Egipte antica

E mai que se pòsca definir dins lo temps l'Egipte antica coma lo periòde de l'istòria egipciana entre l'invencion de l'escritura e la fin de l'Antiquitat, aquesta nocion s'aplica mai que mai a la civilizacion que visquèt a la broa de Nil durant aqueste periòde d'aperaquí quatre mila ans d'istòria. De l'acamp de las tribús egipcianas que fondèron lo primièr empèri faraonic fins a la sieuna casuda al començament de l'èra crestiana, l'Egipte antica foguèt lo teatre d'eveniments màgers qu'an influenciat prigondament la cultura d'una part importanta dels pòbles d'Africa, de Mediterranèa e de l'Orient Mejan.

Geografia

Article detalhat: Geografia de l'Egipte antica.

La geografia de l'Egipte antica, d'un punt de vista climatic, es pro pròcha de la de l'Egipte contemporanèa. Egipte es un país de clima semidesertic que sola la faissa fertila dels dos costats de Nil, lo Dèlta e qualques oasis esparpalhats, son pròpris a l'implantacion umana. Lo rèsta es ocupat pel Desèrt Libic à l'oèst, lo Desèrt Arabic à l'èst e Sinai al nòrd-èst. Las frontièras « traditionalas » de l'Egipte antica son pro semblablas a las de l'Egipte actuala. Aital, dins l'Ancian Empèri, lo país confrontava al nòrd la Mediterranèa, al sud la primièra cataracta de Nil, a l'oèst lo Desèrt Libic, a l'èst la mar Roja e lo desèrt de Sinai. Lo territòri egipcian èra descopat en regions administrativas, los nòmes, qu'èran governats, al nom de faraon, per de nomarcas.

Istòria

Article principal : Istòria de l'Egipte antica.

Lo periòde predinastic

Lo periòde predinastic, es a dire abans l'apaicion de la monarquia unificada, es pauc conegut. L'analisi dels còrs d'abitants d'aquel temps mòstra de ligams genetics amb las populacions de la Somalia actuala. Dins de circonstancias desconegudas, aquelas populacions remplacèron de populacions mesoliticas identificadas sul site de Wadi Halfa. De culturas diferentas se formèron en Nauta e Bassa Egipte. En Nauta Egipte, la cultura badariana predominèt de 4300 a 3900 abC. Seminomada, èra probablament pauc ierarquizada. Foguèt remplaçada per la cultura de Nagada I en 3900 abC. Aquò entraïnèt una transformacion de las estructuras socialas amb l'aparicion d'una societat agricòla sedentària e ierarquizada. En Bassa Egipte, se desvolopèron las culturas omariana (4700-4300 abC) e de Maadi (4000-3500 abC). L'agricultura i aviá un ròtle important, mas lo nivèl tecnologic sembla mai feble amb una terralha mai ruda qu'en Nauta Egipte.

Vèrs 3650 abC, en Nauta Egipte, la cultura de Nagada I foguèt remplaçada per la cultura de Nagada II. La secada, ligada a la formacion de Sahara, venguèt mai importanta e las activitats agricòlas se concentrèron long de Nil. Vèrs 3400 abC, la cultura de Nagada II èra tanben predominanta en Bassa Egipte, çò qu'illustra l'unificacion progressiva del país. Enfin, de 3300 a 3150 abC, predominèt la cultura de Nagada III qu'es caracterizat per l'estructuracion creissenta de la monarquia egipciana. Aquel periòde es sovent qualificada de « protodinastic » car lo transicion amb lo Periòde Tinita se faguèt probablament a aquela epòca.

Periòde Tinita

Article detalhat: Periòde Tinita.

Lo Periòde Tinita correspond a las premièras dinastias faraonicas egipcianas de la fin del millenari IV abC e del començament del millenari III abC. Comencèt vèrs 3200 abC amb l'unificacion dels reialmes de Nauta e de Bassa Egipte per un sobeiran apelat Narmer o Meni^[1]. Establiguèt sa capitala a Tinis e fondèt probablament la vila de Menfis. Los faraons de las doas premièras dinastias contunhèron son òbra unificatritz amb lo desvolopament de l'agricultura (construccion d'una ret d'irrigacion « nacional », desvolopament de l'elevatge), la definicion dels principis de la monarquia faraonica (absoluda e d'esséncia divina) e la creacion d'administracions reialas e provincialas.

L'Ancian Empèri

Article detalhat: Ancian Empèri.

L'Ancian Empèri durèt de 2778 a 2420 abC e cubriguèt lo priòde de la III^a a la VI^a dinastia. La capitala foguèt transferida a Menfis al començament d'aquela epòca que veguèt l'afirmacion de la poténcia reiala gracias a l'importància novèla de l'administracion (cort, favorits, foncionaris…), de l'adopcion d'una definicion mai precisa de la natura divina del sobeiran (« filh de Ra ») e del ròtle novèl del reialme dins los affaires de la region (comèrci en Mediterranèa, mesa en plaça de relacions establas amb los estats sirians e mesopotamians…). Tanben, l'Ancian Empèri foguèt lo periòdede construccion de las piramidas.

Article detalhat: Primièr Periòde Intermediari.

Pasmens, del temps de la VI^a dinastia, en particular après lo lòng regne de Pepí II, la poténcia dels faraons declinèt al profièch dels cortesans e dels caps provincials. Foguèt tanben benlèu minada per de revòltas popularas. Lo periòde entre la fin de la VI^a dinastia e l'aveniment de la XI^a es pauc conegut e sembla trebolat per una fragmentacion politica, de faminas, d'insureccions e d'invasions estrangièras.

L'Empèri Mejan

Article detalhat: Empèri Mejan.

L'Empèri Mejan comencèt vèrs 2160 abC e s'acabèt vèrs 1785 abC. Foguèt dirigit per las XI^a e XII^a dinastias. Sa fondacion foguèt l'òbra dels princes de Tebas que restaurèron l'unitat del país. La monarquia tornèt trobar sa fòrça e son centralisme. Lo panteon foguèt leugièrament modificat amb la primautat novèla de la divinitat tebana Amon que fusionèt pauc a pauc amb Ra per formar Amon Ra.

Al sen de la societat, consequéncia de l'agitacion sociala del Primièr Periòde Intermediari, la populacion egipciana aviá mai de drechs. Aquò favorizèt l'aparicion d'una classa mejana formada de foncionaris qualificats coma los escribas e los artesans. Aguèt un ròtle important dins lo desvolopament del culte d'Osiris que permetiá l'accession a la vida etèrna a cada èsser uman. Los santuaris e los centres religiós coma Abidòs prenguèron aital una importància novèla que foguèt a l'origina d'una difusion dels rites funeraris de momificacion — inicialament reservats al faraon — a l'ensemble de la societat.

Après son aveniment, la XII^a dinastia transferiguèt la capitala a Licht, vila de l'oasi de Faium que venguèt lo centre economic d'Egipte. Menèt tanben de trabalhs de fortificacions del Deltà, en particular durant lo regne d'Amenemhat I^èr (1991-1962 abC), per protegir lo país contra las incursions de pòbles asiatics. Al sud, s'organizèt la progression en direccion d'Africa amb la creacion d'una vice-reialtat per contrarotlar los territòris al sud de la II^a cataracta. Une ret de fortalesas foguèt tanben bastida en Nubia.

Article detalhat: Segond Periòde Intermediari.

A partir de 1900 abC, d'invasions e de movements de populacion en Siria e en Mesopotamia entraïnèron de migracions de populacions asiaticas en direccion d'Egipte. Apeladas Icsòs (« caps dels estrangiers » en occitan), aquelas populacions aprofechèron lo trebolitge ligats a la disparicion de la XII^a dinastia per traversar las defensas egipcianas e s'installar dins lo nord-est del Deltà. Puei, avancèron pauc a pauc cap al sud. Vèrs 1650 abC, de caps icsòs prenguèron lo poder e formèron las XV^a e XVI^a dinastias. Dirigiguèron lo país fins als ans 1580 abC.

Lo Novèl Empèri

Article detalhat: Novèl Empèri.

Lo Novèl Empèri durèt de 1552 a 1069 abC. Correspond a l'apogèu de l'Egipte Antica e a un periòde d'activitat intensa dins los domenis economics, culturals e militars. Sa fondacion foguèt l'òbra de la XVII^a dinastia. Eissida d'un ostal princier de Tebas qu'aviá resistit als Icsòs en Nauta Egipte, menèt una lucha acarnada — assimilada a una guèrra de liberacion nacionala — contra los faraons icsòs a partir de 1640 abC. Après sa victòria e la reünificacion del país, son cap, Ahmes I^èr fondèt la XVIII^a dinastia.

Pendent cinc sègles, Egipte foguèt dirigida per las XVIII^a (1552-1292 abC), XIX^a (1292-1186 abC) e XX^a dinastias (1186-1069 abC). Adoptèron una politica expansionista e luchèron pel contrarotle de Siria, de Palestina e de Nubia per protegir lo còr del territòri egipcian. Aquò entraïnèt una tièra de guèrras contra Mitani, los Ititas e los Pòbles de la Mar. L'administracion restèt centralizada, mas s'inspirèt en partida del sistèma de vassalitat dels Icsòs. Aquò permetèt de la racionalizar e de mantenir en plaça l'autoritat dels faraons dins de régions relativament alunhada. Pasmens, per legitimar mai son poder, los faroans del Novèl Empèri donèron mai d'importància a lor estatut divin. Aquò aguèt per consequéncia de renforçar la poténcia del clergat d'Amon que venguèt pauc a pauc, d’una cèrta manièra, un Estat dins Estat amb de domenis, de milícias e de tribunals pròpris. Per reduire aquela influéncia, Akhenaton (v. 1355-1338) assajèt d'instaurar lo culte del disc solar Aton e los Ramsès desplacèron la capitala dins lo Deltà per l'alunhar dels santuaris mai importants.

Ça que la, aquelas temptativas permetèron pas d'empachar lo declin de l'Estat amb lo desvolopament de la corrupcion al sen de l'administracion e de l'armada. Pendent lo regne de Ramsès XI (1103-1069 abC), aquelas tensions degenèron en guèrra civila. Aquò afebliguèt durablament lo país que perdiguèt son influéncia en Mediterranèa.

L'Epòca Bassa

De 1069 a 332 abC, Egipte conoguèt de périodes de division, de reünificacion brèva e de dominacion estrangièra que constituïsson lo Tresen Periòde Intermediari (1069-750) e la Bassa Epòca (750-332 abC).

Article detalhat: Tresen Periòde Intermediari.

Entre los sègles XI e XVIII abC, Egipte conoguèt un lòng periòde de fragmentacion inaugurat per l'establiment de dinastias centradas sul Deltà (XXI^a, XXIII^a e XXIV^a dinastias), per la formacion d'un reialme dirigit per de reis-prèires d'Amon eissits del clergat de Tebas o per la dominacion de dinastias estrangièras coma la XXII^a dinastia qu'èra originària de Libia.

Article detalhat: Epòca Bassa.

La reunificacion del país foguèt l'òbra d'una dinastia kushita que conquistèt la totalitat d'Egipte entre 750 e 715 abC. Fondèt la XXV^a dinastia egipciana e, gràcias al sosten del clergat d'Amon, gardèt lo contrarotle del territòri fins a l'invasion assiriana de la fin dels ans 670 abC. Los Assirians assajèron de s'installar durablament dins lo país. Ça que la, los problemas intèrnes de l'Empèri Assirian après la mòrt d'Assarhaddon permetèron ai princes de Sais de restaurar l'independéncia egipciana (XXVI^a dinastia). Los faraons assajèron de tornar conquistar Palestina per privar las poténcias asiaticas de la basa de sas atacas còntra Egipte. Pasmens, signe del declin de la poténcia dels faraons, la preséncia egipciana demorèt febla dins la region en despièch de las divisions demest los reialmes mesopotamians (Assirians, Caldèus, Medes, Aquemenidas…). Aital, après l'unificacion de l'Orient Mejan per Pèrsia, Egipte foguèt facilament conquistada pels Aquemenidas en 525 abC.

Egipte venguèt alavetz una satrapia pèrsa e los sobeirans aquemenidas portèron lo títol de faraon (XXVII^a dinastia). En 404 abC, una insureccion egipciana profechèt lo declin pèrsa e las guèrras civilas entre pretendents al tròne aquemenida per restaurar l'independéncia del país. Pasmens, los Aquemenidas o reconquistèron en 341 abC. Aquel retorn foguèt brèu perque lo país foguèt conquistat, sens trobar de resisténcia, per l'armada d'Alexandre lo Grand en 333 abC.

Lo periòde ellenistic

Article detalhat: Dinastia Lagida.

Pendent son passatge, Alexandre fondèt Alexàndria que venguèt un dels ports mai importants de la mar Mediterranèa. Après sa mòrt, sos generals se partejèron sas conquistas e Egipte foguèt donada a Ptolemèu. De 322 a 30 abC, lo país foguèt donc dirigit per de sobeirans d'origina macedoniana eissits de la dinastia lagida. Adoptèron la forma tradicionala del poder egipcian e portèron lo títol de faraon per legitimar lor autoritat.

Ptolemèu reinèt fins a sa mòrt en 283 abC e dotèt Egipte d'una flòta e d'una armada poderosas. Aquò permetèt al país de tornar venir una poténcia comerciala e de resistir a las atacas dels Seleucidas. Pasmens, la dinastia s'afebliguèt lentament en causa de complots e de tensions internas entre populacions grègas e egipcianas. En efèit, los dos pòbles vivián d'un biais separat e las foncions mai importantas èran unicament fisadas als Macedonians e als Grècs. De mai, los impòsts pagats pels Egipcians èran significativament mai pesants.

Aital, malgrat una cort prestigiosa — Alexàndria èra, amb Atenas, lo centre cultural e intellectual mediterranèu mai important del periòde — l'Egipte Lagida declinèt lentament. A partir de 168 abC, passèt jos la proteccion de Roma. Puèi, los Romans annexèron de partidas importantas de l'empèri comercial egipcian, en particular Cirene en 74 abC e Chipre en 58 abC. Enfin, après una brèva temptativa de renaissença menada per Cleopatra VII, Egipte foguèt definitivament annexada, coma proprietat personala de l'emperaire roman, après la conquista del país per las armadas d'Octavius en 30 abC. La cultura grècoegipciana creada pels Ptolemèus perdurèt durant lo periòde roman. D'un punt de vista cultural, se pòt aital fixar sa disparicion a 535 apC amb la conversion del darrièr temple d'Isis en glèisa crestiana.

Agricultura

Article detalhat: Agricultura dins l'Egipte antica.

Los ancians egipcians cultivavan d'òrdi e una varietat de blat, e d'autras cerealas, qu'utilizavan per fabricar los dos aliments principals, lo pan e la bièrra.^[2] Las plantas de lin, desrabadas abans de florir, èran cultivadas per las fibras de sas cambas. Aquestas fibras se partejavan transversalament e s'entornejavan en fials, qu'èran utilizats per téisser de lençòls de lin e per fabricar de teissut pels vestits. Lo papir que creissiá pel lèit del riu Nil servissiá per fabricar lo papièr. Las ortalissas e la frucha butavan en parcèlas d'òrts, a costat de las abitacions subre un terren enauçat, e se devián asaigar a la man. Las ortalissas inclusián pòrres, alhs, melons, carabassas, peses, lentilhas, lachugas, e autras culhidas, apondudas als rasims que se'n fasiá lo vin, dàtils, figas e miugranas.^[3]

Una combinason de factors geografics favorables contribuiguèron a la capitada de la cultura en Egipte antica, lo pus important dels quals essent lo ric sòl fertil resultant dels aigats annadièrs del riu Nil. Los ancians egipcians èran aital capables de produir d'aliments en abondància, permetent a la populacion d'emplegar mai de temps e de ressorsas a de passatemps culturals, tecnologics e artistics. La gestion de la tèrra èra cruciala en Egipte antica perque las taxas èran assignadas en se basant sus la quantitat de tèrra que cada persona teniá.^[4]

L'agricultura en Egipte èra ligada als cicles del riu Nil. Los egipcians avián establits un calendièr solar que lor permetiá de preveire los sieus aigats e coneissián tres sasons: Akhet (aigat), Peret (plantacion), e Shemu (culhida). La sason dels aigats durava del mes de junh fins a setembre, depausant pel lèit del riu un jaç ric en minerals ideal per la cultura. Passadas las inondacions, la sason de la plantacion durava d'octobre fins a febrièr. Los païsans lauravan e plantavan de granas pels camps, los quals èran asagats amb besals e canals. Egipte recebiá paucas pluèjas, e los païsans utilizavan Nil per asagar las seunas culturas.^[5] De març fins a mai, los païsans utilizavan un volam de fusta o de cana per segar, puèi batián amb un flagèl per separar la palha del gran. En remenant se removiá l'espigal del gran, que après se moliá en farina, que se fasiá fermentar per fabricar la bièrra, o que se gardava per pus tard.^[6]

Pòble

Article detalhat: Origina dels ancians Egipcians.

L'origina dels primiers Egipcians es questionejada, que mantuna teoria existís sus aquel sicut..

Organizacion politica

Article detalhat: Organizacion politica de l'Egipte antica.

L'Egipte antica èra una teocracia. Mai qu'un rei, lo faraon èra a l'encòp l'administrador principal, lo cap de las armadas, lo primièr magistrat e lo prèire suprèm d'Egipte. D'efièch, Faraon aviá una mission de complir : metre en òbra la règla de Maat sus la Tèrra; valent a dire assegurar l'armonia entre los òmes e lo cèl, èsser lo garant de la morala de son pòble, en contribuir aital a assegurar son eternitat.

Art egipcian

Article detalhat: Art de l'Egipte antica.

L'Art de l'Egipte antica se caracteriza per une idèa d'òrdre : de linhas claras e simplas, associadas a de fòrmas simplas e d'unes aplats de color.

Los artistas utilizavan de linhas perpendicularas, verticalas e orizontalas, per formar un quadrilhatge e donar de proporcions condrechas a sas òbras.

L'art rebatiá l'importància sociala, religiosa e politica.

La nautor dels personatges dépendiá per exemple de son ròtle dins la societat : los mai importants èran los pus bèls, que i n'aviá gessa perspectiva.

Lo faraon es aital tostemps representat coma lo mai grand dels òmes e tot parièr los diuses son mai o mens imposants segon ne son considerats mai o mens potents.

Veire tanben :

Mitologia e religion egipciana

Articles detalhats: Mitologia egipciana e religion egipciana.

Los egipcians de l'Antiquitat (idem egiptes...) cerquèron d'interpretar totes los fenomèns que podián observar pel prisma de la lor cresença seculara.

La nocion mai importanta per eles es la de cicle :

lo cicle del jorn amb lo solelh que renais cada matin
lo cicle dels ans amb l'aigat annadièr de Nil que ne podiá èsser quora font de gaug quora de malastre (per en cas de tròp flac o tròp potent asondi de Nil)
lo cicle de la vida amb las naissenças que seguísson las mòrts

Vejatz tanben :

Sciéncia de l'Egipte antica

Article detalhat: Sciéncia de l'Egipte antica.

La sciéncia de l'Egipte antica ne gausís d'un prestigi màger dempuèi los tempses pus ancians.

Çò ne mòstra del nivèl màger d'aquela civilizacion e l'ample de sas coneissenças.

L'Egipte antica dins las arts

Arquitectura

Maison égyptienne, plaça del Caire a París, bastida en 1805 e que la siá façada ne presenta una frisa amai de caps égiptes ancians.
Egyptian Hall a Londres en 1812.

Pintura

David Roberts (1796-1864) pintrèt moltas òbras amb per decòr l'Egipte antica.

Musica

Aïda, opèra de Giuseppe Verdi.
Mozart l'egipcian, Raubatòri al seralh, L'auca del Caire, Dhikr (requiem) e autras sinfonias
Dança egipciana dins Samson e Dalila per Camille Saint-Saëns
Juli Cesar en Egipte / Giulio Cesare in Egitto, de Georg Friedrich Haendel

e ca

Literatura

Articles detalhats: Obratges sus l'Egipte antica classats per autor e Obratges sus l'Egipte antica classats per tèma.

N'es espectaclós lo nombre de romans que son tèma es l'Egipte antica.

Çai citarem sonque :

Lo Roman de la momia / Le roman de la momie de Théophile Gautier
Lo Nabab / Le Nabab d'Anfós Daudet
La primièra piramida / La première pyramide de Bernard Simonay
Ramsès, La Reina libertat / La Reine liberté, Champolion l'egipcian / Champollion l'Egyptien, L'afar Totankhamon / L'Affaire Toutankhamon... de Christian Jacq

e ca

Articles detalhats: Romans sus l'Egipte antica classats per autor e Romans sus l'Egipte antica classats per títols.

En benda dessenhada se pòt citar :

e ca

Cinèma

La tèrra dels Faraons, filme american de Howard Hawks, de 1955 amb participation al scénario de William Faulkner
Cleopatra, filme de Joseph Mankiewicz, de 1963
Faraon , filme polonés de Jerzy Kawalerowicz, de 1966
Asterix e Obelix : Mission Cleopatre, una adaptacion per Alain Chabat de la benda dessenhada, de 2001...

amai la seria televizada de sciéncia ficcion ianqui-caqui Pòrta Estelam / Stargate / EUA 1997-2007 que fòrça s'utiliza ( se pilha... amb unas teorias pro fumosas tanben... ) del patrimòni egipte ancian

e ca

Jòcs de ròtle

Egipte : 1156 av. J.-C. L'enigma de la tomba reiala / L'énigme de la tombe royale ... © 1997 Réunion des Musées Nationaux, Canal+ Multimédia, Cryo Interactive...
Kemi, Aventuras en tèrra d'Egipte
GURPS Egipte / Egypt... Thomas M. Kane...

Editor : Steve Jackson Games, 1998, lenga : anglés (version originala), ISBN: 1-55634-342-6

Égyptis, jòc en linha gratuit que dedins incarnatz un Egipcian de l'Antiquitat vivent al ritme de Nil.

e ca

etc

Referéncias

↑ L'identitat d'aqueles faraons es un objècte de débats demest los istorians. Son benlèu una meteissa persona.
↑ Nicholson (2000) p. 510
↑ Nicholson (2000) p. 577 and 630
↑ Manuelian (1998) p. 361
↑ Nicholson (2000) p. 514
↑ Nicholson (2000) p. 506
↑ Sit sus Papyrus per Lucien de Gieter e Jean-Pol Schrauwen

Ligams extèrnes

Wikimedia Commons prepausa de documents multimèdia liures sus Egipte antica.

{{{tèxte}}}

La categoria Egipte antica de l'annuari dmoz.
Las unitats de mesura dins l'Egipte antica
Els tres fills de Noè i la història de la civilització mediterrània (Simone Weil) (tradusit en catalan)

Portal Egiptopèdia

Accedissètz dirèctament als articles de Wikipèdia concernent l'Egipte antica :

[1] L'identitat d'aqueles faraons es un objècte de débats demest los istorians. Son benlèu una meteissa persona.

[2] Nicholson (2000) p. 510

[3] Nicholson (2000) p. 577 and 630

[4] Manuelian (1998) p. 361

[5] Nicholson (2000) p. 514

[6] Nicholson (2000) p. 506

[7] Sit sus Papyrus per Lucien de Gieter e Jean-Pol Schrauwen

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]