Amazònas (mitologia)

Amazòna, troç de mosaïc de pavement de Dafnè (actuala Turquia), 2a mitat del sègle IV  París, Lovre.

Dins la mitologia grèga, las Amazònas (en grèc ancian Ἀμαζόνες o Ἀμαζονίδες) son un pòple de femnas guerrièras que la tradicion situa sus las broas de la mar Negra, d'autres istorians las plaçant mai precisament en Asia Minora, e unes en Libia. Al delà de l'aspècte mitologic, d'istorians suggerisson que las Amazònas poiriánt correspondre istoricament a las femnas guerrièras dels pòbles escitas e sarmatas.

De biais general, lo tèrme venguèt a descriure quin que siá groo de femnas guerrièras, que l'existéncia es sovent fantasmada.

Las legendas de las Amazònas

Combat entre les Grècs e las Amazònas, sarcofag del sègle I AbC, París, Lovre.

Eracles combatent las Amazònas, detailh d'una amfòra atica de figuras negras, vèrs 530-520 abc., París, Lovre.

Pierre-Eugène-Émile Hébert, Amazòna se preparant à la batalha, Washington, National Gallery of Art.

Segon l’Istòria dels animals d'Aristòtel, las Amazònas abitan las ribas del flume Termodon, al nòrd de la Capadòcia, dins l'actual Turquia. Tiarián lors enfants masles o los fasián cècs o garèls, per enseguida los utilizar coma servicials, e per realizar lor descendéncia s'unirián un còp per an amb los òmes dels pòbles vesinas, al causir los mai bèls.

Segon l'historian Justin, la tradicion inspirada de l’Etiopidia d'Arctinos de Milet pretendent que las Amazònas talhavan lor sen drech o lo brutlavan es lo resultat d'una falsa etimologia, lo mot « Amazòna » vent de a- (ἀ-) e maços (μαζός), « sens sen ». Mas los ancians testimoniatges artistcs mòtran pas cap d'indici dins austes sens: las Amazònas son sempre descrichas amb lors dos sens, aqueste de dreche essent mai sovent cobèrt. L'istoriana de las sciécias Adrienne Mayor suggerís tanben que lo mite a son origina dins una falsa etimologia. Segon Jacques Boulogne, professor d'universitat en lenga e literatura grègas, l'aparicion d'aqueste mite dins la tradicion literària del sègle V AbC s'explica tanben per la fisiologia ipocratica, que vòl qu'una atrofia artificiala practicada localament abans la creissença d'un enfant pòt provocar, per derivacion de la nutricion, una ipertrofia de las partidas corporalas vesinas.Los atributs de las Amazònas son lo πέλτη (pletè), un bloquièr leugier en forma de mièjaluna, la lança, l’arc e las flechas, pròpres dels cavalièrs de las estepas, lo caval e lo destral — σάγαρις (sagaris) d'abord, puèi lo destral doble, a partir de l'epòca ellenistica, per exemple segon Quint d'Esmirna. Lo senhal abans la batalha es donat pel sistre mai sovent de bronze.

Segon los recits, de fòrça eròis grècs  — Bellerofont, Aquilles, Eracles, Tesèu o encara Priam — deguèron lo afrentar, e plan sovent, cadun aguèt sa reina d'aimar e, fin finala, tuar. Bellerofon, après aver tuat la Quimèra, afronta e venç las Amazònas. Priam, vièlh rei troian, auriá ramndat una invasion d'amazònas. Aquilles afronta Pentesilèa venguda a l'ajuda dels Troians, se n'amora e la tua al mèsme temps. S'encontra tanben aqueste tèma per Ellanicos, lo pseudo Apollodor, e lo poèta Virgili.

Per son ochen trabalh, eracles deu panar la cencja d'Ipolita e acabarà per massacra aquesta, e tanben sa companhas.

Segon una tradicion que Plutarc de Queronèa atribuís à l'atidograf Filocor, Tesèu, après aver realizat lo sinecisme d'Atenas, s'èra jongut a l'expedicion d'Eracles. Recebèt Antiòpa coma partida del butin, o segon una autra tradicion que Plutarc conta per exemple a Ellanicos, Tesèu se'n va sol e rauba Antiòpa. Las Amazònas replican envasissent l'Atica — après avèr passat lo Bosfòr pres per las glaças, segon Ellanicos. Lo combat debans Atenas se debana al mes de Boedromion, d'ont resulta la fèstas de las Boedromias. Tesèu a un filh d'Antiòpa Ipolit.

Aqueste mite misogin (las Amazònas son de simplas femnas domesticadas per Tesèu, çò que restablís la justa frontièra dels sèxes, aquetas darrièras essent remandadad a lor ròtle domestic), que se fixèt a Atenas al sègle V AbC. devon pas far obliar qu'existís d'autras versions del mite de las Amazònas: figuras eroïcas positivas dins l’Iliada, ont son mencionadas jol tèrme d’Antianeirai, o encara fondatriças o protectriças de ciutats, ont se lor fa de cults funeraris.

Las Amazònas veson lor continuitat al feminin, que la legenda dich que tuan los enfants masles, e elevan pas que las filhas, çò que pòt paréisser malaisit per realizar lor perpetuacion, mas seriá possible qu'après lo desmamatge, los mainats ajan estat confiats als òmes amb que avián enfantat. Aquò supausava puslèu un tipe de societat matriarcala, çò que lis Grècs aviá òrre. Aquò poiriá èsser la rason que blaiman tant aquesta populacion. La legenda conta tanben que las Amazònas ne gardan près d’elas pas que d'òmes mutilats, estropiats, pretendent qu'aquò aumentariá la dominacion de lor sèxe, l’infirmitat empachant los òmes d'èsser violents e d’abusar del poder. Se dich al subjècte que la reina Antianeira auriá respondut a una delegacion d’òmes Escitas qei s’èran prepausats coma amants sens decas fisicas que « l’estropiat es un melhor amant ».

Realitat istorica

Erodòt dona dins una digression una version istoricizada de la legenda de las Amazònas. a la seguida de violents combats amb los Egipcians vèrs -2000, de las tribús escitas ocupan la Capadòcia. De guerrièrs escitas son exterminats dins una emboscada e las femnas demoradas solas prenent las armas. Erodòt crei a tòrt que lo nom « amazòna » significa « privada de mamèla », los Grècs pensant qu'es per l'objectiut de tirar mai aisidament a l’arc placant la còrda contra lor pitre. En lenga caucasiana, aqueste nom significariá al contrari « aquestes que manjan pas de pan » (çò que fa referéncia a las societats nomadas e donc non pas agricòlas) o « aquestes qui vivon ensemble » o poirá far allusion a una eventuala « cencha magica » portada per las Amazònas. Lo geograf grèc Estrabon dobtava pasmens de lor existéncia.

L'etimologia populara admesa pendent l'Antiquitat decompausa lo mot en un ἀ-, « privatiu », e μαζός, « sen » en ionian : « aquestas qu'an pas de sen ». En efièch, la legenda dich qu'avián costuma de se talhar lo sen drech per poder tirar a l'arc de flecha. Lo tèrme poiriá venir puslèu del nom d'una tribú iraniana, *ha-mazan, « los guerrièrs », o encore del persan ha mashyai, « las pobladas [de las estèpas] ».

Lo caval es inseparable de las populacions de las estèpas, que'n son lo Escitas e Sauromatas - proto-Sarmats - coneguts dins l’Antiquitat coma elevaires de cavals e excellents arquièrs. Se pòt supausar, seguent Erodòt, que las Amazònas son las esposas dels Escitas, e, fa inconcevable per un Grèc, an lo drech de cavalgar e de far la guèrra. D'aquí nais lo mite de ferotjas guerrièras, elevadas atal. I a pasmens istoricament existís de guerrièras, entre autre de femnas grèga sollicitadas quand la patrida es en dangièr.

En 2012, d'escavacions arqueologicas, menadas per l’arqueològa Jeannine Davis-Kimball a la frontièra entre la Russia e lo Cazacstan, permetrèron de mostrar de tombas de femnas guerrièras, dintradas amb lors armas entre 600 e 200 AbC., benlèu cavalièras coma lo mòstra l'analisi osteologica. Una d'aquestas tombas èra ricament garnida de fòrce objècte e jòias femenins e tanben de 100 ponchas de flechas. Una enquista prigonda menada dins la mèsme region mostrèt l'existéncia d'una tradicion vivaça de la femna arquièra e cavalièra adrecha, lor arc èran de forma plan caracteristica exactament identica a aqueste qu'es presentat sus las ceramicas anticas. De relacions geneticas foguèron tanben provadas entre los rèstes umans trobats dins las tombase e unas familhas mongolas que de filhas naisson a vegada blondas, caracteristica particulara de las Amazònas, çò qu'es un fach plan unic dins aquestas etnias de cabeladura uniformament negras e que tend a probar una mescla entre de tribús mongolas e los rèstes de l'etnia de las Amazònas que l'origina exacta demora encara un mistèri.

Alexandre e las Amazònas

Una tradicion situada a la frontièra de l’istòria e del mite atribuís a Alexandre lo Grand una encontra amb la reina de las Amazònas epicurianas, Talestris (o Mirina). Aquesta tradicion eissida de la Vulgata d'Alexandre (Diodòr, Quint Curci, Justin) ven de Clitarc e d’Onesicrit, contemporanèu de las conquistas de l’Asia que los recits donan una partida de fablas e de meravelhós. Un istorian de la conquista, non identificat, jutge qu’Alexandre se deu d'encontrar las Amazònas qu'Eracles e Aquilles, son aujòl mitic, las an combattudas.

Diodòr escriu que la reina de las Amazònas dedira un enfant d’Alexandre: « Per sos espleits, es en efièch mai brave de totes los òmes alara qu’ela emportaca sul lrèste de las femnas per sa fòrça e sa valentiá. Aqueste de naicerà de parents excellents subrepassariá donc lo rèste de l’umanitat ». Quint Curci Ruf apond que « tretze jorns foguèron consacrats a satisfar la passion de la reina ».

Aquesta encontre amb la reina de las Amazònas es considerada coma una ficcion per Plutarc e Arrian. Aquestes dos istorians antics, partesant d’autenticitat, seguisson l’avís de Ptolemèu I Sòter, d’Aristobul e de Doris que ja contestan la realitat d'aquesta encontre. Pasmens, Arrian e Plutarc cercan le fondament istoric:

• Una ambassada escita arriba près d’Alexandre a Samarcanda en 328 AbC.; un cap de tribú scita ofrís la man de sa filha a Alexandre.
• Segon Arrian e Quint Curci, le cap dels Corasmians, un pòble dels bòrds de l’Aral, prepausa a Alexandre de menar campanha contra las Amazònas.
• Segon Arrien (VII, 13, 2), Atròpates lo satrapa de Media dona a Alexandre 100 femnas scitas que se dich que seriá d'Amazònas.

Seguent l’avís d'Erodòt, que ja considèra las Amazònas coma essent de femnas guerrièras scitas o sauromatas, mot qu'utiliza Platon dins las Leis, Arrian e Plutarc esenjant de portar una mòstra istorica a una encontra legendària.

• 
  Pierre Mignard, L'Encontra d'Alexandre amb la reina de las Amazònas (vèrs 1660), Avinhon, musèu Calvet.
• 
  Alexandre lo Grand recep la visita de la reina de las Amazònas (1696).

Versions

Segon las Istòrias incresiblas de Palaifatos de Samos, las Amazònas èran pas de femnas guerrièras, mas d'òmes de quitons longs fins al pès, coma las femnas de Tràcia, çò qu'explica que passavan per de femnas al vejaire de lors enemica; raça biaisuda al combat, las Amazònas coma armada de femnas jamai existiguèt. Mai, segon Palaifatos, quitament a son epòca, se'n vesiá pas pus.

Representacions artisticas

Amazonomachie, musèu arqueologic de Nicopolis d'Epira.

Lo tèma de l'Amazòna apareis sovent dins l'art grèc. Son representadas portant de tunicas cortas, coma d'Artèmis, o alara amb de bragas bofantas asiaticas. Sovent, un sen es desnudat. Pasmens, se trapa pas caps d'escasença de sen talhat. Las joventas alètas son sovent presentadas en Amazònas.

L'amazonomaquia, o combat dels Grècs contra las Amazònas, es tanben un tèma popular: es present sus la cara del bloquièr d'Atèna Partenos o sul tròn de Zèus a Olimpia, o alara sul sarcofag de las Amazònas realizat benlèu al sègle IV AbC a Tarquinia. Es sovent presenta amb lo combat dels Lapits contra los centaures, coma es lo cas su las metòpas del Partenon.

En particular, lo combat d'Eracles contra las Amazonas es un dels tèmas mai populars de la pintura suls vases atics de figuras negra: se trapa sus près de 400 vases. Dins l'esculptura monumentala, es presentat dins las metròpas del tresaur dels Atenians de Delfes, del temple E de Selinont, del temple de Zeus a Olimpia e de l'Efaïstion d'Atenas, e tanben sus la frisa del temple d'Apollon a Bassae. Es en fach un combat singular qu'es descritz: Eracles vestit de sa pèl de leon afronta una Amazona portant gaireben sempre una armadura d'oplita, mai rarament vestida coma un arquièr escita o coma un guerrièr pèrsa. Lo combat de Tesèu es tanben frequent, mas aqueste de Bellerofon es pas present dins l'art grèc.

Fòra de Grècia

Las Amazònas d'Amazonia

Cossí las Amazònas tractan aqueles que prenon en guèrra (1557), fusta gravada.

Al sègle XVI, las primièras exploracions espanhòlas de la region equatoriala d'America del Sud, qu'an a lor cap l'explorator Orellana creson descobrir de las pobladas similàrias suls bòrds del Maranhon que nomenan alara lo « flume de las Amazònas », « Amazòna ». I encontran en efièch de femnas que combaton tant fèrament que los òmes. Las Amazònas d'Amazonia son a vegadas presentadas de pèl blanca.

Amazònas al Dahomey e femnas-guerrièras del Senegal e de l'empèri Zolo

Frederick Forbes, Amazòna del Dahomey (1851).

Existís d'autras tradicions de femnas-guerrièras fòra dels pòbles de las estèpas d'Asia centrala. Al Reialme del Dahomey, Tasi Hangbe (o Nan Hangbe), bessona d'Akaba, règna sul Dahomey de 1708 a 1711 après la mòrt sbte d'Akaba en 1708. Es alara una campanha contra los vesins Oemenó del reialme que preguèt lo cap de l'armada, travestida — per galvanizar sas tropas — a l'imatge de son besson defunt Akaba. Es la creatritz del còrs de las amazònas del Dahomey. Foguèt gaireben amagada de l'istòria oficiala del Dahomey, jol rei Agadja son successor, que los partisans obliguèron la reina a demissionar.

Mai tard, lo sobeiran Ghezo (1818-1858) creèt de companhiás femininas de cavalariá e d'infanteriá que seràn batejadas las « Amazònas verges del Dahomey » e combatran primièr dins las nombrosas guèrras de secession avent opausat lo Dahomey als Iorobas. En seguida lo rei Beanzin las utiliza contra las tropas colonialas francesas.

Al Senegal, lo reialme du Caior enviava sas « Linguèras » qu'èran de sòrres e cosinas dels sobeirans dins sas diferentas batalhas contra los Moros trarzas. L'Empèri zolo aviá primièr constituit de regiments de joventas combatentas o cargadas de la logistica.