Quíchoa

Fichièr:Peru Machu Picchu Sunset.jpg

Vila antica de Machu Pichu, "Vielha Montanha" en quíchoa

Lo quíchoa (tanben aperat quéchoa e Runasimi dens aquesta lenga - de runa, "òmi" e simi, "lenga") qu'ei ua lenga amerindiana andina parlada dens ua petita partida deu sud de Colómbia, Eqüator, Peró, Bolívia, lo nòrd de Chile e lo nord-oest d'Argentina (dens las províncias de Jujuy, Salta e Santiago del Estero).

Lo quíchua que coneish variantas dialectalas pro diferentas, au punt de tornar l'intercompreneson hèra mauaisida enter locutors d'Eqüator e locutors deu Cusco (Peró). Au contre, lo quíchoa meridionau deu Cuzco qu'ei de bon compréner au sud d'aquesta vila, e aquò dinc a Santiago del Estero ( Argentina).

Duas importantas caracteristicas deu quíchoa que son, d'un punt de vista fonologic, las triplas serias de consonantas oclusivas (q, g, ch, e t qui tanben be poden estar glotalizadas o aspiradas), e d'un punt de vista gramaticau, l'estructura aglutinanta mercés a l'utilizacion de sufixes qui's pòden amassar e apielà's ; per exemple :

• Llaqta que vòu díser "vilatge"
• Llaqta-y : "lo men vilatge" (y qu'ei la marca deu possesiu purmèra persona singulara)
• Llaqta-y-manta : "que vien deu men vilatge" (manta que marca l'origina)
• Llaqta-y-manta-wan : "que vien deu men vilatge tanben" (wan, "tanben", hornit au cap d'ua paraula que marca l'ipseïtat)

Istòria

Declacion d'independéncia d'Argentina escrivuda en castelhan (a esquèrra) e en quíchua (a dreta), 1816

Lo quíchoa qu'ei sovent associat dab l'empèri inca a maugrat qui aqueth n'aja pas avut qu'ei istòria de las brevas (per tant gran qui hosse estat lo son endom). Se los Incas que participèn de segur a la soa espandida, la lenga qu'existiva abans e qu'èra utilizada com mejan de comunicacion dens los Andes. En mei d'aquò, la colonizacion espanhòu, a despart deu son aspectes repressiu d'un punt de vista religiós, sociau, economic e culturau que favoritzè, a còps, l'utilizacion deu quíchoa, en bèth evengelisar dens aquesta lenga. Diferentas classas sociaus que l'empleguèn dinc au dia de uei, despuish l'Inca Garcilaso de la Vega (escrivan peruvian deu XVIau sègle decendent, au còp, de las noblessas inca e espanhòu) dinc a la comunautat indigènas e a l'oligarquia qui l'utilizava entà comandar los sons vailets quechoaofòns. Aquesta utilizacion ampla deu quíchoa que hè que libes be hon estampats de d'òra dens aquesta lenga (desempuish lo sègle XVI) qui presenta lo paradòxa d'estar amplament parlada (de cap a 10 000 000 de locutors) en tot estar miaçada per l'avançada deu castelhan.

Grafia

Los purmèrs tèxtes estampats en quíchoa que hon escivuts per religiós espanhòus qui empleghèn l'alfabet deu castelhan. Desempuish mei de quate sègles, mantuns alfabets be hon ensajats dinc au dia de uei. Ua de las dificultats per escríver lo quíchoa qu'ei pausada per la tripla seria d'oclusivas (simplas, aspirada o glotalizadas), a còps notada au mejan d' apostròfas o dab "h", per exemple :

• "q" peu son [k] simple
• "qh" (o "q'") peu son aspirat
• "q'" (o "q") peu son glotalizat

Alfabet: A, Ch (com en occitan), Ch (glotalzat), I, J (com la jota deu castelhan), k (com la c de l'occitan), k' (glotalizada), Kh (aspirada), Ll (Lh de l'occitan), M, N, Ñ (Nh de l'occitan), P (com en l'occitan), P' (glotalizada), Ph (aspirada), Q (velara), Q' (glotalizada), Qh (aspirada), R, S (com [s]), Sh (com en gascon), T (com en occitan), T' (glotalizada), Th (aspirada), U (com la Ó de l'occitan), W (Ó semiconsonanta) e Y (I semiconsonanta).

Exemple deu quíchua de Jujuy

Airau deu quíchua divisat en dus arrams : I e II ; lo II qu'ei divisada en tres arrams : A, B e C ; Jujuy que pertanh a l'airau II-C (meridionau: los tres plaps blau marina, de baish en haut que's troban a Santiago del Estero, Jujuy e Cuzco)

Acentuacion

Com en occitan, las paraulas, en quíchua, be son acentuadas suber l'avantdarrèra silaba. L'ajustèr d'un o de mantuns sufixes aglutinats que desplaça l'accent entà que torni càder tostemps suber l'avantdarrèra silaba. Per aquesta rason, l'accent tonic que pòt estar marcat com ua ajuda, mes b'ei pas brica necessari ni pas tanpauc obligatòri.

Pronoms personaus

Ua grana particularitat pronominala deu quíchua qu'ei l'existéncia de duas purmèras personas pluraus diferentas : ua inclusiva (on l'interlocutor b'ei suspausat pertànner au grop deus "nos" o deus "nosauts") e l'auta exclusiva (on l'intelocutor e demòra en dehòra deu grop deus "nos" o deus "nosauts").

• Purmèra persona deu singular : ñúqa (var. ñóqa, occitan : "jo")
• Segonda persona deu singular : qán (var. qám, occitan : "tu")
• Tresau persona deu singular : páy (occitan: : "eth", "era")
• Purmèra persona inclusiva deu plurau : ñuqánchij (occitan : "nosauts - e tu tanben" -)
• Purmèra persona exclusiva deu plurau : ñuqáyku (occitan : "nosauts - mes pas tu" -)
• Segonda persona deu plurau : qankúna (occitan : "vos", "vosauts" - kúna qu'ei la marca deu plurau)
• Tresau persona deu plurau : paykúna (occitan : "eths", "eras", reg. "els", "elas")

Conjugason

Lo verb quíchoa que's troba estremat a la fin de la soa proposicion.

A l'infinitiu que s'acaba dab ua "y", per exemple : rimay (palar).

Per formar lo present, que cau remplaça la y de l'infinitiu per la desinanças : -ni, nki, -an, -nchij, -yku, -nkíchij, -nku (respectivament per la purmèra persona deu singular, la dusau deu singular, la tresau deu singular, la purmèra inclusiva deu plurau, la purmèra exclusiva deu plurau, la segonda deu plurau, la tresau deu plurau).

Exemple:

• Rimáni ("que parli")
• Rimánki ("que parlas")
• Ríman ("que parla")
• Rimánchij ("que parlam - e tu dab nosauts -")
• Rimankíchij ("que parlam - tu qu'es a despart -")
• Rimánku ("que parlan")

Sufixes possessius

Lo quíchoa qu'ei conegut per non pas conéisher lo verb "aver". La possession qu'ei donc exprimida sia mercés au sufix yoj (qui implica l'idea d'estar provesit d'ua certa causa : qán warmíyoj = "qu'as ua hemna" - warmi = "hemna" -), sia mercés aus sufixes possessius -y, -yki, -n, -nchik, -yku, -ykíchik, -nku (qui replaçan los nostes pronoms possessius) ; per exemple, dab llaqta ("vilatge") :

• Llaqtáy : "lo men vilatge"
• Llaqtáyki : "lo ton vilatge"
• Llaqtán : "lo son vilatge"
• Llaqtánchik : "lo noste vilatge (a tu e a nosauts)"
• Llaqtáyku : "lo noste vilatge (pas lo ton)"
• Llaqtaykíchik : "lo voste vilatge"
• Llaqtánku : "lo lor vilatge"

Sufixes corrents

• -kuna : marca deu plurau ; exemple : llaqtakuna ("los vilatges")
• -man : "de cap a", "en direccion de" ; exemple Jujuyman rini ("Que vau de cap a Jujuy").
• -manta : "que vien de", "qu'ei originari de" ; Qosqomanta kani ("Que soi deu Cuzco")
• -pi : "a" (locatiu) ; exemple : Boliviapi ("qu'ei en Bolívia").
• -paq : "per aquesta persona" o "per aquesta causa", "destinat a", "dens l'interest de" ; exemple : Oqsitaniapaq (per Occitània).
• -wan : "tanben", "dab" ; llaqtakunawan ("dab los vilatge" o "los vilatges tanben")
• -cha : diminutiu ; exemple : llaqtachakunawan (los vilatjòts tanben o dab los vilatjòts)
• -yoj : possesiu, "que possedeish", "qu'ei proprietari de" ; Sumaq wasiyoj ("qu'a ua beròi ostau" - sumaq = "beròi")

Per'mor d'estar ua lenga aglutinanta, lo quíchoa que permet d'amassar e d'apielar mantun sufixe (en tot respectar un certe òrdi) ; exemple :

Llajtachakunaankupajwan takini ("que canti peus lors vilatjòts tanben"; takiy = cantar))

Pronoms demonstratius

Kay : "aqueste/a" - Wak, Chay : "aqueth/ra"

Nombres

1: júj - 2: ískay - 3: kínsa - 4: táwa - 5: phíshqa - 6: sújta - 7: qánchis - 8: púsaj - 9: jísqon - 10: chúnka -

A partir de 11, la numeracion qu'emplega lo possessiu -yoj: 11: chúnka ujníyoj - 12: chúnka iskayníyoj.

Las detzeas que son mentavudas abans la paraula chúnka ("detz"): 23: ískay chúnka kinsáyoj - 99: jísqon chúnka jisqónyoj.

100: páchaj.

1 000: waránqa.

1 000 000: júnu.

Bibliografia

• Itier, César. Parlons quechua, la langue du Cuzco. Condé-sur-Noireau : L'Harmatan, 1997.
• Lara, Jesús. Diccionario, qheshua - castellano, castellano - qheshua. La Paz : Lo Amigos del Libro, 1991.
• Paleari, Antonoi. Jujuy, Diccionario General. San Salvador de Jujuy : Libro de Edición Argentina, 1992.
• Valderrama, Ardón Yaranga. El tesoro de la poesía quechua, Hawarikuy Simipa Illan. Madrid : Ediciones de la Torre, 1994.
• Willka, Wanka. Método para enseñar y aprender el quechua. San Salvador de Jujuy : Instituto Quechwa Jujuymanta, 1996.