Commedia dell'arte

Los Charlatans italians de Karel Dujardin, mostrant una representacion sus un empont improvisat en Campània (Lovre, 1657).

La commedia dell'arte es un genre de teatre popular italian, nascut al sègle XVI, ont d'actors masquetats improvisan de comèdias marcadas par la naïvetat, l'engana e la candor. Aqueste genre apareguèt amb las primièras tropas de comèdia amb masquetas, en 1528.

Significant literalament « teatre interpretat per de gents de l’art », es a dire d'actors professionals, lo tèrme es, ara, utilizat atal dins fòrça lengas.

Istòria

La commedia dell'arte apareguèt al sègle XV: sas raïces son las fèstas dels rire que son a la basa dels grands carnavals. Puèi dins la primièra comèdia en pròsa d’Angelo Beolco, dich lo Ruzzante, ont cada personatge parlava dins un dialècte diferent. A partir d'alara, cada localitat volgava aver lo sieu caractèr. Las representacions se debanèron sus d'emponts. Lo comic èra subretot realizat amb de gèstes (pitreriás). Dins la comèdia improvizada, lo discors es de contunh novèl, los actors s’inspirant de la situacion dramatica, de las escasenças de temps et de luòc, fasent de la pèça que representan una òbra cambiadissa, renovelada de contunh. Los tipes comics, son los meteisses qu'aqueles de la comèdia italiana: sas masquetas e sos bofons i son presents. I a d’en primièr los quatre tipes màger: Pantalone, Il Dottore, Il Capitan, e los zannis o vailets, amb lors varietats d'enganaires o de nècis, d’intrigaires o de coards; puèi los amoroses; puèi las servicialas qu'apareisson coma de joventas de bona familha, mas sovent coma coquina a prostituida.

Representacion

Los Charlatans (òli sus tela de Longhi, 1757)

Cada actor adòptant e gardant un personatge al respècte de sas aptituds, s’incarnavan dins son ròtle e, per enriquir son discors, se fasent un fons de trachs conformes a son caractèr. « Los comedians, dich Niccolò Barbieri, estudian fòrça e se munisson la memòria d’una granda provision de causas: senténcias, concetti, declaracions d’amor, repròchs, desespers e deliris, per los aver tot prèsts per l'empont, e lors estudis se fan al respècte de las mors e los abituds dels personatges que representan. » Atal, Andreini faguèt estampar las fanfaronadas que donavan los ròtles de Il Capitan. Mai, la paraula va amb l’accion, e aquela es tenguda per l'abondança dels jòcs de scèna.

Fòrça actors èran de gimnastes de tria capables de donar una bofa amb lo pé, o realizar dins una sala d'espectacle de pujadas perilhosas. Fòrça initiativa lor èra daissat e la verva de paraula de l’actor, sos lazzi, son talent mimic fasián mai granda partida del succès de la commedia dell'arte. A vegadas los actors improvizaires utilizan, coma d’un canevàs, de tala pèça escricha, per exemple los Meneachmi de Plaute. O faguèron sovent amb Emilia de Luigi Groto, brodant sul plan del poèta comic, un dialòg d'eles. D’un autre costat, una tala commedia dell'arte, après que demorèt longtemps al repertòri coma simple canevàs, foguèt escricha o per aquel qu'aviá fach lo scenari, o per un autre autor dramatic.

Originas

Los Comedians italians (òli sus tela) de Watteau, v. 1720.

Se dona a la comèdia all’improvisa una origina anteriora a aquesta de la comèdia regulara, que comencèt, en Itàlia, sonque al sègle XV per de reppresentazioni. La comèdia atellana, en fach, apareguèt als primièrs sègles de nòtra èra, es sovent donada coma davancièra de la commedia dell'arte. Amb l'improvizacion e la masqueta, e subretot la masqueta de Maccus, que sembla fòça a Policinella. Al sègle XV, ven un art sabent e, dempuèi alara, populariza, los fasent mai fòrts, de tipes comics que la diffusion que la Renaissença servirà poderosament. Los « Ingannati » son una comèdia italiana escricha de biais anonim benlèu per un grop de teatre universitari e ven la font de fòrça canevàs, que circulèron dins l'Euròpa tota.

Dins lo discors per la recepcion del Prèmi Nobel de literatura que prononcièt a Estocòlme en 1997, Dario Fo, fa un omenatge a un dramaturg venecian del sègle XVI, Angelo Beolco, dich Ruzzante, « un extraordinari òme de teatre de ma tèrra, pauc congut… quitament en Itàlia. Mas qu'es de segur l'autor de teatre mai grand qu'Euròpa aja conegut pendent la Renaissença abans l’arribada de Shakespeare. » Insistís sur la qualitat del teatre de Ruzzante, que considèra coma « lo paire vertadièr de la commedia dell’arte, qu'inventèt un lengatge original, un lengatge de e per lo teatre, basat sus una varietat de lengas: los dialèctes de la Val de Pò, d'expressions en latin, en espanhòl, quitament en alemand, lo tot mesclat amb d'onomatopèias de la sieuna invencion. »

Amb lo vam del genre, la reputacion d'unas tropas passèt los monts. Enric III faguèt venir en França, en 1576, per se far favorables als Estats de Blois, aqueles dels Gelosi (geloses de plaire), dirigits per Flaminio Scala dich Flavio, autor de fòrça scenaris, tropa que comptava dins sos societaris Francesco Andreini e sa femna, la celèbra Isabella, autora tanben. Creèt la situacion de "despièch amorós". Aquesta situacion tornèt mai tard per Molière dins "Lo Despièit Amorós" e dins "Tartuf o l'Impostor".

Enric III de Navarra abans de venir rei de França, aviá concentit a d'actors italians dirigits per Zan Ganassa de son nom verai Alberto Naseli lo primièr contrate de subvencions conegut en França e en Navarra. Aqueste Zan Ganassa interpretèt un dels primièrs Arlequins, mas un Arlequin puslèu palòt, fesent rire de sas bestiessas. Pasmens Arlequin ven de Hellequin (Hell, l'enfèrn, e quin, diminutiu en Nòrd de França). Es donc un diablet de carnaval, que l'existéncia es atestada dins de tèxtes del sègle XV. Per una estranha magia, venguèt un dels mai celèbres Zanni. La commedia dell'arte de contunh se situa dins una caminda teatrala interculturala.

Representacion de commedia dell’arte, fin del sègle XVI.

Als Gelosi succediguèron, vèrs 1614, los Comici Fedeli, que s'anèron a París sus l’invitacion de Maria de Medici. I tornèron en 1621 e en 1624. Puèi un dels lors, Niccolò Barbieri dich Beltrame, forma una novèla tropa que demorèt a París, e que Molière enfant seguèt las representacions. L'Arlequin Domenico Biancolelli foguèt recebut per Loís XIV.

Las tropas

Las companhiás teatralas, subretot dins las províncias, avián pas d'empont fixe e viatjavan de país en país se lo transportant, devián saber atirar lo public e lo convéner d’assistir a las representacions. Los canevàs, en consequéncia, permetavan a una companhiá teatrala expèrta de metre en scèna de situacions de l’actualitat locala en unas oras.

De tèxtes escrichs èran a vegada en vèrs e d'autres mesclavan improvizacion, vèrs e pròsa. En Itàlia, s'utilizava subretot de canevàs, Gozzi comencèt a escriure una partida de sas òbras, mas una autra partida èra facha de lazzi de gèstes, coma lo celèbre lazzo de la mosca. Carlo Goldoni prepausèt una reforma del teatre italian, qu'implicava mai de realisme, e una escritura en pròsa sovent en dialèctes. Son servitore di due padroni l'inscrich dins l'istòria de la Commedia dell'arte, genre teatral que rebuta endacòm mai. Las comèdias se basavan sus de personatges plan reconeissables e de caractèrs estereotipats, amb una gestuela rica, a vegadas emfatica, de dialògs èra mai sovent improvizats, mas que podavan contenir de tiradas apresas per còr, fasent la satira de diferentas condicions socialas e culturalas. Totes los actors, levat lo parelh d'amoroses e las servicialas, portavan la masqueta. Amb las meteis masquetas fòrça tipadas, cada companhiá bastissiá de centenas de situacions diferentas.

Evaristo Gherardi, successor de Domenico Biancolelli dins lo ròtle d'Arlequin dich: « Que dich bon actor italian dich un òme qu'a du fons, que jòga mai d'imaginacion que de memòria, que compausa jogant tot çò que dich, que sap segondar aquel amb que se trapa sul teatre, es a dire que marida tan plan sas accions e sas paraulas a aquelas de son companh, que sap dintrar sul pic e plen dins lo jòc e dins totes los movements que l'autre li demanda. ».

Al contrari de las companhiás de teare barròc, aquelas de la commedia dell’arte emplegavan d'actrices professionalas, puslèu que de far jogar los ròtle femnes per d'òmes, coma es lo cas de Shakespeare, per exemple, que pasmens s'inspirèt de la Commedia dins Twelfth Night e dins The Comedy of Errors. Las tropas de commedia dell’arte èran mai sovent compausadas de tres femnas e set òmes, las mai ricas avent lo lor poèta.

Evolucion

L’Amor al teatre italian (òli sus tela de Watteau) v. 1721.

La popularitat de la commedia dell’arte, en Itàlia coma fòra, foguèt extraordinària. Al sègle XVII ont la commedia dell’arte èra mai al la lutz que jamai en Itàlia, los govèrns d’Espanha e de França cercavan a censurar e a reglamentar aqueste tipe de teatre. En Anglatèrra, l’influéncia de la commedia dell’arte fabreguèt los caractèrs de las mariòtas de Punch, mescla d’Arlequin autoritari e de Pulcinella, e sa femna Judy.

La commedia dell’arte inspirèt los mai grands dramaturgs franceses, coma Pierre Corneille, l'Illusion comique, lo personatge de Matamore, Molière, que partagèt una sala pendent un temps amb los « Comedians Italians del Rei »

Al sègle XVIII, en Itàlia, Carlo Goldoni dona un vam novèl a la commedia dell’arte. Goldoni obliga sos actors a se referir al tèxte escrich, a abandonar las pitrariás aisidas, daissant pauc a pauc las masquetas, donant als personatges una individualitat sempre mai personala, dins lo gost de la borgesia de son temps. Transformèt la commedia dell’arte en comèdia de caractèr, alara que Carlo Gozzi, el demora dins la tradicion del conte, utilizant d'arguments de reson patetics e satirics, se referissent a de personalitats e costumas contemporanèas.

Al sègle XX, quand Dario Fo encontra Franca Rame, filha d’una familha de comedians itinerants qu'encara tenián los canevàs ancestrals, adaptèt al mond modèrne aquestes testimoniatges d’una cultura anciana ara atudada, per exemple dins la pèça Mistero buffo (1969).

Markus Kupferblum, un meteire en scèna austriac, introduch las règles de jòc e la ierarquia dels caractèrs de la commedia a las istòrias contemporanèas, que siá al teatre o a l’opèra.

Personatges

• los zannis (vailets del bas pòble) : Arlequin (persona gaujosa, un bon vivent), Scaramuccia (lo penjal en mal d’Arlequin, e a vegadas un pichon capitan batalhaire, Mezzetin (arpalhand, intrigaire, mèstre en enganas), Brighella (l’aubergista), Pagliaccio (lo patiràs)…
• los vièlhs (ciutadans mai extrèmas): Pantalone (vielhàs enamorat d’una joventa), Cassandro, Il Dottore Balanzone…
• los soldats (vantòrlas e a vegadas coards): Il Capitano o Matamore (Spaviento), Coviello...
• los amoroses (ingenús, mas tanben engenhoses a enganar los vièlhs) : Isabella, Lelio, Colombina (qu'a vegada fa partit dels zannis)…

Los personatges de la Commedia dell'arte son fòrça al vam e tornan dins totas la pèças. De personatges de la commedia dell’arte demorèron fòrça celèbres e passèron dins d'autras culturas teatralas. Policinella es a l’origina del Punch anglés, del Chinelle de Binche (Wallonia), lo Capitan se trapa dins lo Tengu japonés, Pedrolino es lo besson del Pierrot francés.

• 
  Arlecchino (1671)
• 
  Brighella (1570)
• 
  Colombine (1683)
• 
  il Dottore (1653)
• 
  Pagliaccio (1600)
• 
  Pantalone (1550)
• 
  Scaramuccia
• 
  Scappino
• 
  il Capitan Spavento
• 
  Isabella
• 
  Coviello
• 
  Pulcinella
• 
  Lelio

Vejatz tanben

Bibliografia

• Jean-Augustin-Julien Desboulmiers, Histoire du théâtre italien, 1769, 7 vol. in-12
• Jean-François Cailhava de L'Estandoux, Traité de la comédie, Paris, 1786, réimp. Genève, Slatkine Reprints, 1970
• Louis Moland, Molière et la comédie italienne, Paris, Paris, Didier, 1867
• Gustave Attinger, L’Esprit de la commedia dell'arte dans le théâtre français, Paris, Librairie théâtrale, 1950
• Claude Bourqui, Gabriel Conesa, La Commedia dell'arte : introduction au théâtre professionnel italien entre le Modèl:Sp-, Paris, SEDES, 1999 ISBN: 978-2-7181-9295-6
• Michèle Clavilier, Danielle Duchefdelaville, Commedia dell’arte : le jeu masqué, Grenoble, Presses universitaires de Grenoble, 1994 ISBN: 978-2-7061-0552-4
• Pierre-Louis Duchartre, La Comédie italienne ; l'improvisation, les canevas, vies, caractères, portraits, masques des illustres personnages de la commedia dell’arte Paris, Librairie de France, 1924
• Bernard Jolibert, La Commedia dell’arte et son influence en France du Modèl:Sp-, Paris, L’Harmattan, 1999 ISBN: 978-2-7384-8707-0
• Norbert Jonard, La Commedia dell’arte, Lyon, L’Hermès, 1982 ISBN: 978-2-85934-101-5
• Charles Mazouer, Pierre-François Biancolelli, Le Théâtre d’Arlequin : comédies et comédiens italiens en France au sègle XVII, Paris : Presses de l’Université de Paris-Sorbonne, 2002 ISBN: 978-2-84050-246-3
• Louis Riccoboni, Histoire de l’ancien théâtre italien, publiée par les frères Parfaict, 1753, réimp. New York, AMS Press, 1978
• Maurice Sand, Masques et bouffons (comédie italienne), Paris, Michel Lévy frères, 1860, Texte en ligne
• Donato Sartori, Martine Guglielmi, Bruno Lanata, L’Art du masque dans la commedia dell'arte, Malakoff, Solin, 1987 ISBN: 978-2-85376-056-0
• Siro Ferrone, Arlequin, éditions L' Entretemps, 2008. ISBN: 978-2-912877-00-0
• Serge Martin, Patrick Pezin, Le Fou roi des théâtres suivi de Voyage en Commedia dell'arte, éditions L' Entretemps, 2003. ISBN: 978-2-912877-11-6

Ligams extèrnes

• PDF La commedia dell'arte - fiche thématique issue du musée des marionnettes du monde.