Gèa

Eon e Tellus (Gèa) acompanhats de quatre enfants, benlèu las sasons personificadas, mosaïc roman d'una vilà de Sentinum, començament del sègme III, Gliptotèca de Munic (Inv. W504)

Dins la mitologia grèga, Gaïa (del grèc ancian Γαῖα o Γαῖη), o Gèa (del grèc ancian Γῆ, « Tèrra »), es una divesa primordiala identifica a la « Divesa maire ». Aujòla mairala de las raças divinas, fa tanben naícer fòrça creaturas. Divinitat ctoniana èra invocada e se li sacrifiava de victimas de color clara mentrant que d’autras poténcias infernalas, coma Ades, Persefòna, Ecata o Nix. Unida a Uran, lo dieu del Cèl, engendrèt los sièis Titans e las sièis Titanidas, puèi los Ciclòps e fin finala les Ecatonquirs (los monstres del cent brases). De son fraire Tartar Gèa fa naícer una creatura esglasianta, Tifon. Gèa es la maire de Caribdis e es maridada a Uran.

Etimologia

Lo mot grèc ancian γαῖα es un doble del mèsme sens que lo mot γῆ (γᾶ, dins lo dialècte dorian), significant « tèrra ». Ni γῆ, ni γαῖα an d'etimologia segura. Pasmens se supausa que γαῖα èra una contaminacion de γῆ amb αἶα, equivalent supausada de μαῖα, la « grand maire » e que ven latin avia. Lo mòt grèc γῆ es à l'origina del prefixe geo- que compausa los mots fasent referéncia a la tèra, coma geografia, geologia, geometria, etc.

Mite

Gèa es largament evocada dins la Teogonia d'Esiòde: al començament es Caòs que sortís d'una fossa prigonda, seguit per Gèa e Eròs (l'Amor).

Gèa fa naícer, d’en primièr (sens intervencion mascle), a Uran (lo Cèl) per l'envelopar, Pontos (l’ondada marina) e a Orèa (los Monts), e las ninfas. S'unissant a Urans, enfanta los Ciclops (bastisseires de parets colossals, d’un sol uèlh al mièg del front, que donaràn mai tard lo fòlzer a Zèus), los Titans e Titanidas (divinitats de fòrça granda talha, decrich coma violents e fòrts dins la Teogonia d'Esiòde), coma Cronos (aqueste que salvèt sos fraires e sòrres de l’òdi de lor genitor) e los Ecatonquirs: Cottos, Briarèu e Giges (mòstres de 50 caps e 100 brases).

Uran oligava Gèa a gardar lors enfants en son ventre, senon los getariá dins lo Tartar (o los devorará). Gèa suportant pas mai que sos enfants sián tenguts en son sen, fabrega un podet d'aram que dona al mai ardit de sos filh, Cronos.

Cronos emascula son paire amb lo podet. Gèa requitatda es fecondada pel sang d'Uran, enfanta alara las Erinias, los Gigants, las ninfas melianas, puèi Afrodita, nascuda de l'escuma de las ondadas.

Enseguida fecondada per son filh Pontos, engendre las divinitats marinas primordialas: Nerèa (qu'Esiòde, dins sa Teogonia, v. 233-234, fa pauslèu naícer del sol Pontos), puèi Taumas, Forcis, Ceto e Euribia. Amb Tartar, fa naícer Tifon e, segon lo pseudo-Apollodòr, a Equidna. D’autres maternitats li son tanben atribuidas.

Descendéncia

Los descendents de Gaïa son plan nombroses. Sa descendéncia compta de divinitats primordialas, de Titans, de Gigants, de divinitats marinas e agrèstas, de divinitats menoras, difrentas creaturas (monstres e animals), de reis e de pòbles. D’entre los principals enfants citats per las tradicions posthesiodicas, i a:

• Cronos (per Uran),
• lo Giant Antèu (per Poséidon ; pseudo-Apollodòr, 2.115),
• Aristèu (per Uran)
• lo monstre marin Caribdis (per Poseidon; (Odissèu),
• Manes (per Zèus ; Denís d'Alicarnas, I, 27),
• los tres Ecatonquirs (per Uran: Cottos, Giges e Egeon)
• las tres Moiras (per Uran ; Fragments orfics) o (per Ocean; Licofront Alexandra 144, Atenèu Deipnosophistes 15),
• las treis o quatre Musas primitivas (per Uran ; Alcman fr. 67 Mimnerme fr. 13 ; Praxilla fr. 3),
• lo dieu Pan,
• lo dieu satir Silèn (pel sang d'Uran; Nonnos, Dionisiacas,
• lo dieu agrèste Triptolèma (per Ocean ; pseudo-Apollodòr 1.32, Pausanias 1.14.3).

En mai de la maternitat partenogenetica d’eròis fòrça ancians fondators o primièrs òmes, coma:

• Alalcomenèu (Lirics grècs, fragment anonim),
• los Atenians Cecròps I (difretas fonts),
• Erictonios (Iliada, pseudo-Apollodòr, Callimac, Fragment 260),
• Pelasgos (Arcàdia) (Lirics grècs, fragment anonim).

E tanben de pòbles mitics entièrs:

• los Cabirs (fonts diferentas),
• los Centaures cipriòtas (Nonnos, Dionisiacas),
• los Iperboreans,
• los Lestrigons de l'Odissèa,
• les Libians,
• los Feacians (fragment d'Alcèu),
• los Pigmèus mitologics.

Autras tèrras maires

La Tèrra Maire dels ancians es gaireben sempre designada jols noms de Gaïa o Gèa en Grècia, de Tellus o de Terra-Mater pels Romans, totes considerats coma de traduccions literalas del mot « Tèrra ». Mas amb las tradicions tardièras, se confond, subretot pels poètas, amb d'autras poténcias fecondatriças, coma la divesa maire frigiana Cibèla (mai sovent assimilada a la Rèa grèga) o la divesa del focal Estia o Vesta (coma dins los Fastes d’Ovidi). Esquiles considère, el, que fa pas qu’una amb Tèmis (Prometèu encadenat); las tradicions orficas la designan volontièrs jol nom de Cton coma poténcia infernala (divers orfics).

Dins la tradicion gnostica a sens mai larg, la Tèrra Maire es formada de l'Eon Acamot (o Sofia-Terrèstra, la saviesa), remandada de Pleròma o l'engendra a e sola l'Eon Sofia de Dodedocad (sens apond de son pendent mascle, Teletos (o Cristos) la volontat). Vaga tanben, s’escampilhant pel Queròma, e fasent lèu mai qu'un tot amb lo plan terrèstre.

Gèa es assimilada al dieu de la Tèrra Egipcian Geb.

Interpretacion

Coma divinitat primièra, Gèa es, d'un biais, la gardiana del poder divin: es ela que provòca la susmauta de Cronos contra Urans e aquesta de son felen Zèus contra Cronos, dins una cèrta quista del sobeiran perfièch; mas monta tanben sos filhs monstroses, los Gigants e Tifon, contra Zèus, rebellions vosadas a l'escasc. D’aqueste biais, los Grècs volguèron de segur representar los dos aspèctes de la natura: capable de crear la beuta armoniosa mas tanben capable de tornar far sordre lo caòs original.

Es tanben la primièra divinitat que podava predire l'avenir, coma a Dèlfes ont serà finalament remplaçada per Tèmis puèi Febèa (Esquiles, los Eumenids, 1 e seg.) puèi per Apollon. Mas d'autras tradicions afirmisson que foguèt remplaçada en dirècte per Apollon après qu’aqueste aguèt traucat de sas flèchas lo dragon Piton, gardian del sanctuari de Gèa (Imne omeric a Apollon), nascut d’aquesta e del dieu-fleuvi Nil just après lo deluvi (Ovid, Metamorfòsis, 1).

Lovelock e l'ipotèsi Gaïa

Articles detalhats: Ipotèsi Gaïa e Teorias Gaïa.

Per illustrar sa teoria — nomenda ipotèsi Gaïa —, l'ecologista anglés James Lovelock utiliza, a partir de 1970, lo nom e l'imatge de la divesa maire Gèa, personificant « la Tèrra coma un èsser vivant » (títol de son obratge fondator). Segon el, la Tèrra es un sistèma intelligent, s'autoregulant, e volent permetre lo desvelopament de la Vida, objectiu se realizant amb de leis gaïanas. Lo segent, de corrents del New Age revendican la nocion e desvelopan de teorias Gaïa.