Sancho Pança, al Palais dels Ducs

Sancho Panza, plaza de España, Madrid

Sancho Pança, al Palais dels Ducs qu'ei ua comedia deu sègle XVIIau escrita en 2035 vers (segon l'edicion de Ratier, la màger part alexandrins, dab quauques octosillabs) e en 5 actes de l'autor barròc occitan Francés de Corteta. Qu'ei escrivuda dens lo lengadocian de l'agenés pròche deu gascon.

La soa intriga qu'ei basada suber l'episòdi deus Ducs dens lo dusau tòm deu Don Quichòte de l'escrivan espanhòu Miguel de Cervantes, e a maugrat de quauques adaptacions occitana (jòcs de mot per exemple qui adaptan a l'occitan lo lengatge familiar e popular deu personatge de Sancho Pança), que segueish de près lo tèxte castelhan en i bèth putzar los arguments de cada scena.

Contèxte literari e intriga

En tan qu'adaptacion dramatica inspirada peu roman Don Quichòte, aquesta peça b'ei pas unica. Lo roman que ho tradusit hèra de d'òra dens mantuas lengas e adaptacions entau teatre o peu balet que's multipliquèn au cors deu sègle XVII (ua de la adaptacions las mei pròchas de l'òbra de Corteta qu'ei la trilogia de Guyon Guérin de Bouscal). Sancho Pança que s'integra logicament dehens aqueste corpus, mes dab l'originalitat d'estar escrivuda en occitan. Òm pòt totun soslinhar la convergéncia enter la figura de Don Quichòte e lo prototipe deu Matamore gascon (present, enter autes, dens L'Illusion Comica de Pierre Corneille) a maugrat qu'aquiu l'occitan e sia au medish temps la lenga vulgara de Sancho e tanben la lenga casta deus Ducs qui's trufan d'eth.

Ua de las originalitats deu dusau tòm de Don Quichòte (escrivut quauques annadas après lo succès internacionau deu purmèr), qu'ei que los personatges qu'an lejut lo purmèr libe e que coneishen e reconeishen Don Quichòte e Sancho Pança (que's tracta d'ua mena d'autoreferencialitat deu tèxte, sovent qualificat de "purmèr roman deus temps modèrnes"). Qu'ei donc atau qui los dus protagonistas e arriban en çò deus Ducs qui, content de'us reconéisher, justament, après aver lejudas las loas aventuras, be decidan de's trufar d'eths.

Enter autas causas, que van ensajar de convéncer los protagonistas que, entà desencantar Dulcinea (la dauna causida per Don Quichòte e que cred justament encatada peus sons enemics imaginaris : los encantadors) que cau que Sancho e's hoeti lo cuu 3000 còps ; que haràn créder a Sancho que lo son ase que s'ei tornat en Apuleo ; que haràn tanben pujar Don Quichòte e Sancho sus un chivau de husta en tot los har créder qui vola ; entà manipular Sancho, los ducs que jogaràn dab lo son saunèi de vàder governador d'ua isla (saunèi qui ei l'encausa iniciau que segueishi lo son mèste dens las soas holias).

Personatges

• Lo Duc
• La Duquessa (Duchessa dens lo tèxte de Corteta)
• Don Quichòte

  

  Don Quichòte per Honoré Daumier

• Sancho Pança
• Altisidòra
• Lopes
• Diego
• Rodrigo
• Duenha Rodrigues
• La Dolenta
• Trifaldin
• Fernan
• Petòrlard
• Lo Doctor
• Lo Sarralhèr
• Mèstre Espatula
• Polican

Resumit

Acte I

La Duquessa e lo Duc que devisan d'ausèths de caça (scena 1) quan Rodrigo, un patge, e arriba entà anonciar l'arribada d'un : " [...] gròs peplat, / D'aquels forrupa-bròl qu'après lecan lo plat, / Qu'a lo gipon fòrt lartge e de grandas tassetas, / Damb la barba a pauc près coma unos espincetas, / Aquel dròlle, que tira un pauc sul trufandèr, / Que non monta qu'un ase e se ditz l'escudèr / D'un errant chibalièr qu'el noma Don Trichòte [...]" (scena 2) ; los ducs que s'adonan alavetz de tira que "L'afar considerat, tot açò nos denòta, / Que l'un es Sancho Pança e l'autre Don Quichòte / Digosse me'n costar, se pòdi los tenir, / Ç'aurètz lo passa temps de los entretenir." (scena 3). Sancho Pansa que's presenta dab un long devís ridicul au quau la Duquessa e repond ironica e trufandeca : "Mon Diu! Que j'èi de regret que vos siatz calat." ; lo ducs qu'acceptan alavetz d'ostalar mèste e escudèr (scena 4). Lo Duc qu'ordona a Lopes (en secret) d'arrespectar lo protocòl e de har com se's tratosse d'un chivalièr vertadèr e que hè servir lo disnar (scena 5). Que's preparan per la soa arribada e Altisidora que'u deu dar un manto d'escarlata. (scena 6). Don Quichòte qu'ei arcuelhut dab mantua iperbòla peu duc mentre qui, se credent hèra aunorat e arrespectat, Sancho que demanda a la duenha Rodrigues de s'ocupar deu son ase com s'aquò e hosse un aunor. Era que respond : "S'a l'auna del vailet òm mesura lo mèste, / Qu'el siá tan avisat coma lo servitor, / Cresètz que Don Quichòta es quauque gran doctor. / Car n'es pas bon, lo conte, e dit de polits tèrmes ? / Que j'embarri son ase ! ... Anatz, sòt pica vèrmes, [...]" Ua disputa violenta entre ambs que segueish dab arcasts de Don Quichòta de cap au son escudèr ; totun lo comte que da la rason a Sancho qui's hica a condar las soas hèitas e las deu son mèste. Puish que's retiran dens las loas crampas. Los ducs demorats sols dab Lopes que's felicitan d'aquesta debuta en tot esperar har miélher (scena 7).

Acte II

Los ducs que demandan qu'òm s'anga cercar Don Quichòte e Sancho (scena 1). En mei d'eths, Altisidora e lo doctor qu'arriban. Lo duc que perpausa a Don Quichòte de's séder a la plaça d'aunor, çò qu'arrefusa ; Sancho que perpausa alavetz de condar ua anecdòta a perpaus a la demanda deu duc qui l'encoratja e a maugrat de Don Quichòte qui n'a vergonha. Sancho que's pèrd dens detalhs segondaris e avegius çò qui esmaleish lo Doctor qui quita la taula (scena 2). Arron los ducs que'us questionan sus las loas aventuras e sus Dulcinea e suu son encantament qui los encantadors enemics de Don Quichòte e'n seren l'encausa. Lo duc que's hè seguir Don Quichòte entà li muishar las armas deu son arsenal (scena 3). Sancho que demòra dab la duquessa qui'u demanda de parlar de Dulcinea. Sancho qu'avoa aver inventat lo conde de l'encantamant per'mor "Que vos disi, Madama, una causa infalhibla, / Que lo sens de mon mèstre a quicomet de fible ; / surtot s'el es question e parlar de romans / E de ren qu'apartenga aus chivalièrs errants.". La duquessa, totun, qu'assegura saber, que tot qu'ei vertat (scena 4). Aqueth devís qu'ei seguit d'un dialòg enter Sancho e Petolard, un vailet deus ducs, plen de detalhs comics (jòcs de mots, quiproquos, e autas peguessas). Sancho que's presenta atau : " [...] Oui, Sancho, un nom tant estimat / Qu'un libre que ne parla es estat imprimat ; ". Que conda la soa vita e la soa esperança que lo son mèste e vadi emperaire (mes sustot pas patriarche) (scena 5).

Acte III

La Duquessa qu'assegura Sancho qu'òm s'ocupa plan de son ase e que'u domanda se çò que lejó dens lo libe suber l'episòdi de la Sierra Morena on lo bandolèr Gines de Passamonte e ensagè de panar lo son ase b'ei plan vertadèr (scena 1) ; deu lor costat, lo Duc e Don Quichòte que devisan de chivaus e, de segur, de Rocinante (scena 2). Còp sec, Fernan deguisat en Apuleo que pren la plaça de l'as de Sancho : "Lo Duc : Olà ! Sancho, l'amic ! Qui menatz vos aquí ? / Sancho : Qui ? Mon ase, senhor. Non lo vesetz pas ? / Lo Duc : Qui ? / Sancho : Mon borricòt estacat. / Lo Duc : Vos rebusatz, jo cresi ! / Sancho (après s'es revirat): Nòtra Dama del Puei ! Qu'es açò que jo vesi ? Un òme al lòc d'un ase ! Acò's un enchantur. / Apuleo : Jo soi, mossur mon mèstre, un ancien oratur. / Sancho : Un oratur, mon ase ! / Apuleo : E de la bona estofo". Fernan qu'ensaja de convénçer Sancho adara de'u portar com s'eth e hosse l'aso (scena 3) ; alavetz òm audeish un gran brut, e, de paur, Sancho que's precipita devath la rauba de la Duquessa ; Diègue, deguisat en diable, que's dit mandat per Merlin en recercar Don Quichòte (scena 4). Que'u dit que Merlin que porta Dulcinèa e que's va anonciar lo mejan de la desencantar (scena 5). Lopes deguisat en Merlin e Rodrigue deguisat en Dulcinèa que pareishen. Merlin que delcara que cau per la desencantar que Sancho Pansa e's de 3000 hoetadas quan ac volha e de bon grat "mais que la pèl ne saute". Sancho qu'arrefusa " Se non, va se con Dios o puslèu damb lo diable / Segnor encantador ; non pas far lo vaccen Sur mon cul tot fraunhós qu'es un paure innocent.". Totun, l'entosiaste que'u se torna quan lo Duc e'u promet de' hidar lo governament d'ua isla soa (scena 6).

Acte IV

La Duquessa que domanda a Sancho quantas hoetadas e s'ei dadas e de quina mòda ; son pas "quauques uns" e "Damb la man". Sancho que la muisha ua letra qu'a escrivuda per Teresa Pansa, sa molhèr (Scena 1). Lo Duc qu'arriba e que la legeish tot haut. Sancho qu'i explica que vaderà governador de l'Isla de Barataria e que'n conda lo prètz ; lo Duc qu'es a vantar la soa qualitat literària quan òm audeish ua musica d'enterrament (scena 2). Mèstre Sala deguisat de Trifaldín e blanc com un mort que presenta respectuosament en explicant que la soa mèstressa, la Comtessa Tres Quòs, tanben aperada La Dolenta, que va explicar la soa coenta. En mei d'aquò que domanda se Don Quichòta e Sancho e non serén pas aquiu (scena 3). Aqueths que's presentan ; òm ved un grop d'òmes deguisats en duenhas e vielhas e Lopes deguisat en Comtessa Tres Quòs (scena 4) ; aquesta qu'arriba, que's presenta respectuosament au Duc e que domanda l'ajuda de Don Quichòte e de Sancho, qui la se l'autrejan de tira. Qu'explica qu'èra la governanta de l'infanta Antomosia, hilha de la reina de l'Isla de Candaio, Don Magonsa. Sedusida (dab l'ajuda de La Dolenta)per un certe Clabijo, que vadó gròssa, çò qui matè la reina. Furiós, Malanbrun, lo son cosin, que decidè de la venjar en bèth tornar l'infanta en mona de bronze, lo son aimador en crocodil e de caperar las maisheras de La Dolenta e de las servicialas de la reina e de l'infanta de barbas (los òmis deguisats que muishan alavetz la loas barbas). Un perron autorn de l'estatua que marca que sol Don Quichòte que'us poderà desencantar tots. Un chivau de husta que'u deu miar a Malandrun (scena 5). Còp sec, Diego qu'arriba, deguisat en sauvatge e seguit de tres òmis abilhats com eth e portant un chivau de husta qu'aperan Clavilenho per'mor d'estar de "lenha" e d'estar gavidat per un clau. Qu' explican que los protagonistas qu'i deven pujar amassa e dab los uelhs bendats (scena 6). Atau qu'ac hèn mentre qu'òm los hè créder, dab bohadors e huecs d'artificis que volan vertaderament. Fin finau que son tornats pausats davant lo castèth deu Duc on un escritèu penut d'ua pilar que ditz que l'encatament qu'ei estat rot per lo sol partir de Don Quichòte (scena 6).

Acte V

Sancho que s'endrom (scena 1) e durant lo son saunèi Rodrigo que'u s'encadenan los pes. Que domanda a Fernan de s'anar avertir los Ducs puishque la hèita que'us poderé divertir (scena 2). Atau qu'ac hèi e qu'installa los Ducs (scena 3 e 4). En se desvelhar Sancho que's troba los pes entravats. Lo duc que hè aperat un sarralhèr (scena 5) qui dit non pas poder esbrigalhar aqueth hèr qui sembla encantat. La sola solucion que sembla estar de'u copar los pes. Sancho que s'arrefusa mes lo Duc que dit qu'un governador non pòt pas aver los pes entravats ; Sancho qu'insulta lo sarralhèr e òm manda cercar çurgents (scena 6). Aquestes dus, Mèste Espatula e Polican que debatan mentre que Lopes e ensaja de convéncer Sancho d'acceptar. Los çurgents que juran que la quita vita de Sancho qu'ei en danger mentre que lo Duc e torna prométer lo governament de l'Isla. Fin finau qu'ei tant per tant quan òm deu començar de copar los pes que lo sarralhèr e las se vira entà aubrir la sarralha (scena 7).

Extrèit

Don Quichòte e Sancho Pança

• Acte II, scena 2 :
  

Lo Duc, La Duchessa, Don Quichòte, Lo Doctor, Altisidora, Sancho.

Lo Duc : Haut e digne ornament,
D'un òrdre dont la glòria es anueit sens segonda,
Illustre chivalièr de la taula redonda,
Venètz gran Don Quichòte ! El es fòrt important
Qu'un tan digne guerrièr non dejune pas tan.
Quitatz donc vòstre manto e disnem tots amassa.
Don Quichòte : Tròp de favor per mi.
Lo Duc : Vecí la bèla plaça ;
Sus donc, mon chivalièr.
Don Quichòte : Perdonatz me, senhor.
Lo Duc : Prenètz lo, mais de gràcia.
Don Quichòte : Un petit companhon
Non diu pas s'assietar davant vòstre Excelléncia.
Lo Duc : Mais Don Quichòte o pòt.
Don Quichòte : Non pas sens insoléncia.
Lo Duc : Per qué ?
Don Quichòte : D'autant, senhor, qu'el non merita pas.
Lo Duc : Ne parlarem tantòst, a la fin del repàs,
Mais disnem ; tot se gasta e l'ora es dejà nauta.
Don Quichòte : Per obeir, senhor, jo faréi donc la fauta.
Lo Duc : A l'ombra dels laurèrs que venètz de culhir,
Un tan digne guerrièr non pòt jamai falhir
Sancho : Sur lo fèit de se sèire a la plaça onorabla,
Jo sabí d'un pagés una istòria admirabla,
Que, selon mon sicap e que lo monde crei,
Pòt èstre recitada a la taula d'un rei.
Lo Duc : Augem lo
Sancho : Non senhor, jo sabi çò que sabi.
La Duchessa : Mais Sancho, a la parelha.
Sancho : Òc ben ! Se jo pensavi
Que Monsur Don Quichòte i prenguesse plaser.
Don Quichòte : Qui vorriá l'escotar sariá plan de leser !
car sap el, l'inhorent, que de contes de vielhas ?
(als oficièrs.)
Qu'òm lo tire d'ací, messiurs, a la parelha
La Duchessa : Non senhor Don Quichòte, oblijatz me d'aquò :
qui lo fasca salhir me derrenga lo còr.
Sofrètz lo près de jo, tant que sarem en taula ;
Jo responi per el qu'el non dirà paraula
Que non siá rasonabla e d'un òme discrèt.
Don Quichòte : Jo lo sofrirèi donc ; mais non pas sens regrèt.
La Duchessa : Sus donc, Sancho l'amic ! Comensatz vòstra istòria.
Sancho : Aquò's donc... Aquò's donc... non èi pont de memòria.
Lo Duc : Sonjatz i quauque pauc e popatz vos lo dit.
Sancho : Cha! Cha! que me'n soven ; estasètz un petit.
El es atal, senhor, qu'entre los braves òmes
Qu'òm met dins nòstre borg al reng de gentilòmes,
El i a don Pedro Silva, autrement de Gormás,
Que j'èi vist de mons uelhs e tocat de mas mans,
D'autant que sa maison que leva assès de cresta
N'es pas luenh de la mia que d'un jèct de balèsta.
De faisson que, mainatge, a fadejat damb mi
E fèit al cotelet, sur lo plat d'un camin,
On l'òm ronsa a tots punts una notz esquilhòta,
Coma fasián Don Diego e Mossur Don Quichòte ;
A tal punt que sovent nos escufit a tots
E se'n tornèt chas el lo sèr tot plen de notz.
Mais que vos es avist que mentissi, pòt èstre !
E ben ! N'es pas vertat, digatz Mossur mon mèstre ?
Don Quichòte : Siá vertat o mensonge, el es fòrt important !
Lo Doctor : Per mentir, jo non se ; non me sembla pas tant.
Mais se jutjatz d'un fèit el se pòt èstre un signe,
Vos sètz, a bien conclure, un discorur insigne.
Tant i a que per la vista el cal doblar lo pas,
O lo jorn tot entièr non vos sufirà pas
La Duchessa : Lo doblar ! Nani, Sancho, a jo ren n'incomòda ;
Vos podètz sens contrenta o dire a vòstre mòda.
Fasètz long, fasètz cort, tot vos sarà permés.
Lo Doctor : El es donc en camin per n'acabar d'un mes.
La Duchessa : E ben, Sancho !
Sancho : Tant i a que nòtra gentilòme.
Mon vesin lo plus pròche e paret a paret,
Compair de mon bèl fraire que teniá cabarèt
E de vin qu'a lo beure òm perdiá la memòria.
Lo Doctor : Al nom de Jesús Crist abrejatz vòstra istòria.
Tot mon còr se transis de vos l'ausir contar.
Sancho : Non pas un quite mot non se'n pòt pas dostar.
La Duchessa : Pesiguètz !
Sancho : El es donc que nòstre convidaire,
Lo bon Diu l'aja près, car es mort n'a pas gaire
Per l'amor d'una tos dont crachava poirit
Li fèt pèrdre l'alena al moment que morit ;
Mais fal que de sa mort un cadun lo loange
Car, se viscot en diable, el morit come un ange.
Lo Doctor : Lo velà bien subtil damb sa comparason !
Vesètz l'impertinéncia on manca la rason !
J'èi tant de paur, senhor, que lo pòrte rebondre
Que, per non l'ausir pas, jo me'n fugi rescondre
Très umble servitor !

• Scena 3 :

Lo Duc, La Duchessa, Don Quichòte, Altisidora, Lopes, Sancho

La Duchessa : Per el, ni mai ni mens ;
Lo bon òme es estrange. Acabatz solaments.
Sancho : Coma el fut donc question de prene una cadièra,
Un banc o que que fut, non sabi pas çò qu'èra,
Chic non vòl pont se metre a la plaça d'aunor.
Lo mossur ditz que si, lo paisan ditz que non.
Mais, après cent refús e belcòp de paraulas,
Don Pedro, li apusant las mans sur las espaulas,
Lo costren de se sèire, a fòrça decachar,
Disent, tot enojat e prèste a se facar :
Sèi t'aquí, gròs lordaud ; puei que disnam amassa,
En quin lòc que jo siái, sarà la bèla plaça.
E velà tot.
Lo Duc (tot siau) : Pauràs ! Un rustic, un porquèr
T'a donc balhat sur l'ala e sur lo pòt esquèr
E tu non gausas pas li tornar son descambi !
Or, per lo divertir, li vauc donar lo cambi.
(a Don Quichòta)
Perdonatz, gran eròs a ma curiositat,
S'ela monta a l'issòr e pren la libertat
De vos importunar per saber de novelas
D'aquela flor, la bèla de las bèlas
La saja Dulcinea [...]

Bibliografia

Estatua de Francés de Corteta, Agen, (proprietat deus Archius d'Òlt e Garona, numèro : Carta postau proprietat deus archius departamentaus d'Òlt e Garona, numèro : Arch. dép. de Lot-et-Garonne, 7Fi1/123).

Òbras de Corteta e de Cervantes

• Francés de Corteta :
  • Cortète, François de. La miramondo pastouralo, en lengatge d'Agen. Oun an ajoutat Las lermos del grabé d'Agen, feitos per l'autur de Ramounet & Miramondo. Agen : T. Gayau, 1700. Edicion postuma adobada peus hilhs de Francés de Corteta.
  • Sancho Pança non ho pas estampat durant la vita deu son autor e lo sol tèxte referenciau qui demori qu'ei lo manescrit. Au contre de las duas autas pèças de Corteta (la Miramonda e Ramonet) Sancho Pança non ho pas tanpauc estampat peus hilhs de l'autor quauques annadas arron la soa mort. Charles Ratier que'n editè, a la debuta deu sègle XXau, ua version dab quauques flaquessas (que transcriu per exemple lo mot Baccen - III, 6 - qui n'existiva pas au sègle XVIIau e que Corteta non podó doncs pas jamei emplegar ; véder nòta 1) ; òm pòt trobar aquesta version dens :
    • Ratier, Charles. Œuvre de François de Cortète, sieur de Prades et de Cambes. Agen : Imprimerie Modèrne, 1915.
  • Lafont, Robèrt. Tròces causits. Lavit, Tarn e Garona: Lo Libre Occitan, 1968 ; edicion d'extrèits acompanhats de dats biografics e critics.

• Cervantes, Miguel de. Don Quijote de la Mancha. São Paulo : Alfaguara, 2004.

Bibliografia segondària

• Anatole, Christian. Lafont, Robèrt. Nouvele histoire de la littérature occitane. París : P.U.F, 1970.
• Bardon, Maurice. Don Quichotte en France au XVIIe et au XVIIIe siecle, 1605-1815. Genèva : Slatkine, 1974.

Comedias francesas deu temps de Corteta inspiradas per Don Quichòte

• De la trilogia de Guyon Guérin de Bouscal :
  • Bouscal, Guyon Guérin de. Dom Quichot de la Manche. París : A. de Sommaville, 1640.
  • Bouscal, Guyon Guérin de. Dom Quichot de la Manche : Comédie : Seconde partie. Tolosa : Universitat de Tolosa Lo Miralh, 1986.
  • Bouscal, Guyon Guérin de. Le gouvernement de Sanche Pansa . Genèva : Droz, 1981. Interpretada per Molière et sa tropa, dehens l'òbra de Cervantes l'intriga d'aquesta comedia qu'ei la seguida de l'òbra de Corteta.
• Pichou. Les Folies de Cardenio. Genèva : Droz, 1989.