Vejatz lo contengut

Dinosaure

Modificar los ligams
Tièra de 1000 articles que totas las Wikipèdias deurián aver.
Aqueste article es redigit en provençau.
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
(Redirigit dempuèi Dinosauria)

Fossil de tiranosaure

Lei dinosaures son una familha de reptils, probablament de sang caud, que dominèron lei megafaunas continentalas durant l'Èra Segondària, entre lo començament dau Triassic e la fin dau Cretacèu. La màger part deis espècias dispareguèron durant la crisi biologica de la fin dau Cretacèu fa 65 milions d'ans, mai una branca subrevisquèt e evolucionèt per formar leis aucèus actuaus. Fòrça divèrs, foguèron descubèrts a partir dau sègle XIX e suscitèron rapidament l'interès dau grand public en causa de sa talha, de l'aspècte esglasiant d'espècias coma lo Tyrannosaurus Rex e dei circonstàncias de lor disparicion. L'estudi dei dinosaures es ansin una branca importanta de la paleontologia, çò qu'a permés d'identificar un gròs nombre de dinosaures diferents e d'establir d'elements sus son anatomia, sa fisiologia e son comprotament.

Etimologia

[modificar | Modificar lo còdi]

Lo mot dinosaure es empruntat a l'anglés dinosaur que foguèt inventat per lo paleontològ britanic Richard Owen (1804-1892) a partir de dos mots latins : δεινός (deinos) que significa « espaventablament grand » e σαύρα (sauros) que significa « reptil » ò « lausèrt ».

Istòria evolutiva e taxonomia

[modificar | Modificar lo còdi]

L'aparicion e l'evolucion dei dinosaures

[modificar | Modificar lo còdi]

L'aparicion dei dinosaures

[modificar | Modificar lo còdi]

Segon lei conoissenças actualas, lei dinosaures pus ancians son apareguts fa 245 a 250 milions d'annadas, a partir d'arcosaurians. D'efiech, un ensemble de piadas datadas de 248 Ma mòstra, tre aquela epòca, l'existéncia d'un reptil diferent dei crocodils e dei lausèrts[1]. Lo pus vièlh dinosaure conegut per de fossils es lo Nyasasaurus que viviá fa 242 a 247 milions d'annadas en Tanzania[2]. Pasmens, aquelei dinosaures primitius semblan gaire nombrós fins a 230 Ma.

L'expansion dei dinosaures

[modificar | Modificar lo còdi]

L'expansion dei dinosaures comencèt vèrs 232 Ma amb una diversificacion e una especializacion rapida tre lo Triassic Superior. D'efiech, vèrs aqueu periòde, lei dinosaures erbivòrs suplantèron lei Rhynchosauria, un òrdre de diapsidas, e lei dinosaures carnivòrs eliminèron leis arcosaurians basaus[3]. Plusors rasons son estadas prepausadas per explicar aquela explosion radiativa. Segon una premiera ipotèsi, lei dinosaures èran simplament pus competitius que leis espècias concurrentas gràcias a sa postura drecha, una abiletat predatritz superiora e un metabolisme omeotèrme[3]. Segon un autre modèl, lei dinosaures aurián beneficiat d'una transformacion de la flòra causada per lo remplaçament dei feuses dau genre Dicroidium per de conifèrs, çò qu'auriá entraïnat la disparicion deis erbivòrs predominants après l'extincion Permian-Triassic[3]. Enfin, una tresena explicacion avança l'ipotèsi d'una consequéncia d'un cambiament climatic associat a l'episòdi pluviau dau Carnian, un periòde de transformacions climaticas intensas e rapidas situat vèrs 232 Ma[3].

L'extincion dei dinosaures e la subrevida deis aucèus

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Extincion dau Cretacèu-Paleogèn.

Tre lo Cretacèu, plusors familhas de dinosaures mostravan de signes de declin probablament liats a la multiplicacion dei plantas de flors. Pasmens, lei dinosaures contunièron de dominar la megafauna e d'espècias coma lo Tyrannosaurus ò lo Triceratops semblavan d'èsser comunas durant lei periòdes finaus dau Cretacèu. La disparicion dei dinosaures aguèt luòc fa 66 milions d'ans durant la crisi de l'extincion dau Cretacèu-Paleogèn, mai foguèt pas totala car subrevisquèron leis espècias a l'origina deis aucèus.

Fòrça ipotèsis foguèron formuladas per explicar aquela crisi e lo debat es pas encara totalament copat entre lei scientifics :

  • la casuda d'un asteroïde ò d'una cometa d'un desenau de quilomètres dins la region de Yucatan es sostenguda per l'existéncia dau cratèr de Chicxulub, un important cratèr d'impacte que data de 66 milions dins la region de Yucatan. La poussa engendrada auriá poscut causar un ivèrn d'impacte duradís, a l'origina d'una crisi climatica globala. Pasmens, son contestats la durada vertadiera d'aquelei fenomèns climatics e leis efiechs de l'impacte sus lei regions pus alunchadas dau cratèr.
  • l'activitat dau supervolcan dei Trapps de Deccan, una importanta província magmatica formada entre 68 a 60 Ma per un ensemble quasi continü d'erupcions qu'aurián emés de quantitats fòrça importantas de gas dins l'atmosfèra. Aquò auriá engendrat una crisi climatica fòrça lònga a l'origina de l'extincion.
  • dei regressions marinas fòrça importantas aurián prefondament modificat l'estenduda e la conformacion dei mitans litoraus e bentics. Aquò auriá alora entraïnat un important cambiament climatic. Aquela ipotèsi es egalament sostenguda per d'elements geologics.

De scenarios existisson per conciliar aqueleis ipotèsis entre elei. En particular, un scenario frequentament prepausat es aqueu d'una aumentacion importanta de l'activitat de Deccan en causa de l'impacte de Chicxulub. Pasmens, a l'ora d'ara, lei debats regardant l'encadenament e l'influéncia de cada causa son pas acabats.

Quauquei descubèrtas de fossils dins de jaç de sediments posteriors au Cretacèu, especialament dins la formacion de Hell Creek, permèton de suggerir la subrevida de quauqueis espècias de dinosaures non avians au començament dau Paleogèn. Pasmens, la màger dei paleontològs pensan que la preséncia d'aquelei fossils dins aquelei jaç es puslèu la consequéncia d'un remanejament dei sediments. En revènge, la subrevida de dinosaures avians es atestada per l'existéncia deis aucèus.

La classificacion dei dinosaures

[modificar | Modificar lo còdi]

En 2006, 527 genres de dinosaures èran estats descrichs d'un biais precís e aperaquí 1 850 genres suplementaris èran encara a classar[4]. Aquò es pas totjorn simple car lei fossils, sovent incomplèts, presentan una diversitat importanta. Se fau tanben nòtar que la chausida dau nom d'una espècia novèla es generalament laissada a son descubreire. Ansin, dins la màger part dei cas, lei dinosaures pòrtan de noms de luòcs, de descubreires ò de mecènas. Per exemple, lo teropòde dau genre Arcovenator, descubèrt en 2013 dins la vau de Lar per una còla dau Museum d'Istòria Naturala d'Ais de Provença, pòrta un nom que significa literalament « caçaire de Lar ». Pus precisament, l'unica espècia dau genre es dicha Arcovenator escotae car la companhiá ESCOTA paguèt una part importanta dei recèrcas[5].

La classificacion modèrna dei dinosaures destria dos grands clades principaus. Lo premier es aqueu dei Saurischia que conoguèt una diversificacion extrèma car compren dos clades fòrça diferents. Lei Theropoda que son un ensemble de dinosaures carnivòrs bipèdes. La màger part dei dinosaures carnivòrs fasián partida d'aqueu grop qu'es tanben a l'origina deis aucèus actuaus. Lei Sauropodomorpha èran, au contrari, de dinosaures erbivòrs generalament qüadrupèdes coma lei Diplodocus, lei Brachiosaurus e leis Apatosaurus. Lo segond grand clade es aqueu deis Ornithischia que gropa la màger part dei dinosaures erbivòrs que son pas de sauropòds. Lei Stegosaurus, leis Ankylosaurus, lei Pachycephalosaurus, lei Triceratops e leis Iguanodon fan partida d'aquel ensemble.

En revènge, leis autrei reptils contemporanèus dei dinosaures, coma lei plesiosaures, leis ictiosaures e lei pterosaures, fan pas partida dei dinosaures. La confusion es frequenta car aqueleis espècias dispareguèron tanben durant la crisi dau Cretacèu-Paleogèn.

Clasificacion filogenetica dei dinosaures
|Dinosauria
|-saurischia 
|  |-|-sauropodomorpha
|  |     |-sauropoda
|  |        |-eusauropoda
|  |           |-|-euhelopidae
|  |           |    |-mamenchisauridae
|  |           |-neosauropoda
|  |              |-diplodocimorpha
|  |              |  |-rebbachisauridae
|  |              |  |- |-diplodocidae
|  |              |      |-dicraeosauridae
|  |              |-macronaria     
|  |                 |-camarasauridae
|  |                 |- titanosauriformes 
|  |                     |-brachiosauridae
|  |                     |-titanosauria
|  |                        |-titanosauridae
|  |        
|  |-theropoda 
|     |-eoraptor
|        |-herrerasauria
|           |-coelophysoidea
|           | |-coelophysidae
|           | |-dilophosauridae
|           |-ceratosauroidea (neotheropoda)
|              |-neoceratosauria
|              |  |-ceratosauridae
|              |  |-abelisauria
|              |      |-noasauridae
|              |      |-abelisauridae
|              |-tetanurae
|                 |-spinosauroidea
|                 | |-?megalosauroidea
|                 |    |-torvosauridae
|                 |    |-spinosauridae
|                 |-avetheropoda
|                       |-|-carnosauria
|                       |     |-allosauroidea
|                       |        |-sinraptoridae
|                       |        |-allosauridae
|                       |        |-carcharodontosauridae
|                       |-coelurosauria
|                          |-avipluma
|                             |-tyrannosauroidea
|                             |-maniraptoriforma
|                                |-arctometatarsalia
|                                |  |-ornithomimosauria 
|                                |-metatheropoda
|                                   |-compsoghatidae
|                                   |-maniraptora
|                                      |-enigmosauria
|                                      | |-therizinosauria
|                                      | | |-therizinosauridae
|                                      | |-oviraptorosauria
|                                      |    |-caenagnathoidea
|                                      |       |-oviraptoridae
|                                      |-alvarezsauria
|                                      |  |-mononykinae
|                                      |-paraves
|                                         |-deinonychosauria
|                                            |-microraptoria
|                                            | |-dromaeosauridae
|                                            |    |-dromaeosaurinae
|                                            |-|-troodontidae
|  				                    |-unenlaghidae
|                                               |-avialae
|                                                  |-archaeopteryghidae
|                                                  |-ornithurae
|                                                     |-avebrevicauda
|                   
|-ornithischia   
   |-thyreophora
   | |-stegosauria
   | | |-stegosauridae
   | |-ankylosauromorpha
   |    |-nodosauridae
   |    |-ankylosauroidea
   |       |-polacanthidae
   |       |-ankylosauridae
   | 
   |-cerapoda
      |-|-?heterodontosauridae                           
      | |-ornithopoda
      |     |- hypsolophodontidae
      |         |- iguanodontidae
      |             |-hadrosauria
      |                |-hadrosaurinae
      |                |-lambeosaurinae 
      |
      |-marginocephalia
         |-?psittacosauria
         |-pachycephalosauria
         | |-homalocephaloidea
         |-neoceratopsia
            |-protoceratopsidae
            |-?leptoceratopsidae
            |-ceratopsia 
               |-ceratopsidae
                  |-centrosaurinae
                  | |-Pachyrhinosaurini
                  |-chasmosaurinae
 

Istòria de la comprenença dei dinosaures

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Istòria de la paleontologia.

Leis observacions prescientificas

[modificar | Modificar lo còdi]

D'observacions de fossils son atestadas dempuei l'Antiquitat dins leis escrichs de plusors filosòfs ò intellectuaus. Per exemple, dins lei Cronicas de Huayang, l'istorian chinés Chang Qu (291–361) menciona la descubèrta d'òs de drac dins la província de Sichuan[6]. En Euròpa, lei fossils èran puslèu considerats coma de rèstas de creaturas legendàrias ò creaturas tuadas durant lo Diluvi[7]. Per exemple, en 1677, lo naturalista Robert Plot (1640-1696) estudièt un femur de Megalosaurus e lo presentèt coma un òs de titan ò de gigant[8]. Pasmens, la premiera estudi scientific d'un fossil de dinosaure, una dent de sauropòd, foguèt publicada per Edward Lhuyd (1660-1709) en 1699[9].

Lei premierei descubèrtas

[modificar | Modificar lo còdi]

La premiera descripcion scientifica d'un dinosaure foguèt l'òbra de William Buckland (1784-1856) que collectèt, de 1815 a 1824, pron de fossils de Megalosaurus per identificar una espècia desconeguda[10][11]. En 1825, Gideon Mantell (1790-1852) identifiquèt una segonda espècia, l’iguanodon[12][13]. L'estudi d'aquelei fossils suscitèt rapidament un interès important en Euròpa e en America e lo tèrme « dinosaure » foguèt inventat tre 1842 per lo zoologista anglés Richard Owen (1804-1892) per gropar lei reptils saurians descubèrts dins una meteissa categoria taxonomica[14]. Lo succès dei premiereis exposicions de fossils de dinosaures organizadas en Anglatèrra popularizèt pauc a cha pauc lo mot[15].

En 1858, William Parker Foulke (1816-1865) descurbiguèt lo premier dinosaure american en New Jersey[16]. Quasi complèt, l'esquelèta èra aqueu d'un Hadrosaurus, premier dinosaure bipède conegut. Aquò foguèt una evolucion majora dins la vision dei dinosaures e, mai que mai, marquèt lo començament d'una frenesia exploratòria ais Estats Units[17]. Edward Drinker Cope (1840-1897) e Othniel Charles Marsh (1831-1899) ne'n foguèron lei doas figuras principalas. D'efiech, lor rivalitat durèt un trentenau d'annadas e se transformèt en una corsa ai fossils. Aquò permetèt la descubèrta de 142 espècias novèlas[18].

La « Renaissença dei dinosaures »

[modificar | Modificar lo còdi]

La Segonda Guèrra Mondiala entraïnèt una demenicion de l'interès per la paleontologia per lei dinosaures. En plaça, lei cercaires preferiguèron estudiar lei mamifèrs, jutjats pus interessants que de reptils considerats coma desgaubiats e lents. Aquò durèt fins a un ensemle de descubèrtas realizadas a la fin deis ans 1960. La premiera foguèt la descubèrta de Deinonychus, un teropòd relativament leugier qu'a l'esquelèta d'un caçaire actiu de sang caud[19]. La segonda foguèt la publicacion dei teorias de Robert T. Bakker (nascut en 1945) que depintan de dinosaures actius, rapids e abils en se basant sus d'elements anatomics e ecologics[20]. Aqueleis ipotèsis foguèron pauc a cha pauc renforçadas per la descubèrta de dinosaures en defòra d'Euròpa e d'America dau Nòrd[21]. Lo film Jurassic Park, sortit en 1993, aguèt tanben un ròtle major dins la difusion de la vision novèla dei dinosaures au sen dau public.

En parallèl, a partir deis ans 1970, apareguèron lei teorias actualas sur l'extincion dei dinosaures. D'efiech, avans aquela data, leis ipotèsis principalas èran una disparicion causada per la seleccion naturala, una destruccion deis uòus per de mamifèrs predators, una epidemia ò una intoxicacion per leis alcaloïds contenguts dins lei flors aparegudas durant lo periòde finau dau Cretacèu. Òr, dins leis ans 1980, foguèt detectada una importanta concentracion d'iridi dins leis estrats correspondent a la transicion entre lo Cretacèu e lo Paleogèn. Aquò laissava pensar ais efiechs d'un gròs impacte d'asteroïde car l'iridi es un metau rar dins la crosta terrèstra. La descubèrta dau cratèr de Chicxulub en 1978 èra un element en favor d'aquela teoria. Vèrs lo meteis periòde, la teoria basada sus lei consequéncias climaticas deis erupcions a l'origina dei Trapps de Deccan prenguèt tanben sa forma actuala. Enfin, emergiguèt l'idèa d'un liame taxonomic entre lei dinosaures e leis aucèus.

Lei recèrcas sus lei dinosaures dempuei leis ans 2000

[modificar | Modificar lo còdi]

Dempuei leis ans 2000, lei recèrcas sus lei dinosaures an permés de precisar leis idèas emesas durant lo periòde precedent gràcias a de descubèrtas de fossils fòrça ben conservats de pèus, de plumas ò d'organs de dinosaures. Aquò permetèt de confiermar l'origina dinosauriana deis aucèus gràcias a l'estudi de proteïnas fossilas ò de reconstituïr la coloracion de certaneis espècias[22][23][24].

Morfologia

[modificar | Modificar lo còdi]

Generalitats

[modificar | Modificar lo còdi]

Lei dinosaures èran de reptils archosaurians non volants que tenián una postura « erigida ». Aquela caracteristica es un trach particular dei reptils dinosaumòrfs que regarda l'articulacion dau femur. Permet a la tèsta dau femur de virar medialament per s'articular dins una cavitat cotiloïda dotada d'una dubertura laterala[25]. Es un sistèma similar a l'articulacion actuala dei mamifèrs e deis aucèus que facilita de desplaçaments frequents car lo tronc e la coa son pas en contacte amb lo sòu. Es per aquela rason que la màger part dei paleontològs pensan que lei dinosaures avián un metabolisme actiu de « sang caud »[26][27]. Diferenciar un dinosaure d'un autre dinosaumòrf es en revènge pus complèx. En generau, lei dinosaures an una posture erigida pus eficaça amb de muscles dau còl e de membres anteriors e posteriors pus desvolopats. Aquò permetèt a fòrça familhas de dinosaures d'evolucionar vèrs la bipedia.

Lo crani e la maissèla

[modificar | Modificar lo còdi]

Lo crani e la maissèla dei dinosaures presentan una gròssa diversitat qu'es lo rebat de la diversitat extrèma dei dinosaures. D'efiech, èran adaptats au regim alimentari de l'animau que podiá èsser constituït de plantas duras, de fuelhas, de peis ò de carn. Pasmens, totei lei cranis de dinosaures èran compausats dei meteis òs. De mai, es possible de definir de categorias generalas. Lei teropòds carnassiers coma lo Tyrannosaurus avián un crani e una maissèla poderós dotats de dents talhantas denteladas adaptadas a la consumacion d'animaus importants. Lei teropòds piscivòrs, coma lo Baryonyx, avián un crani pus fin que presenta de similituds amb lei crocodils actuaus. Lei cranis deis erbivòrs son pus divèrs en causa de la preséncia d'una denticion adaptada ai vegetaus manjats, de defensas còntra lei predators ò d'organs destinats a la comunicacion. Ansin, lei dinosaures erbivòrs avián una boca ò un bèc qu'èra sovent completat per de banas, de protuberàncias ossosas ò de colaretas.

L'esquelèta

[modificar | Modificar lo còdi]

Leis esquelètas post-cranians dei dinosaures presentan mens de diversitat que lo crani e la maissèla. Pasmens, de diferéncias notablas demòran dins la morfologia au sen dei diferents clades. Son principalament liadas a la locomocion e a l'alimentacion, mai pòdon tanben comprendre un ensemble d'innovacions esqueleticas particularas per favorizar la defensa còntra lei predators. I a tanben de trachs anatomics, coma lei placas ossosas dei Stegausauridae, que son ròtle es pas encara comprés.

Leis elements a la locomocion regardan mai que mai lo caractèr bipède ò quadrupède de l'animau, un besonh eventuau de velocitat ò d'adaptacions a un mitan donat (riu, etc.). Per exemple, lei Pachycephalosauridae e la màger part deis Ornithopoda avián de cambas robustas per li permetre de s'enfugir rapidament. En certanei dinosaures bipèdes, coma lo Tyranosaurus, la bipèdia exclusiva aviá entraïnat una reduccion importanta dei membres anteriors. Regardant l'alimentacion, d'adaptacions particularas son aquelei observablas en mai d'un sauropòd. D'efiech, aquelei dinosaures avián un còl lòng que permetiá probablament de manjar de fuelhas ò de vegetaus inaccessibles ais autreis erbivòrs. Pasmens, per sostenir lo pes d'aqueu còl, un desvolopament de la poissança deis espatlas foguèt necessari. La coa lònga d'aqueleis espècias aviá benlèu un ròtle de contrapés.

Leis innovacions defensivas son un aspècte famós dei dinosaures e lo grand public conoís sovent lei banas de la coa dau Stegosaurus. Dins aquò, lei defensas dei dinosaures presentan una gròssa diversitat. Entre lei defensas activas, es possible de citar l'arpa dau poce de l’Iguanodon, la massa de la coa deis Ankylosauridae e lei banas dei Ceratopsidae. Lei defensas passivas èran au mens compausadas d'espinas ò de protuberàncias ossosas que devián redurre l'impacte deis atacas. Una defensa originala es lo blindatge ossós deis Ankylosauridae qu'èran protegits per una coirassa curbent la màger part de son còrs.

Leis organs intèrnes

[modificar | Modificar lo còdi]

Quauquei fossils excepcionaus mòstran de rèstas d'organs intèrnes, çò que permet l'observacion dirècta de teissuts mòls de dinosaures. Ansin, de vestigis de ligament, de cartilatge, de muscle e de sistèmas digestius son estats observats[28]. L'estudi deis estacas muscularas sus leis òs, completada per l'observacion dei muscles deis aucèus, permet tanben de simular lo foncionament muscular. Aquò a permés de metre en evidéncia una organizacion intèrna pus pròcha d'aquela deis aucèus que dei reptils actuaus[29].

L'estudi de la boitia craniana es estat l'objècte d'interpretacions divèrsas. D'efiech, fòrça dinosaures avián un cervèu pichon a respècte de sa talha, çò que laissa pensar a una intelligéncia limitada. Pasmens, lo melhorament dei conoissenças sus lo sistèma nerviós deis aucèus a permés de nuançar aquela conclusion. La morfologia dau cervèu deis Ornithischia, dei Sauropodomorpha e dei Theropoda basaus èran similaras a aquela dei reptils actuaus. En revènge, en lei Theropoda pus tardius, lo volum de la boitia craniana aumentèt e lo cervèu se raprochèt pauc a cha pauc d'aqueu deis aucèus[30][31].

La pèu, lei peus e lei plumas

[modificar | Modificar lo còdi]

Fins a la descubèrta de dinosaures portaires de plumas a partir deis ans 1990-2000, lei dinosaures èran vists coma de reptils cubèrts d'escaumas. La multiplicacion d'aquelei descubèrtas a alora a una revision que placèt de plumas sus divèrsei tipes de dinosaures. Uei, la preséncia dei plumas es l'objècte de teorias pus equilibradas. D'efiech, de fossils de pèu an clarament mostrat la preséncia d'escaumas en lei Hadrosauridae (Saurolophus, Brachylophosaurus[32], Edmontosaurus[33], etc), en lei Ceratopsidae (Centrosaurus[34], Chasmosaurus[35]), en lei Stegosauria (Gigantspinosaurus[36], Hesperosaurus[37]), en leis Ankylosauria (Scelidosaurus[38], Tarchia), en lei Sauropoda (Saltasaurus[39], Tehuelchesaurus[40]) e en lei Theropoda (Carnotaurus[41], Juravenator[42]).

Pasmens, en una partida dei Theropoda, se tròba un ensemble de dinosaures qu'èran cubèrts de peus ò de plumas. Lei peus èran probablament diferents d'aquelei dei mamifèrs car son subretot presents en d'espècias relativament vièlhas coma Tianyulong, Psittacosaurus ò Dilong[43][44][45]. Lei plumas semblan d'èsser una evolucion progressiva d'aquelei peus. Avans la fin dau Cretacèu, de dinosaures coma Microraptor e Anchiornis avián de plumas similaras a aquelei deis aucèus[46][47]. Microraptor e Rahonavis èran probablament capables de volar, au mens sus de distàncias cortas.

Lei colors

[modificar | Modificar lo còdi]

Lei colors dei dinosaures son quasi desconegudas car lei pigments se consèrvan pas dins lei fossils. Pasmens, en certanei plumas ben conservadas, leis organits responsables de la produccion de melanina – lei melanosòmas – son observables. Òr, la forma d'aqueleis elements permet d'identificar la coloracion dau pigment produch. Ansin, es estat possible de reconstituïr la color de tres dinosaures : Sinosauropteryx, Anchiornis e Microraptor. Lei resultats d'aqueleis estudis an mostrat de coloracions variadas que retrason ais aucèus.

La talha e lo pes

[modificar | Modificar lo còdi]

Lei dinosaures son coneguts per la talha fòrça importanta de mai d'una espècia. D'efiech, tre la fin dau Triassic, lo Plateosaurus aviá ja una longor de 6 a 8 m[48]. Durant tot lo rèsta dau Mesozoïc, i aguèt totjorn de dinosaures de granda talha. Pasmens, fòrça dinosaures de talha pichona existián. Lei recòrds de longor son l'objècte de recensions, generalament per de questions de prestigi. Regardant leis esquelètas quasi complèts, lo Giraffatitan aganta una autor de 12 m e lo Diplodocus una longor de 27 m. En lei carnivòrs, lo pus important es lo Tyrannosaurus. Dins aquò, d'esquelètas incomplèts semblan d'aver de talhas ben pus importantas coma lo Supersaurus qu'auriá agantat una longor de 40 m e lo Sauroposeidon qu'aviá benlèu una autor de 18 m.

  • Divèrsei dinosaures comparats a l'èsser uman
    Divèrsei dinosaures comparats a l'èsser uman
  • Lei dinosaures pus lòngs coneguts en 2013
    Lei dinosaures pus lòngs coneguts en 2013
  • Comparason entre l'èsser uman e l’Anchiornis
    Comparason entre l'èsser uman e l’Anchiornis

Comportament

[modificar | Modificar lo còdi]

L'estudi dau comportament dei dinosaures es un domeni complèx basat sus l'analisi dei fossils descubèrts, sus de simulacions numericas e sus l'observacion deis aucèus ò dei reptils actuaus. Leis ipotèsis son donc nombrosas, mai lei certituds demostradas son pus raras.

La formacion de tropèus

[modificar | Modificar lo còdi]

Plusors elements permèton de demostrar l'existéncia de tropèus d'erbivòrs. Lo premier es la descubèrta en 1878 de 31 esquelètas d'Iguanodon tombats dins una dolina. Au mens tres eveniments distints foguèron a l'origina de l'acumulacion, çò qu'indica un desplaçament gropat per aqueu dinosaure[49]. D'autrei sites indicant la mòrt quasi simultanèa de desenaus d'individús son estats descubèrts. En parallèl, l'estudi dei piadas de sauropòds sembla d'indicar l'existéncia de tropèus mesclant plusors espècias diferentas e organizats per protegir lei joves còntra leis atacas de predators[50].

Nidificacion e suenhs parentaus

[modificar | Modificar lo còdi]
Reconstitucion d'un nís de Maiasaura.

Fòrça descubèrtas indican l'existéncia de nís de dinosaures e de suenhs parentaus, au mens en plusors espècias. L'incubacion èra probablament lònga, entre 3 e 6 mes, e aquela durada es de còps avançada coma una causa de la disparicion après l'eveniment dau Cretacèu-Paleogèn[51]. D'espècias organizavan de colonias de nidificacion que podián recampar de miliers d'individús coma lei pingoïns actuaus[52][53]. Una coason deis uòus es atestada en Oviraptor qu'èra probablament un dinosaure de plumas. Enfin, en mai d'una espècia, de suenhs parentaus duradís èran assegurats. La pus coneguda es Maiasaura, mai de comportaments similars son estats identificats en de sauropòds[54].

Alimentacion

[modificar | Modificar lo còdi]

L'alimentacion dei dinosaures es estudiada gràcias ai dents presentas sus lei cranis ò ai coprolits. I aviá ansin de dinosaures erbivòrs, carnivòrs (caçaires, carronhassiers, piscivòrs, insectivòrs) e omnivòrs. De cas de predacion entre espècias diferentas son atestadas coma o mòstra lo fossil, dich Fighting Dinosaurs, d'un Velociraptor e d'un Protoceratops que s'entretuèron fa 80 milions d'ans. En lei teropòds, de traças de canibalisme son estadas observadas sus de fossils.

Annèxas

[modificar | Modificar lo còdi]

Liames intèrnes

[modificar | Modificar lo còdi]

Bibliografia

[modificar | Modificar lo còdi]
  • (en) Robert T. Bakker, The Dinosaur Heresies, Nòva York, William Morrow, 1986.

Nòtas e referéncias

[modificar | Modificar lo còdi]
  1. ↑ (en) Stephen L. Brusatte, Grzegorz Niedźwiedzki e Richard J. Butler, « Footprints pull origin and diversification of dinosaur stem lineage deep into Early Triassic », Proceedings of the Royal Society B, 2011, vol. 278, n° 1708.
  2. ↑ (en) Sterling J. Nesbitt, Paul M. Barrett, Sarah Werning, Christian A. Sidor e Alan J. Charig, « The oldest dinosaur? A Middle Triassic dinosauriform from Tanzania », Biology Letters, Royal Society, vol. 9, n° 1, 23 de febrier de 2013, p. 20120949.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 et 3,3 (en) Michael J. Benton, Massimo Bernardi e Cormac Kinsella, « The Carnian Pluvial Episode and the origin of dinosaurs », Journal of the Geological Society, vol. 175, n° 6,‎ 1èr de novembre de 2018, pp. 1019–1026.
  4. ↑ (en) Steve C. Wang e Peter Dodson, « Estimating the diversity of dinosaurs », PNAS, vol. 103, n° 37, 2006, pp. 13601-13605.
  5. ↑ (en) T. Tortosa et al., « A new abelisaurid dinosaur from the Late Cretaceous of southern France : Palaeobio-geographical implications », Annales de Paléontologie, 2013.
  6. ↑ (en) Zhiming Dong, Dinosaurian Faunas of China, China Ocean Press e Springer-Verlag, 1992.
  7. ↑ (en) Michael J. Benton, « A Brief History of Dinosaur Paleontology », dins Gregory S. Paul, The Scientific American Book of Dinosaurs, Nòva York, St. Martin's Press, 2000, pp. 10-44.
  8. ↑ (en) Robert Plot, The Natural History of Oxford-shire: Being an Essay toward the Natural History of England, 1677.
  9. ↑ (en) Justin B. Delair e William A. S. Sarjeant, « The earliest discoveries of dinosaurs: the records re-examined », Proceedings of the Geologists' Association, vol. 113, n° 3, 2002, pp. 185-197.
  10. ↑ (en) William A. S. Sarjeant, « The Earliest Discoveries », dins James O. Farlow e M. K. Brett-Surman, The Complete Dinosaur, Bloodmington, Indiana University Press, 1997, pp. 3-11.
  11. ↑ (en) William Buckland, « Notice on the Megalosaurus or great Fossil Lizard of Stonesfield », Transactions of the Geological Society of London, vol. 1, n° 2, 1824, pp. 390-396.
  12. ↑ (en) Hans-Dieter Sues, « European Dinosaur Hunters », dins James O. Farlow e M. K. Brett-Surman, The Complete Dinosaur, Bloodmington, Indiana University Press, 1997.
  13. ↑ (en) Gideon A. Mantell, « Notice on the Iguanodon, a newly discovered fossil reptile, from the sandstone of Tilgate forest, in Sussex », Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Londres, Royal Society, vol. 115, 1825, pp. 179-186.
  14. ↑ (en) Richard Owen, « Report on British Fossil Reptiles. Part II », Report of the Eleventh Meeting of the British Association for the Advancement of Science; Held at Plymouth in July 1841, Londres, John Murray, 1842, pp. 60-204.
  15. ↑ (en) Nicolaas A. Rupke, Richard Owen: Victorian Naturalist, New Haven, Yale University Press, 1994.
  16. ↑ En realitat, d'autrei fossils de dinosaures èran estats descubèrts avans la trobada de Foulke, mai la descubèrta de 1858 foguèt la premiera que parlèt de dinosaure.
  17. ↑ (en) Albert Prieto-Marquez, David B. Weishampel, e John R. Horner, « The dinosaur Hadrosaurus foulkii, from the Campanian of the East Coast of North America, with a reevaluation of the genus », Acta Palaeontologica Polonica, vol. 51, n° 1, 2006, pp. 77-98.
  18. ↑ (en) Thom Holmes, Fossil Feud: The Rivalry of the First American Dinosaur Hunters, Parsippany, Julian Messner, 1998.
  19. ↑ (en) M. P. Taylor, «Sauropod dinosaur research: a historical review », Geological Society, Londres, Special Publications, vol. 343, n° 1, 2010, pp. 361–386.
  20. ↑ (en) R. T. Bakker, The Dinosaur Heresies, Nòva York, William Morrow, 1986.
  21. ↑ (en) Jonathan P. Tennant e Alfio Alexandre Chiarenza e Matthew Baron, « How has our knowledge of dinosaur diversity through geologic time changed through research history? », PeerJ., vol. 6, 2018, e4417.
  22. ↑ (en) M. H. Schweitzer, W. Zheng, C. L. Organ, R. Avci, Z. Suo, L. M. Freimark, V. S. LeBleu, M. B. Duncan, M. G. van der Heiden, J. M. Neveu, W. S Lane, J. S. Cottrell, J. R. Horner, L. C Cantley, R. Kalluri e J. M. Asara, « Biomolecular characterization and protein sequences of the Campanian hadrosaur B. canadensis », Science, vol. 324, n° 5927, 2009, pp. 626-631.
  23. ↑ (en) F. M. Smithwick, R. Nicholls, I. C. Cuthill e J. Vinther, « Countershading and Stripes in the Theropod Dinosaur Sinosauropteryx Reveal Heterogeneous Habitats in the Early Cretaceous Jehol Biota », Current Biology, vol. 27, n° 21, 2017, pp. 3337-3343.
  24. ↑ (en) J. Vinther, R. Nicholls, S. Lautenschlager, M. Pittman, T. G. Kaye, E. Rayfield, G. Mayr e I. C. Cuthill, « 3D Camouflage in an Ornithischian Dinosaur », Current Biology, vol. 26, n° 18, 2016, pp. 2456-2462.
  25. ↑ (en) T. Kubo e M. J. Benton, « Evolution of hindlimb posture in archosaurs: limb stresses in extinct vertebrates », Palaeontology, vol. 50, n° 6, 2007, pp. 1519-1529.
  26. ↑ (en) J. H. Ostrom, A cold look at the warm-blooded dinosaurs, Boulder, American Association for the Advancement of Science 1980, pp. 82-105.
  27. ↑ (en) D.R. Carrier, « The evolution of locomotor stamina in tetrapods: circumventing a mechanical constraint », Paleobiology, vol. 13,‎ 1987, pp. 326–341.
  28. ↑ (en) C. Dal Sasso e M. Signore, « Exceptional soft-tissue preservation in a theropod dinosaur from Italy », Science, vol. 392, 1998, pp. 383-387.
  29. ↑ (en) C. Dal Sasso e S. Maganuco, « Scipionyx samniticus (Theropoda: Compsognathidae) from the Lower Cretaceous of Italy: osteology, ontogenetic assessment, phylogeny, soft tissue anatomy, taphonomy and palaeobiology », Memorie della Società Italiana di Scienze Naturali e del Museo Civico di Storia Naturale di Milano, vol. 37, 2011, pp. 1-281.
  30. ↑ (en) H. C. E. Larsson, P. C. Sereno e J. A. Wilson, « Forebrain enlargement among nonavian theropod dinosaurs », Journal of Vertebrate Paleontology, vol. 20, 2000, pp. 615-618.
  31. ↑ (en) P. Domínguez Alonso, A. C. Milner, R. A. Ketcham, M. J. Cookson e T. B. Rowe, « The avian nature of the brain and inner ear of Archaeopteryx », Nature, vol. 430, 2004, pp. 666-669.
  32. ↑ (en) N. L. Murphy, D. Trexler e M. Thompson « “Leonardo”, a mummified Brachylophosaurus from the Judith River Formation », dins K. Carpenter (dir.), Horns and Beaks: Ceratopsian and Ornithopod Dinosaurs, Indiana University Press, 2006, pp. 117-133.
  33. ↑ (en) P. L. Manning, P. M. Morris, A. McMahon, E. Jones, A. Gize, J. H. S. Macquaker, G. Wolff, A. Thompson, J. Marshall, K. G. Taylor, T. Lyson, S. Gaskell, O. Reamtong, W. I. Sellers, B. E. Dongen, M. van Buckley e R. A. Wogelius, « Mineralized soft-tissue structure and chemistry in a mummified hadrosaur from the Hell Creek Formation, North Dakota (USA) », Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 2009, vol. 276, pp. 3429-3437.
  34. ↑ (en) B. Brown, « A complete skeleton of the horned dinosaur Monoclonius, and description of a second skeleton showing skin impressions », Bulletin of the American Museum of Natural History, vol. 37, 1917, pp. 298-306.
  35. ↑ (en) C. M. Sternberg, « Integument of Chasmosaurus belli », Canadian Field Naturalist, vol. 39, 1925, pp. 108-110.
  36. ↑ (en) L. D. Xing, G. Z. Peng e C. K. Shu, « Stegosaurian skin impressions from the Upper Jurassic Shangshaximiao Formation, Zigong, Sichuan, China: A new observation », Geological Bulletin of China, vol. 27, 2008, pp. 1049-1053.
  37. ↑ (en) N. A. Christiansen e E. Tschopp, « Exceptional stegosaur integument impressions from the Upper Jurassic Morrison Formation of Wyoming », Swiss Journal of Geosciences, vol. 103, 2010, pp. 163-171.
  38. ↑ (en) D. M. Martill, D. J. Batten e D. K. Loydell, « A new specimen of the thyreophoran dinosaur cf. Scelidosaurus with soft tissue preservation », Palaeontology, vol. 43, 2000, pp. 549-559.
  39. ↑ (en) J. F. Bonaparte e J. E. Powell, « A continental assemblage of tetrapods from the Upper Cretaceous beds of El Brete, northwestern Argentina (Sauropoda-Coelurosauria-Carnosauria-Aves) », Mémoires de la Société Géologique de France, Nouvelle Série, vol. 139, 1980, pp. 19-28.
  40. ↑ (en) O. del V. Giménez, « Skin impressions of Tehuelchesaurus (Sauropoda) from the Upper Jurassic of Patagonia », Revista del Museo Argentino de Ciencias Naturales, vol. 9, 2007, pp. 119-124.
  41. ↑ (en) J. F. Bonaparte, F. E. Novas e R. A. Coria, « Carnotaurus sastrei Bonaparte, the horned, lightly built carnosaur from the Middle Cretaceous of Patagonia », Natural History Museum of Los Angeles County Contributions in Science, vol. 416, 1990, pp. 1-42.
  42. ↑ (en) L. M. Chiappe e U. B. Göhlich, « Anatomy of Juravenator starki (Theropoda: Coelurosauria) from the Late Jurassic of Germany », Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie - Abhandlungen, vol. 258, 2010, pp. 257-296.
  43. ↑ (en) X.-T. Zheng, H.-L. You, X. Xu e Z.-M. Dong, « An Early Cretaceous heterodontosaurid dinosaur with filamentous integumentary structures », Nature, vol. 458, 2009, pp. 333-336.
  44. ↑ (en) G. Mayr, S. D. Peters, G. Plodowski e O. Vogel, « Bristle-like integumentary structures at the tail of the horned dinosaur Psittacosaurus », Naturwissenschaften, vol. 89, 2002, pp. 361-365.
  45. ↑ (en) X. Xu, M. A. Norell, X. Kuang, X. Wang, Q. Zhao e C. Jia, « Basal tyrannosauroids from China and evidence for protofeathers in tyrannosauroids », Nature, 2004, vol. 431, pp. 680-684.
  46. ↑ (en) X. Xu, Z. Zhou, X. Wang, X. Kuang, F. Zhang e X. Du, « Four-winged dinosaurs from China », Nature, vol. 421, 2003, pp. 335-340.
  47. ↑ (en) D. Hu, L. Hiu, L. Zhang e X. Xu, « A pre-Archaeopteryx troodontid theropod from China with long feathers on the metatarsus », Nature, vol. 461, 2009, pp. 640-643.
  48. ↑ (en) H.-C. Gunga, T. Suthau, A. Bellmann, A. Friedrich, T. Schwanebeck, S. Stoinski, T. Trippel, K. Kirsch e O. Hellwich, « Body mass estimations for Plateosaurus engelhardti using laser scanning and 3D reconstruction methods », Naturwissenschaften, vol. 94, 2007, pp. 623-630.
  49. ↑ (en) Johan Yans, Jean Dejax, Denise Pons, Christian Dupuis e Philippe Taquet, « Palaeontological and geodynamical implications of the palynological dating of the wealden facies sediments of Bernissart (Mons Basin, Belgium) », C. R. Palevol, vol. 4, 2005, pp. 135-150.
  50. ↑ (en) J. J. Day e P. Upchurch, « Sauropod Trackways, Evolution, and Behavior », Science, vol. 296, 2002, p. 1659.
  51. ↑ (en) Gregory M. Erickson, Darta K. Zelenitski, David Ian Kay e Mark A. Norell, « Dinosaur incubation periods directly determined from growth-line counts in embryonic teeth show reptilian-grade development », PNAS,‎ 2017.
  52. ↑ (en) Jonathan Lambert, « Ancient Mongolian nests show that dinosaurs protected their eggs », Nature, vol. 571,‎ 2019, pp. 308-309.
  53. ↑ (en) Kohei Tanaka, Yoshitsugu Kobayashi, Darla K. Zelenitsky, François Therrien, Yuong-Nam Lee et al., « Exceptional preservation of a Late Cretaceous dinosaur nesting site from Mongolia reveals colonial nesting behavior in a non-avian theropod », Geology,‎ 5 de julhet de 2019.
  54. ↑ (en) J.R. Horner, R. Makela, « Nest of Juveniles Provides Evidence of Family-Structure Among Dinosaurs », Nature, vol. 282, n° 5736, 1979, pp. 296–298.
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinosaure&oldid=2407058 »