d'aquera grafia, hargada per Bourciez a partir deus tribahs de Lespy tà arrespóner a ua demanda de l'Escòla Gaston Febus dont èra membre, qu'estón publicadas peu son autor dens la revista Reclams en 1900. Vej. BOURCIEZ E. Règles orthographiques du béarnais moderne adoptées par la commission administrative de l'Escole Gastou Febus dans sa séance du premier avril 1900 in Reclams de Biarn e Gascougne, abriu de 1900, pp. 50-56.
  56. ↑ Totun, aquera particularitat de non pas diferenciar las duas n per la grafia que constitueish ua hont d'errors malurosament fòrça espandidas, com pairan de qui la prononciacion corrècta ei [paiˈran] mes qui hèras e pronóncian fautivament [pai'rãn]; un aute exemple: dens la partida introductiva consacrada a la fonetica gascona, lo diccionari català-occità occitan-catalan (prumèra edicion) de Balaguer e Pojada que con•hon las duas n, mentre la n finau de bèth mot aranés com ponin (/-n/) que i ei transcrita foneticament de manièra erronèa. Vej. BALAGUER C. e POUJADE P. Diccionari català-occità occitan-catalan (Llibres de l'Índex, 2005)
  57. ↑ Lo tèxte de la carta de Sent Gaudenç qu'ei consultable en linha, gràcias a la numerizacion d'un obratge de S. Mondon qui la publiquè en 1910 en version originau, l'arrevirè e la comentè en francés.
  58. ↑ GARROS P. de Poesias Gasconas (1567) vej. tanben BEC P. Manuel pratique de philologie romane. Italien, espagnol, portugais, occitan, catalan, gascon, tome 1 (Picard, 1970, - réédit. 2000)
  59. ↑ COROMINES J. El parlar de la Vall d'Aran: Gramatica, Diccionari i Estudis Lexicals Sobre el Gascó (Curial 1990)
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Gascon&oldid=1739025 »