Signe lingüistic

Un signe lingüistic designa una unitat d'expression del lengatge. Es l'objècte d'estudi de diferentas brancas de la linguistica:

• la semiotica qu’estudís los signes en general, que sián verbals o non verbals;
• la semantica qu’estudís los concèptes del vejaire lingüistic, los significats e significants ;
• la fonetica e la fonologia qu’estudian los sons e lors foncions dins las lengas naturalas e ne caracterizan los fonèms.

Per Ferdinand de Saussure, professor de linguistica a Genèva e especialista dels sanscrit, que parla lo primièr de « signe lingüistic » e qu’introdusís lo destriament entre significant e significat dins son Cors de lingüistica generala (1906-1910), redigit e editat pels escolans en 1916.

E es en sanscrit que son escrich los estudis mai ancians coneguts al subjècte amb per exemple lo tractat de gramatica de Paṇini datant del milenari I AbC. Aqueste destriament del quite signe es benlèu obligat per la confrontacion del lengatge parlat en evolucion de contunh amb los escrichs ancians, fasent possible l'estudi d’aqueste de biais separat de çò que designa.

Ne venon de questiomaments passant l’encastre de las civilizacions sus las qualitats d’aqueste signe, per exemple sus sa natura arbitrària o naturala que Platon nos pòrta un debat dons lo Cratil.

Doas concepcions

Definicion de Ferdinand de Saussure

Las doas fàcias del signe lingüistic segon Saussure.

Segon Saussure, lo signe lingüistic unit, « non pas un nom e una causa, mas un concèpte e un imatge acostic ». L'imatge acostic (o sensible) es nomenat significant: es pas lo son material, mas la marca psiquica d’aqueste son; lo concèpte, nomenat significat, conten los trachs distinctius que caracterizan aqueste signe al respècte dels trachs d'autres signes de la lenga. Lo signe lingüistic se definís donc coma una entitat psiquica de doas fàcias: significant/ significat. Par exemple, lo mot occcitan arbre es un signe lingüistic associant la forma sonora /aɾbɾe/ al concèpte d'arbre coma arbre s'opausa, negativament, a l'interior de la lenga, als autres signes.

Frege, Ogden e Richards e lo triangle semiotic

Lo triangle semiotic d'Ogden & Richards

Quand se considèra un mot, mot escrich o estampat amb las letras d'un alfabet o un ideograma, o dich, prononciat amb de sons que se pòt transcriure en alfabet fonetic, cal destriar, utilizant l'analisi d'Ogden e Richards e lor triangle semiotic:

• Lo quite mot (Symbol), lo significant de Saussure que metram en italic per respectar sas convencions
• La causa (Referent ; Bedeutung, Ding), objècte o accion, a que remanda, lo denotat
• Lo concèpte (Thought, Reference ; Sinn, Begriff), çò a que fa pensar, lo mot legit o entendut, la conotacion, lo significat de Saussure que metram entre verguetas per las mèsmas rasons e que depend de l'interlocutor. Lo mot can que remanda a l'animal can fa pensar per un a l'amic domestic per l'autre a una bona recepta
• L'emplec d’aqueste mot per aquestes que parlan lenga, l'ecrivon o l'imprimisson

• 
  Lo triangle semiotic d'Ogden & Richards dins sa version originala: lo mot (Symbol), la causa (Referent), lo concèpte (Thought).
• 
  Lo triangle semiotic en alemand: lo mot (Symbol), la causa (Ding), lo concèpte (Begriff).
• 
  Lo triangle en chinés. L'ideograma, lo can, l'idèa del can.

Evolucion istorica del concèpte

La lingüistica indoa

Coma mai tard los Grècs confrontats a l'evolucion de la lenga dempuèi los tèxtes classics d'Omèr, los indós desvelopèron una linguistica al milenari I AbC. Èra venguda necessària que lo sanscrit aviá plan evoluit dempuèi l'epòca de l'escritura dels tèxtes religioses màger, coma lo Rig-Veda. Atal, lo tractar de gramatica de Pāṇini, benlèu escrich a la fin del sègle VI AbC, es plan modèrne e las nocions de morfèma, fonèma i son plan destriats, confirmant l'ancianetat de la tradicion lingüistica. Se trapa pels indós, los mèsmes debats que pels Grècs sus las relacions entre mots e realitat. Los dos vejaires son representats: los partisans del novelum dels mots e los partisans de la convencion e de l'arbitrari. Atal per Patañjali al sègle I AbC, lo signe es definit sonque per que l'opausa als autres signes.

Los filosòfs grècs

L'adaptacion del sistèma d'escritura fenician a la transcripcion de lor lenga non semitica, la naissença de la retorica e son desvelopament al sègle V AbC o tot simplament l'observacion de l'existéncia de dialèctes pòt èsser a l'origina de l'interès dels filosòfs grècs pel lengatge.

Lo primièr, Eraclit d'Efès destria la pensada (γὸδος), l'enonciat (ἒπος) e la realitat (ἒργον), lo ligam entre los tres elements essent realizat pel logos, principi divin, unic. Democrit, al sègle IV AbC s'opausa a l'origina divina del lengatge. Per el, lo lengatge es puament convencional.

Al sègle IV AbC, dins lo Cratil, Platon expausa las doas tèsis opausadas sus la natura dels mots: per Ermogèn, partisan de l’arbitrari del signe, i a entre çò que serà mai tard nomenat significant e significat pas qu’un ligam abstrach e extrinsèc, establit per convention, alara que per Cratil, partisan de la motivacion, los mots son una pintura de las causas, semblan a çò que significan, son desimbòls.

Lo trionf del simbòl

Representacion d'Agustin d'Ipòna dich « Sant Agustin »

Agustin d'Ipòna es un dels davancièrs dins l'expression d'una motivacion inconscienta del signe verbal qu'expausa al sègle IV dins sa teoria del signe. Afirma que « es pels signes que s’apren las causas ». Evòca tanben lo retard del lengatge sus la pensda e l'explica atal:

“ La rason n‘es surbretot qu’aquesta concepcion intuitiva banhant mon alma a biais d'un lamp subran, alara que mon discors es lent, long e fòrça diferent d'ela. mai, pendant que se debana, aquesta concepcion s'amaguèt dins sa retirada. Daissa pasmens dins la memòria, d'una mena meravelhosa, un cèrt nombre de marcas, que demoran pendent la brèva expression de las sillabas e que nos servisson a faiçonar los signes fonetics nomeants lengatge. Aqueste lengatge es latin, grèc o ebraïc… Que los signes sián pensats per la ment o que sián exprimits per la votz, las marcas son ni latinas, ni grègas, ni ebraïcas, tampauc apartenon en pròpri a pas cap de nacion ”

Agustin envisatge un estat del sens fach de marcas que « apartenon a pas cap de lenga », son pas conscientas e semblan universalas.

Le retorn del signe independent

A partir del sègle XII, lo movement escolastic, nascut de la redescobèrta dels tèxtes naturalistas d'Aristòtel en Occident, s'interèssa de nòu a la question. Al sègle XIII, en reaccion a la filosofia tomisme, lo corrent de pensada de modistas culminant amb Thomas d'Erfurt destria diferents mòdes als mots:

• los modi essendi representant çò que son realament las causas, subjècte de la metafisica e de la fisica;
• los modi intellegendi representant las causas tal coma representadas dins l'intellècte;
• los modi significandi representant las causas de biais significat, mòde qu’es lo subjècte de la gramatica.

Los gramatician començan a destriar aquestes modi significandi coma subjècte d'estudi d’esperse, separat de çò que representa e del biais qu’es pensat.

Una novèla estapa es passada en 1662 dins la Logica o l'Art de pensar d'Antoine Arnauld e Pierre Nicole. Aquestes autors, e lo movement de Port-Royal amb eles, destrian dos aspèctes al signe que plaça en relacion la causa representada amb la causa que representa. Basat sus la nocion de representacion, qu’es pas simetrica, lo destriament es diferent d’aqueste que ferà mai tard de Saussure, basat sus l'associacion, concèpte simetric.

Pendent, la separacion dels futurs significants e significats sembla aquerida, lo concèpte d'arbitrari del signe e del rapòrt amb çò qu'exprimís apareis sens verai debat, dins Leibniz en 1763 o dins l’article Etymolologie de l'Encyclopédie en 1765. La question sembla fòrça anneiada als lingüistas, subretot afogas pels desvelopaments de la lingüistica istorica e de la lingüistica comparativa.

Ferdinand de Saussure

Ferdinand de Saussure

La òbras de Ferdinand de Saussure al començament del sègle XX calhan mai o mens en l'estat aquesta nocion d'arbitrari fondant las basas de la lingüistica, pasmens plan precisa D’esperel las limitas d'acceptacion d’aqueste mot.

Saussure destria quatre caracteristicas del signe lingüistic:

1. L'arbitrari del signe: lo ligam entre lo significant e lo signifiacat es arbitrari (es a dire immotivat), qu’un mèsme concèpte pòt èsser associat a d’imatges acostics diferents segon las lengas.
2. Lo caractèr lineari del significant: « lo significant, essent de natura auditiva, se debana dins lo temps ». Los elements dels significants se presentan donc obligatòriament los uns après los autres, segon una succession lineària: forman una cadena.
3. L'immutabilitat sincronica del signe: lo significant associat a un concèpte donat s'impausa a la comunautat lingüistica: un locutor pòt pas decidir de lo modificar de biais arbitrari.
4. La mutabilitat diacronica del signe: los signes linguistics pòdon pasmens èsser modificats pel temps, per l’evolucion linguistica (istorica de la fonetica e modificacion del significant, del significat o de lor rapòrt).

Un principi d'estudi i es tanben pausat que, dins l’encaster de l'estudi del lengatge, es considerat que cada element es definissable pas que per ses relacions amb los autres, que l'ensemble forma atal un sistèma, mai tard nomenat una estructura (a la basa del corent de pensada de l’etructuralisme).

Quitament s’aqueste Cors de lingüistica generala introduch lo principi de signe lingüistic, e s'es considerat coma la basa e de la lingüistica e de la semiotica modèrna, los diferents aspèctes dels mots son l'objècte d'estudis dempuèi l'Antiquitat.

Mesa en question de l'arbitrari del signe

Ferdinand de Saussure constata qu'a son epòca « lo principi de l’arbitrari del signe es contestat per pas deguns ». Mas en 1922 ja, Otto Jespersen lo questiona li opausant lo simbolisme fonetic, subretot reconeissable dins la lenga anglesa, utilizan en la restrenhent fòrça la posicion de Wilhelm von Humboldt un sègle avant.

Per Ivan Fonagy, una de las fonts del debat perpetual sus la motivadion o non del signe lingüistic demora dins lo ret conceptual erronèu que sostend la controvèrsia: s’opausa a la motivacion los tèrmes « convencional » e « arbitrari » coma de sinonims. Segon Fonagy, cada signe lingüistic es, per definicion, convencional (« codat ») coma element del sistèma verbal. « Dire que tal o tal mot d’una lenga es « convencional » es una evidéncia, en fach, une tautologia, que conten pas cap d’indicacion sul rapòrt entre significant e significat, veire amb l’objècte designat. Aqueste rapòrt pòt èsser perfièchament aleatòri o, al contrari, mai o mens motivat ». La tèsi de l’arbitrari del signe lingüistic aparten a la teoria generala del signe, alara qu’aquesta de la motivacion concernís puslèu la formacion del mot.

De lingüistas evitan lo tèrme arbitrari en objectant que lo signe es pas arbitrari, mas, al contrari, instituit, donat per une convencion. Remplaçan donc lo mot arbitrari par l’adjectiu convencional o encara pel mot tradicional. Al subjècte del tèrme, Saussure quitament precisa que deu pas donar l’idèa que lo significant depend de la luira causida del subjècte parlant e qu’aviá volgut dire qu’es immotivat, es a dire arbitrari al respècte al significat, amb que a pas cap de ligam natural dins la realitat.

Un semisègle après Saussure, lo lingüistas Émile Benveniste introduch la nocion de referéncia. En mai de sa valor diferenciala, lo mot (paraula) possedís un sens, que domora dins lo rapòrt a un objècte du mond; mas Benveniste fa pas sonque desplaçar l’arbitrari del signe dins la relacion significant/significat, mas tanben lo fa dins la relacion signe/referent. Seven francés lo significant arbre es inseparable del significant [arbre], la relacion del mot arbre a l’objècte real es arbitrària e convencionala coma lo mòstra los mots tree en anglés e Baum en alemand, qu’an pas cap de son comun, alara que remandan al mèsma objècte arbre. Es a dire qu’es sempre lo règne de l’arbitrari del mot conscient. Benveniste s'interròga: « Pausar la relacion coma arbitrària » es pel lingüista « un biais de se defendre contra aquesta question e tanben contra la solucion que lo subjècte parlant i balha instinctivament ». « Pel subjècte parlant, i a entre la lenga e la realitat adequacion complèta: lo signe cobrís e comanda la realitat; melhor, es aquesta realitat, tabós de paraula, poder magic del vèrb, etc. Lo vajaire del subjècte e aqueste del lingüista son tan diferents al subjècte que l'afirmacion del lingüista al subjècte de l'arbitrari de las designacions refuta pas lo sentiment contrari del subjècte parlant ».

L'arbitrari del signe es tanben discutit pel lingüista Pierre Guiraud que mòstra l’existéncia de la motivacion dels mots onomatopeïcs de tipe acostic ont existís una analogia entre sons significats e sons signifiants coma gloc-gloc, chop-chop, clacar, pom… que pòt s'espandre per metafòra a las colors o idèas assimiladas a de bruchs. Per el, « un signe es un estimul — es a dire una substéncia sensibla — que l'imatge mental es associat dins la nòstra ment a aquesta d'un autre estimul qu'a per foncion d'evocar en vista d'una comunicacion ». Definís « lo signe coma la marca d'una intencion de comunicar un sens ».

Fa pauc, lo lingüista especialista de l'arab Georges Bohas, per sa Teoria de las Matriças e del Etimons sus las lengas semiticas, tornèt sus la quita nocion d'arbitrari del signe. En efièch, luènh d'èsser arbitrari, lo signe serià motivat de biais intrinsèc al nivèl sosmorfemic, es a dire dins la combinason de trachs fonetics entre eles. Par exemple, dins fòrta lengas, al subjècte del nas es plan sovent la combinason du trach [+ nasal] e de l'invariant nocional « nasalitat ». Escriu: « del moment qu’abordam los nivèls sosmorfemics compausat de trachs, ont jason las veraias unitat minimalas de la significacion, l’illusion s’avalís e la relacion intrinsèca entre lo son e lo sens se manifèsta clar. »

Rapòrt a l'inconscient

Li es reprochat a Saussure de conéisser pas los fachs simbolics dins la lenga, presa coma ensems de signes arbitraris. Refusava de desvelar de motivacion dins los mots quitament dins aquestes dels lengatges inventats. Al contrari, per un de sos contemporanèus, Victor Henry, « lo lengatge es lo produch de l’activitat inconscienta d’un subjècte conscient ». Per exemple, al subjècte de la glossolalia sanscritoïda o « marciana » d’Hélène Smith, que tafurava los mitans linguistics geneveses a la fin del sègle XIX, prospectarà e descobrirà dinscaquesta glossolalia « un travestiment enfantin del francés » amb d’analogias auditivas, que resulta de procediments inconscients e subconscients del lengatge.

En psicanalisi

Lo psicanalista Sigmund Freud afirma al começament del sègle XX que « es per la lenga que l’essencial se desvela. Comprene, es zurückführen, literalament menar enrè, tornar la lenga cap a son fondament, aquesta Grundsprache, lenga de las prigondors, o Seelesprache, lenga de l'alma ». Dins La Sciéncia dels sòmis, Freud anóncia que lo sòmi es un rebús e que cal entendre a la letra. Aquesta estructura a basa de letras o de fonèmas, qu’articula lo significant dins lo discors, es un element dinamic del sòmi, coma la figura de « l'òme de la tèsta de virgula ».

Per Jacques Lacan, mejans que la nocion de significant es passat de la lingüistica cap a la psicanalisi dins las annadas 1960, « los imatges del sòmi son de gardar pas que per lor valor de significant », per qu’aquestes permetan de letrejar de prevèrb prepausat pel revús del sòmi. Per el, lo significant l'empòr sul significat.

Far lo pas entre significat e significant se fariá per Lacan pel jòc dels significants entre eles, per cada individú, amb una limpada de contunh dels significat sota lo significant que se raliza en psicanalisi per las formulas de la metonimia e de la metafòra, que nomena « leis del lengatge » de l'inconscient…. Lacan afirma que « l'inconscient conéis pas que los elements del significant », qu'es « una cadena de significants que se repèta e insistís », qu’opèra « sens prene compte del significat o de limitas acosticas de las sillabas » ; Lacan escrich que « l'inconscient es estructurat coma un lengatge ». Contunhan en avançant que « l'inconscient es pas qu’un afar de letras, e coma tal, de legir »… Lacan presisa que « tot descopatge du material significant en unitats, que sián d'òrdre fonic, grafic, gestual o tactil, es d'òrdre literal. Mas « se tota sequéncia significanta es une sequéncia de letras, pasmens, pas tota sequéncia de letras es una sequéncia significante. La foncion dels significants es d'induire dins lo significat la significacion, en li impausant lor estructura.

Divisions multiplas dels signes

Frege, en 1892, destriava:

• Lo sens (Sinn). Lo sens est l'expression o la proposicion, es la significacion, la pensada exprimida, pòt èsse comun a diferentas personas.
• La referéncia (denotacion, Bedeutung). La referéncia es l'objècte designat, çò qu’una expression lingüistica designa.
• La representacion (Zeichen). La representacion es una unitat mentala subjectiva e individuala.

A partir de 1897, lo logician Charles Peirce estima que lo signe es una triada: representamen, objècte, interpratant. Un representamen (signe material) denòta un object, un objècte (un objècte de pensada) mejans un interpretant, un interpretant (una representacion mentala de la relacion entre lo representamen e l'objècte, un sens).

Lo triangle semiotic, imaginat en 1923 per Charles Ogden e Ivor Richards, admet tres elements :

• lo simbòl (tèrme, expression lingüistica),
• la referéncia (concèpte, unitat de pensada),
• lo referent (objècte, partiada del mond perceptible o concevable: lo pont de Gard, la velocitat).

En 1938, Charles W. Morris destria dins lo signe quatre factors:

• « lo veïcul del signe »: çò qu’agís coma signe,
• « lo designatum »: çò a que lo signe referís,
•  « l'efièch produch sus un quite interprèta »,
• « l'interprèta », la persona per que lo signe a foncion de signe.

Puèi, Morris destria tres « dimensions » del signe:

• semantica: la dimension semantica gaita la relacion entre lo signe e çò que significa;
• sintaxic: la dimension sintaxica gaita la relacion dels signes entre eles;
• pragmatica: la dimension pragmatica gaita la relation entre los signes e los utilizaires dels signes.

Segon Jean-Marie Schaeffer, dins la perspectiva de Saussure, la nocion de dimension semantica es « lo luòc d'una ambiguïtat, que pòt concernir las relacions entre significant e significat (designatum) o alara aquestas entre lo signe global e lo referent (denotatum), sèm evidentament obligat de destriar entre relacion semantica (intèrne al signe) e relacion referenciala ».

Enfin, Morris destria quatre usatges del signe: l'informacion, l'evaluacion, l’estimulacion, la sistematizacion.

Lo nombre de las fàcias aumenta, amb las recercas. « Los principals tèrmes que dintran dins la definicion del signe son:

• l’estimul (lo senhal fisic utilizat, per exemple un son vocal);
• lo significant (lo modèl que l’estimul constituís una manifestacion, per exemple un fonèma);
• lo significat (lo sens, lo contengut del signe);
• lo concèpte (la representacion mentala que correspond lo significat), logic o psicologic;
• lo referent (de çò que parla quand s’emplec tal signe) » (Louis Hébert).

Classificacions dels signes

Charles Peirce (1903) diferenciava diferents tipes de signes coma:

• L'arquetipe: matritz de simbòls, imtage primordial. La nocion ven de Carl Gustav Jung.
• L'allegoria: figuracion d'un èsser abstrach.
• L'emblèma: objècte representant un ensemble de valors.
• L'icòna: signe ont lo representant paréis al representat. La nocion ven de Charles Peirce.
• L'imatge: forma concrèta reprodusent una realitat concrèta.
• L'indici: rapòrt causal.
• L'insigne: objècte mostrant l'apartenéncia a una institucion.
• Lo logò: nom dins un grafisme tipografic especial.
• La metafòra: emplec d'un tèrme que se substituís un autre qu’es es assimilat après la supression dels mots introduisent la comparason, amb de « coma ».
• Lo nom: substantiu, mot designant los objèctes, los fenomèns, las qualitats, los sentiments, las personas, los pòbles...
• L’esquèm: figura simplificada.
• Lo senhal: signe desencadenant una reaccion.
• Lo simbòl: signe natural, substitut non convencional del real. Es lo resultat d'un còde definit per una comunautat.
• Lo simptòma: fenomèn visible que permet de desvelar un estat o una evolucion.

Bibliografia

• Émile Benveniste, Problèmes de linguistique générale, vol 1 (1966), ISBN: 9782070293384, vol 2 (1974) ISBN: 9782070204205
• Dorothée Stéphane, À l'origine du signe. Le latin signum Paris, L'Harmattan, 2006.
• Pierre Guiraud, La sémiologie, Paris, PUF, coll. « Que sais-je ? ».
• Julia Kristeva (1981), Le langage, cet inconnu : une initiation à la linguistique, Seuil, coll. « Points » ISBN: 2-02-005774-3
• Jacques Lacan, Écrits I, Éd. du Seuil ISBN: 9782020005807 i ISBN: 9782020380522, (1966)
• Charles W. Morris, Signs, Language and Behavior, New York, 1946.
• Jean Perrot (1967), La linguistique, PUF, coll. « Que sais-je ? » ISBN: 978-2-13-055709-8
• Charles Sanders Peirce, Écrits sur le signe, trad., Paris, Seuil, 1978.
• Luis Jorge Prieto, Messages et signaux, Paris, 1966.
• Christian Dufour, Entendre les mots qui disent les maux, Éditions du Dauphin, 2000 Paris, ISBN: 2-7163-1168-4
• Ferdinand de Saussure, Cours de linguistique générale, (1916), Payot (Collection:Bibliothèque scientifique Payot) ISBN: 2-228-50065-8 i ISBN: 2-228-88165-1