Narbonés (sosdialècte)

Narbonés

Parlat en	França
Region	Narbonés
Classificacion lingüistica
Lengas indoeuropèas Lengas italicas Lengas occitanoromanicas Occitan Lengadocian Lengadocian meridional Narbonés
Còdis lingüistics

Lo narbonés es un sosdialècte lengadocian, considerat per Loís Alibèrt coma de lengadocian meridional. S'espandís a l'entorn de Narbona, dins una part de Menerbés e de las Corbièiras maritimas, a quicòm pròche dins un triangle Felinas de Menerbés/Fitor/embocadura d'Aude.

Lo parlar de Narbona ambe lo de Besièrs constituïsson dos parlars de transicion entre la zòna lingüisticament influenciada per Tolosa e un domèni mai oriental mai influenciat lingüisticament per la zòna orientala e provençala. Atanben son dos parlars ambe de variacion intèrna. Lo narbonés es pasmens plan relacionat ambe lo lengadocian meridional, mentre que lo parlar de besièrs es realament a caval entre doas influéncias, benlèu mai composit.

L'utilizacion del parlar local es en baissa al profièit del lengadocian estandard per una majoritat de neo-locutors. Coma endacòm mai, las personas qu'a l'ora d'ara sabon lo parlar local d'un biais natural son lo monde que son nascuts dins las annadas 1930-40.

La sola operacion de collectatge de paraula dels "locutors naturals" (pr'aquò solament escrit) dins Aude es l'operacion "Vilatge al país" menada per dequnis cap-lòcs de canton.

Se pòt entendre o legir l'afirmacion que lo lengadocian estandard seriá lo lengadocian narbonés. Aquela afirmacion sembla pas fondada seriosament en comparant los traches que definisson los narbonés ambe la(s) nòrma(s) de las escòlas e d'unes jornals que i a.

Caracteristicas

Aquela varietat se pòt definir simplament coma la varietat occitana que combina aqueles dos traches :

- l'evolucion del grop -CT- latin restada a l'estadi arcaïc del lengadocian meridional que resulta en -it contra -ch a Besièrs. Per exemple : nuèit, fait, cuèit s'opausan a nuèch/nuòch, fach, cuèch/cuòch dels parlars del lengadocian central, oriental e septentrional. pr'aquò existisson quauquas excepcions lexicalas coma agachar o chauchàs o lo toponim Sant Fruchós (Fr. Saint Frichoux).

- la prononciacion [ø̞] de la vocala -u- : me fas susar, tu [me faj sø̞'za tø̞]. Aquel trach fonetic es pròpri dels parlars de la còsta mediterraneana.

A part aquelas caracteristicas definitòrias, lo parlar narbonés pòt presentar de traches (que pòt partatjar ambe d'autres sosdialèctes) que son pas estats gaire estudiats.

Fonetica

• La prononciacion [ø̞] de -u- i es generala. Ex: la luna s'i pronóncia [la'lø̞no].
• Lo sufix -ariá fa [a'rjɛ]. (prononciacion que se tròba pr'aquò entrò a Carcassona)
• Coma dins una granda part del lengadocian, la diftònga -uè- se redusís a -è- o a -bè- a l'iniciala : fuèlha>fèlha ; nuèit>nèit ; uèit>bèit ; uèi>bèi
• Coma dins d'autras varietats mai que mai litoralas lengadocianas, es possibla la conservacion del son [o] atòn (de costuma impossibla en lengadocian).
  ex: un cròc > un croquet [kro'ket], en narbonés contra [kru'ket] dins d'autres parlars, bosquet [bos'ket] e non [bus'ket] ortet [or'tet] e non [ur'tet].
• Coma en leng. meridional e en catalan, g+e,i e j se realizan [ʒ] pas jamai [paj ʒa'maj]
• -m finala se realiza [n] (a part a Leucata), contràriament al lengadocian meridional que presenta (pas que dins los substantius e non pas dins los vèrbes) [m]. Ex: a fum! [a 'fø̞n] (narb.) / [a 'fym] (carc.)
• Lo grop iss demòra [js] e se palataliza pas en [jʃ] contràriament als parlars interiors (a part dins lo sud e l'oèst de l'airal).
  ex: daissa-bòt [dajso'bɔt] (narb.) / [dajʃɔ'bɔt] (carc.) "daissa-o"
• La -s- davant las consonantas m, n, s, d, b, j, g, l, f se realiza [j], aumens de la part dels locutors mai vièlhs. Trach que restaca plan lo narbonés a la majoritat dels parlars lengadocians e que lo separa del catalan. per exemple de qu'as fait? [dekaj'fajt], as set [aj'set]. L'article masculin plural los davant una d'aquelas consonantas pòt arribar a donar [lyj] los buòus [lyj'bjɔws]

Traches morfologics que s'escartan del lengadocian meridional

• L'article definit masculin i es lo e los coma a l'èst e s'opausa doncas al lengadocian meridional que presenta le/les a partir de Lesinhan vèrs l'oèst.
• Lo possessiu es la meuna, la teuna, la seuna.
• (Tu) cantes, parles [es] contra -as [os] a l'oèst (a partir de Carcassona).
• Lo sufix feminin -ièira i es generalament triftongat, al contra de -ièra a partir de Lesinhan cap a l'oèst e dins las Corbièras.
  ex: la prumièira [prø̞'mjɛjro] a Narbona mas [prø̞'mjɛro] a Lesinhan.

Aqueles primièrs traits caracterizan d'acostumada las varietats lengadocianas orientalas, e fan del narbonés, encara que siá abitualament restacat al grop meridional, un parlar de transicion vèrs l'èst.

Morfologia verbala

• elis/elas cantan, sentisson, meton [un] contràriament al besierenc que ditz [u] sens articular la -n.
• coma en leng. meridional, a part la terminason -avi, absència de morfèma -i de la primièira persona a l'imperfach e condicional : ieu cantariá, ieu dormissiá
• Lo manteniment, fòra dins lo nòrd del parlar (menerbés èst), del son [ts] dins la conjugason.
  ex: de qué disètz? [dekedi'zɛts].
• Lo sufix "-ís" prononciat coma "-itz" per analogia de ditz, es generalizat. Aital bastís o florís s'i pronóncian [basˈtits] e [fluˈɾits].
• Sufix "-igu" contra -isqu- cap a l'oèst: Cal que florigue, floriguèt
• L'imperatiu segonda persona del singular, a part pels vèrbes en -ar, ajusta un morfèma -i : dorbissi ! sortissi ! vèni !
• La conjugason del vèrb èstre es bastida mai que mai sus siá. La primièra persona del present i es siáu [ˈsjɔw] (pasmens [ˈsɛj] a Laucata e Fluris,, e [ˈsɔj] en besierenc. Solament cal remarcar que, maugrat que l'atlàs lingüistic del lengadòc oriental enregistre solament siáu (o sèi) per soi, entrò a i a pas gaire totes los felibres narboneses escrivián sioï (siái), com o fa l'escrivan narbonenc Hercule Birat : siái esiás per ès/sès. Aiçò que pòt implicar que i ague agut cambiament de terminason vèrs siáu per influéncia del provençal. Lo paradigma d'aquel vèrb al present es lo seguent:
  (ieu) siáu [sjɔw], (tu) siás [sjɔs], (el/ela) es, nosautris/nosautras siám [sjɔn], vosautris/vosautras siátz [sjɔts], elis/elas son [sun].
  Atal meteis pel preterit siaguèri [sjɔ'gɛri]; siaguèt per foguèt es prononciat [sjo'gɛt].
• Lo vèrbe 'aver fa (ieu) èi e non ai.

Lexic

Lo lexic es globalament lo meteis coma a Tolosa e marca una certana unitat del lengadocian meridional que evoluís progressivament vèrs lo lengadocian oriental que pòt presentar el un lexic pro diferent. Per exemple, una caracteristica del lengadocian meridional e del narbonés es l'emplec de l'interjeccion ironica de suspresa "vièt d'ase!" [ bjetaze / bjataze / jataze / tʃataze ] plan correnta a Tolosa coma a Narbona e a Foish e que desapareis rapidament vèrs l'èst passat Besièrs.

• Particularitats de lexic e de formas originalas : carbassa per cogorda, caveta per botelha, galinat per gal, manhac (tèrme afectiu).
• quauques plurals masculins en -is (pronoms, advèrbis, adjectius prepausats).
  ex: quauquis còps, autris còps, los gròssis proprietaris, vòstris gosses
  Aquel plural caracteriza puslèu lo grop lengadocian meridional.
• contraccion de ambe lo e ambe los en ambe'l ambe'ls que se pòdon realizar [a'bel/am'bel/a'mel/a'bes/am'bes/a'mes] o ben [a'bal/am'bal/a'mal/a'bas/am'bas/a'mas]
  ex: "siás vengut ambe'l costume del dimenge!" [sjɔj ben'gø̞t am'bel kus'tø̞me dal di'mendʒe]
• prononciacion [dal] e [das] de del e dels
• localament ant per ont.
  ex: ant vas, d'ant venes? formula per se saludar.
• contraccion de cap a en "capa" ['kapɔ] ['kɔpɔ]
  ex: capa'l cèrç
• dequnis, dequnas al sens de d'unes, d'unas.
  ex: dequnis còps m'embaranes! [de'kø̞nis'kɔts].
  Cal notar qu'aquela locucion adverbiala se pòt ausir dins totes los Pireneus lengadocians mas es pas relevada dins cap de diccionari. Se trapa dins La parabòla de l'enfant prodig de Queragut (sosdialècte donasanés ) de l'atlàs lingüistic lengadocian per exemple.
• Localament (Corbièiras) fèrme per plan de, fòrça (advèrbi de quantitat).
  ex: n'i a fèrme d'angleses.
• ges en plaça de cap dins "pas ges" ieu n'ai pas ges vist [jew nɛj paj ʒej 'bist]
• qué interrogatiu se pòt remplaçar per de qué
• tanbens per tanben.
• ba (bò en posicion atòna) per O (article neutre) : Garda-bò per tu sans ba dire.

Transicion ambe lo carcassés

La transicion entre los parlars narbonés e carcassés es trebola. Se podriá dessenhar una linha Lesinhan-Tuissan que presenta l'article le, les e la prononciacion [ø̞] de -u-.

Se pòt remarcar que dins las Corbièiras al tèrme de Lesinhan la coabitacion dels articles masc. "le" e "lo" se manifèsta d'un biais original per l'utilizacion de "lo" coma demonstratiu a costat de l'emplec de "le" coma article definit masculin normal.
ex: "Le fraire de Joana es lo qu'a la casqueta roja."

Extrach d'un tèxt dialectal de 1886 de Ròcafòrt de las Corbièiras

Tirat del jornal "le rappel de l'Aude" del 29/08/1886

Tèxt dins la grafia originala	Transcripcion en grafia classica
Tout aïsso és pas ço prencipal. Parlen paouc et parlen pla. Dourbissi lous pourtanels, grand barbeut, et escoutomé pla. Juscos aïssi me sioï rigueut dé tas bestiésos. Bouldro pas praco qu'eun tanoc de toun calibré me benguessé coupa la deboutiou. Faï lou braillart à Lapaoumo, (t'y saouran métré a régo) et m'embabinés pas mai qu'euntromén fenireïn per té métré eun replo jan sabés et un clabel à quado pè	Tot aiçò es pas çò principal. Parlem pauc e parlem plan. Dorbissi los portanèls, grand barbut, e escota-me plan. Juscas aicí me siái rigut de tas bestiesas. Voldriá pas pr'aquò qu'un tanòc de ton calibre me venguèsse copar la devocion. Fai lo bralhard a La Pauma, (t'i sauràn metre a rega) e m'embabines pas mai qu'entrament fenirem per te metre un rèbla ja ont sabes e un clavèl a cada pè.

Nòstre paire

«

Nòstre paire, que siátz [sjɔtz] al cèl, que vòstre nom siágue santificat, que vengue vòstre reinatge, que vòstre voler se fague al cèl amai en tèrra. Donatz-nos vèi lo pan de las jornadas. Perdonatz-nos nòstras ofensas coma las perdonam a los que nos an ofensats. Nos laissetz pas abauchar en temptacion, mas preservatz-nos de mala mòrt. Atal siágue.

»

Autors de parlar narbonés

• Totes los autors de la Cigalo narbouneso
• Hercule Birat
• Miquèl Decòr
• Leon Còrdas
• Pau Albarèl
• Lo doctor Pelissièr
• Aquiles Mir (son òbra s'editèt a Carcassona mas lo dialècte es narbonés)

Nòtas

<referéncias>

Bibliografia

• Glossaire des Comparaisons populaires du Narbonnais et du Carcassez (Suite), Achille Mir
• Poésies narbonnaises en français ou en patois: suivis d'entretiens, Hercule Birat