Vandals

	Lo reialme vandal en 455
Tipe	Civilizacion e grop etnic istoric
Lenga	Punic

Los vandals èran un pòble indoeuropèu de la familha germanica que abitava dins las regions riberencas de la mar Baltica (dins la zona de las actualas Alemanha e Polonha) en Euròpa Centrala.

Origina dels Vandals

Los lugions o vandals ocupavan lo territòri a l'oèst del flume de Vistula e al cant de l'Oder, fins al nòrd de Boèmia. Lo mot de vandal sembla d'aver doas significacions: vòl dire «los que càmbian» e «los abils»; mentre que lor autre nom, lugis o lugions, a tanben una significacion dobla: vòl dire messorguièrs e confederats. Sembla èsser qu'al començament las tribús dels vandulis (o vandalis) e la dels lugis (o lugions), amassa amb las dels silinges, omans, burs, varins (segurament nomenats tanben auarins), diduns, elvecons, aris o charins, manimis (benlèu una autra denominacion dels omans), elisis e naarvals correspondián a de grops pichons d'origina similara (encara que es pas segur que totas las tribús foguèsson de la meteissa origina) e integravan una branca del grop dels ermions (de la meteissa manièra que los sueus e lors tribús pròchas), e se formèt apuèi un grand grop identificat generalament coma Lugions, que lor nom designava totes los pòbles components, quitament los vandals. Apuèi (cap al sègle II dC) s'utilizèt lo nom de vandals per l'ensemble de pòbles. Mai d'un pòble cèlta coma los Osen o los Cotins entrèt al grop dels Lugions. L'arribada dels gòts los desplaçèt cap al sud e s'establiguèron en riba de la Mar Negra; doncas foguèron de vesins, e de còps d'aliats, dels gòts. Al sègle I dC, las tribús del grop dels lugions o lugis (inclús las tribús de la branca dels vandals), foguèron frequentament en guèrra contra los sueus e los quads, en formar partida de còps una aliança amb autras tribús, especialament los ermundurs. Al mièg del sègle venquèron un rei sueu, e en 84 dC sosmetèron temporalament los Quads. Pendent una partida d'aqueste sègle e al seguent, s'amassèron las divèrsas tribús de Lugions e devenguèron un grop màger conegut coma Vandals. Al temps de las Guèrras Marcomanas predomina ja la denominacion de Vandals, e apareisson dividits en grops diferents: los silinges, los lacringes e los victovals, aquestes darrièrs governats pel linhatge dels asdinges, que lor nom evòca lor cabeladura longa.

Amb los longobards, los lacringes e los victovals o victofalis crotzèron Danubi cap a 167 e demandèron de s'establir en Panónia. Los asdinges o victovals, dirigits par Rao e Rapte (noms que son traduches coma *tuèu e *biga), foguèron pas admeses en Panònia (ont s'èran establits los longobards e los lacrings), doncas avancèron cap a 171 en direccion de la zona mejana de la region de las Carpatas pendent las Guèrras Marcomanas, e d'acòrd amb los romans s'installèron dins la termièra nòrd de Dàcia.

Apuèi s'aproprièron la Dacia Occidentala. Sembla que los Vandals quedèron dividits unicament en Asdings (o Victòvals) e Silinges, e que la tribú dels Lacrings despareguèt barrejada entre los dos grops e amb los Longobards al sègle III. A partir de 275, los Asdings s'afrontèron amb los Gòts per la possession del Banat (abandonat per Roma), mentre que los Silinges, segurament jos la pression dels Gòts, abandonèron lors implantaments en Silèsia e migrèron amb los Burgundis e s'establiguèron dins la zona de Men. Lors atacs contra Rètia foguèron refusats per *Probe. Lo rei asding Wisumarh (Wisumar) combatèt contra los Gòts provenents de l'èst comandats per Geberic, qu'ataquèron lors territòris. Wisumarh moriguèt dins la lucha contra los Gòts e los integrants de las tribús de Vandals que se volguèron pas sometre als Gòts passèron en territòri imperial, e s'establiguèron en Panònia, ont tanben s'establiguèron los Quads. Al començament del sègle V avián abandonat Panònia (coma tanben los Quads) e se junhèron als Sueus e als Alans per tal d'ocupar las Gàllias. Dins las primièras luchas de l'an 406 moriguèt lo rei Godegisel. Paucs ans apuèi los dos grops vandals acabèron fusionats. Arribèron en Espanha en 409 dC, ont s'establiguèron coma federats. Sembla que los Silinges donèron lor nom a Silèsia (derivat de Silíngia) e los Vandals en general lo donèron a Andalosia («Vandalusia»). Un ducat de Pomerània portèt ancianament lo nom de Vandàlia.

Entrada en Espanha

Los passatges dels Pirenèus èran defenduts en 408 pels fraires Didim e Verian, amb de tropas compausadas per de colons, esclaus e trabalhadors, qu'èran pagadas per els los meteisses, mas aguèron de s'afrontar amb las fòrças de Constantin III, proclamat emperaire en Britània e en Gàllia, dirigidas pel filh de l'emperaire, Constant, que après èsser nomenat cesar per son paire, èra estat nomenat tanben august e aviá recebut lo govèrn d'Ispània. La peticion d'ajuda dels dos poguèt pas èsser atenguda per l'emperaire Onori que se limitèt a enviar una letra en encoratjant los defendeires; los dos fraires foguèron derrotats e Constantin III foguèt reconegut coma august per Onori. Constant designèt per comandant de las fòrças que defendián los passatges pirenencs lo general Geronci, mas lo volguèt destituir rapidament, e Geronci se revoltèt e proclamèt emperaire son amic Maxim. Geronci daissèt los passatges pirenencs, derrotèt Constant, qu'executèt, e anèt contra Constantin III a Arle, que foguèt assetjada, mas foguèt derrotat quand Constantin recebèt de renfortiments d'Onori, e fugiguèt en Ispània (409), ont se soicidèt. Constantin III e son filh Julian s'autregèron a las fòrças d'Onori dirigidas per Constanci, e portats a Ravena ont foguèron assassinats en 411. Las fòrças de Geronci, majoritàriament barbaras, volguèron pas o poguèron pas evitar lo passatge dels Vandals dirigits per Godigisclus, que veniá tanben amb los Alans e los Sueus (409). Aqueles darrièrs foguèron los primièrs que crosèron los passatges occidentals e s'establiguèron en Astúrias e en Galícia; los Vandals èran devesits en dos grops, los Asdings e los Silinges; los primièrs, que crossèron los Pirenèus Centrals, anèron cap a Saragossa e puèi a Clúnia e s'establiguèron dins la region de Salamanca; los Alans (que foguèron lo pòble mai nombrós) s'establiguèron al sud dels precedents, en Lusitània; e los Vandals silinges s'establiguèron en Betica. Lo territòri dels Vandals asdinges, crosat pel riu Duero, foguèt ambicionat pels Alans e pels Sueus, que l'ataquèron, e los Asdinges se desplacèron alavetz cap al nòrd, a las tèrras dels Asturs e al nòrd de Galícia (414) mentre que los Alans ocupèron Cartaginesa (411-414). Dins aquel temps la província de Tarraconense reconeissiá Maxim, proclamat pel general Geronci al començament de 409, mas tanben lo reconeissián probablament las autoritats de las autras províncias ont los Vandals e los autres pòbles s'èran establits. A aquela epòca lo país dels vascons se faguèt independent de facto.

Formacion e apogèu del reialme vandal

Lo règne de Genseric

A la prima de 429, los vandals, comandats per lor rei Genseric, decidiguèron de passar en Africa amb l'intencion de s'apropriar las zonas agricòlas melhoras. Per aquò atenhèron de vaissèls que'n crossèron l'estrech de Gibartar e arribèron a Tanger e a Ceuta. Se desplacèron puèi cap a l'èst, e atenhèron, après mantun ans de lucha, lo contraròtle de l'Africa Romana e controtlèron la màger fònt de produccion de gran de l'empèri vielh, que tre aquel moment aguèt de crompar lo gran als Vandals, e suportar lors ràzzias dins la Mediterranèa Occidentala, a travèrs lo pòrt de Cartage e la flòta imperiala que i avián capturada. Genseric capitèt de s'apoderar de basas maritimas de valor estrategica granda per tal de controtlar lo comèrci maritim de la Mediterranèa Occidentala: las Illas Balearas, Corsega, Sardenha e Sicília.

Lo contraròtle vandal del nòrd d'Africa durèt un pauc mai d'un sègle e se caracterizèt per un afebliment militar progressiu de l'armada vandala, una incapacitat granda de lors reis e aristocràcia cortesana per trapar un modus vivendi acceptable amb los grops dirigents romans.