Orfèu

Mòrt d'Orfèu, stamnos de figuras rojas d'Hermonax, sègle V AbC, Lovre (G 416)

Orfèu (en grèc ancian Ὀρφεύς) es un eròi de la mitologia grèga, filh del rei de Tràcia Eagre e de la Musa Calliòp. Poèta e musician, èra a vegada considerat coma un profèta e inspirèt un movement religiós nomenat « orfisme », qu'èra ligat als pitagoricians e als mistèris dionisiacs. Orfèu èra dels Argonautas; sa davalada als Infèrns e son fracàs a tornar sa femna Euridice dins lo mond dels vivents forman son mite.

Gaireben totes los autors antics s'acòrdan sus l'existéncia istorica d'Orfèu, per Aristòtel, Orfèu jamai foguèt poèta. Segon el, l’autor dels imnes orfics se nomena Cercòps. Orfèu es evocat dins un poèma d'Ibicos, al sègle VII. La legenda d'Orfèu es ligada a la religion dels mistèris e a una literatura sagrada; ensenha las iniciacions, e a s'abstenir dels murtres per l'instauracion de las expiacions.

Orfèu embelinant las bèstas fèras amb sa lira, sarcofag del sègle III AbC, musèu arqueologic de Tessalonica (Inv. 1246)

Mite

Filh del rei Eagre e de la musa Calliòp, sabiá amb sa lira embelinar los animals fèrs e capitava a esmòure los èsser inanimats. Foguèt colomat de dons multiples per Apollon, e la legenda conta qu'apondèt doas còrdas a la tradicionala lira de set còrdas que li donèt lo dieu, en omenatge a las nòus musas, que sa maire n'èra. Passa per èsser l'inventor de la citara.

Demitificacion

Segon las Istòrias incresiblas de Palaifatos, Orfèu jamai dombèt los animals de son arpa, coma lo preten lo mite. Las Menadas en deliri espeçavan los tropèls de Pièria, cometent fòrça actes de violéncia abans de se'n tornar pels monts per i demorar unes jorns. Orfèu fuguèt encargat d'imaginar un mejan de los far tornar a çò d'el. Orphèu, après aver sacrificat a Dionís, los faguèt davalar dels monts jogant de la lira, per dos còps: lo primièr, tenent a la man l'ast, arribèron del mont, cobèrtas pel fulham dels d'arbres de tota mèna, e la legenda nasquèt segon que Orfèu, al son de sa lira, fasiá davalar del mont quitament la sèlva. Viatjaire, participèt a l'expedicion dels Argonautas. Aviá l'ofici « cap de nada »: donava per son cant la cadéncia als còps de rems dels autres eròis. Son cant permetèt tanben a l'expedicion de resistir al dangièr del cant de las serenas, que capitèt a passar lo poder de seduccion. Anèt fins en Egipte, puèi tornèt en Grècia; foguèt la tòca de las expiacions, qu'establiguèt l'usatgeSa femna, Euridice, una de las Driadas, foguèt fissada al pé per una sèrp. Moriguèt e davalèt al reialme dels Infèrns. Orfèu i davalèt e podèt, après aver endormt de sa musica embelinaira Cerbèr, lo monstruós can de tres caps que ne gardava la dintrada, e las terriblas Eumenidas, aprochar lo dieu Ades. Capitèt, mercé a sa musica, a lo far plegar, e aqueste lo daissèt tornar amb son aimada a la condicion qu'ela lo seguisca e que se revire pas nimai li parle tant que serián pas sortits ambedos del mond dels mòrts. Alara qu'Orfèu anava sortit dels Infèrns, entendent pas mai los passes de son aimada, impacient de la veire avent paur que son amor li escape, se revira, perdent a jamai Euridice.

Una autra version vòl que pendent la pujada dempuèi los Infèrns, Orfèu se tranquiliza de la preséncia d'Euridice rèire d'el escochant lo bruchs de sas passadas. Arribats endacòm ont règne un silenci de mòrt, Orfèu s'inquièta d'entendre pas res pus e a paur que s'èra passat un grand malaür a Euridice. Sens esperar mai decidís de se revirar e la vei desapareisser tanlèu.

" Orfèu […] la recep sota aquesta condicion, que vire pas sos agachs en rèire fins a que siá sortit de las vals de l'Avèrn; senon, aquesta favor serà venguda vana. […] Èran pas pus alunhats, la limita a passar, de caucar la superfícia de la tèrra; Orfèu, tremblant qu'Euridice desapareguèt e avid de la contemplar, virèt, menat per l'amor, los uèis cap a ela; tanlèu reculèt, e la malastruca, parant los braces, s'esforçant d'èsser retenguda per el, de lo retenir, pren pas que l'aire inconsistent"

— Ovidi, Metamorfòsi

Orfèu se mòtra enseguida inconsolable. Existisson mai d'una tradicions sus sa mòrt. Segon Pausanias, foguèt folzejat per Zèus per lo punir d'aver desvelat de mistèris divins als òmes qu'iniciava. Per Estrabon, trapèt la mòrt pendnet una susmauta populara. La version mai correnta es que las Bacantas e Menadas sentiguèron un viu despièch de lo veire demorar fidèl a Euridice e l'abocinèron. Salomon Reinach evòca al subjècte de la mòrt d'Orfèu l'sparagmos - esquinçada rituala del còrs - e lo cannibalisme sosentendut. Sa tèsta, jetada dins lo fluvi Euros, venguèt se pausar sus las broas de l'illa de Lesbos, tèrra de la Poesia, ont èra un oracle d’Orfèu dins una bauma. Las Musas, eploradas, acampèron los membres per los enterrar al pé del mont Olimp, a Leibètres, en Tessàlia. Se disiá que sa tèsta contunhava a vegada de cantar dins son tombèl, simbòl de la subrevida postuma del poèta per son cant. Segon Ovidi, Febus (Apollon) afligit de la pèrda del Cantoral, liguèt al sol, per de raïces tòrtas, totas las Bacantas presentas a la mòrt d'Orfèu. Aquestas podèron pas mai se moùre, e, ligadas a la raïces, podavan pas se debatre. Las ra¨ces comencèron a pujar lo long de lor còrs, e la fusta prenguèt possession d'elas. Foguèron metamorfozadas en arbres.

Circulava en Tessàlia una legenda al subjècte de la tomba d'Orfèu. Un oracle de Dionís aviá predich que se las cendres d'Orfèu èran expausadas al jorn, un pòrc estralhariá la ciutat. Los abitants se'n trufèron de la prediccion, mas un jorn, un pastre s'endormiguèt sus la tomba d'Orfèu e, sonhant, comencèt a cantar los imnes del poèta. Los obrièrs presents dins los camps vesins corisson tanlèu en nombre; se butassèron tant que ne venguèron a trencar lo sarcofag del poèta. Venguda la nuèch, un violent auratge arribèt, la plèja tombèt fòrça e lo riu aiguèt la vila e sos monuments màger. Lo riu en èra la Sus; son nom significa pòrc. Una familha sacerdotala ateniana, los Licomides, coneissián e cantavan los imnes pendent de mistèris

Es a l'entorn d'aqueste mite que se fondèt l'orfisme, corrent filosofic e religiós fondat sus l'iniciacion que la davalada d'Orfèu als infèrns es lo modèl. Orfèu passèt a vegada per lo fondator dels mistèris d'Eleusis amb Dionís. Aquestes movements desapareguèron amb lo politeïsme olimpian vèrs lo sègle IV. Orfèu es tanben a vegada considerat a partir de l'Antiquitat coma un mague o un masc. Una tradicion antica dich qu'Onomacrit escriguèt las doctrinas d'Orfèu en verses.

Evocacions artisticas

Gustave Moreau, Jeune fille thrace portant la tête d'Orphée, 1865, musée d'Orsay

Opèras e balets

• L'Euridice (1600), favola drammatica de Giulio Caccini e Jacopo Peri
• Euridice (1602), opèra de Giulio Caccini
• L'Orfeo (1607), opèra de Claudio Monteverdi
• La morte d'Orfeo (1619), opèra de Stefano Landi
• Orfeo dolente (1627), opèra de Domenico Belli
• Ballett von dem Orpheus und der Euridike (1638), balet de Heinrich Schütz
• Orfeo (1647), opèra de Luigi Rossi
• Orpheus von Thracien (1659), opèra de Johann Jakob Löwe
• Orpheus und Eurydice, der Hölle-stürmenden Liebes-Eifer (1683), Singspiel de Johann-Philip Krieger
• La descente d'Orphée aux enfers (1686), opèra de Marc-Antoine Charpentier
• Orphée (1690), opèra de Jean-Baptiste Lully et Louis Lully
• Orpheus and Uridice (1697), masqueta de George Weldon
• Orpheus (1698), Singsspiel de Reinhard Keiser
• Orfeo ed Euridice (1715), opèra de Johann-Josef Fux
• Orpheus oder die wunderliche Beständigkeit der Liebe (1726), opèra de Georg Philipp Telemann
• I lamenti d'Orfeo (1749), opèra de Giovanni Ristori
• Euridice (1750), pasticcio de Georg Wagenseil
• L'Orfeo (1752), opèra de Carl-Heinrich Graun
• Orfeo (1672), opéra d'Antonio Sartorio
• Orfeo ed Euridice (1763), opéra de Florian Johann Deller
• Orphée et Euridice ou La descente d'Orphée aux enfers (1770), opèra de Joseph Starzer
• Orfeo ed Euridice : Orphée et Eurydice (1762, version de Viena; 1774, version de París), opèra de Christoph Willibald Gluck
• Orfeo ed Euridice (1775), opèra d'Antonio Tozzi
• Orfeo ed Euridice (1776), opèra de Ferdinando Bertoni
• Orfeo (1781), balet en 5 actes de Joseph Schuster
• Orfeo ed Euridice (1784), opèra de Tommaso Giordani
• Orpheus og Eurydike (1786, Copenhague), opèra de Johann Gottlieb Naumann
• L'anima del filosofo ossia Orfeo ed Euridice (1791), opèra de Joseph Haydn
• Orphée aux Enfers (1858), opèra-comic de Jacques Offenbach
• Orphée (1913), mimodrama de Roger Ducasse
• Les Malheurs d'Orphée (1924), opèra de Darius Milhaud
• Orpheus und Eurydike (1926), opèra d'Ernst Krenek
• La favola d'Orfeo (1934), opèra en 1 acte d'Alfredo Casella
• Orfeu da Conceicao (1947), drama musical de Vinicius de Moraes
• Orpheus (1947), balet d'Igor Stravinski
• Orphée 53 (1953) opèra de Pierre Schaeffer et Pierre Henry
• Orfeo 9 (1970), opèra rock de Tito Schipa Jr
• Orpheus und Eurydike - Orphée et Eurydice (1975), coregrafia de Pina Bausch segon l'opèra de Christoph Willibald Gluck
• Orpheus, (1978) eine Geschichte in 6 Szenen (2 Akten) de Heinz Werner Henze
• Orpheus behind the wire (1981-83), per còr mixte de 4 a 12 voces, de Heinz Werner Henze
• Orphée abymé (1991) opèra comic de cambra vidèa de Paul-Baudouin Michel
• Orphée (1993), opèra de cambra de Philip Glass
• Orfeo a Fumetti (2001), opèra de cambra de Filippo del Corno
• Orfeo coatto (2009), melodrama de Francesco Redig de Campo
• Orphée (2010), ballet de José Montalvo e Dominique Hervieu
• Orfeo 14 (Vol. 1) (2014) creacion de Helmut Oehring

Musica

Orfèu, Franz von Stuck (1891)

• Poi che riseppe Orfeo (vers 1680), cantata Italiana de Alessandro Scarlatti.
• Orphée (vers 1720), cantata francesa de Jean-Philippe Rameau
• Orphée (1854), poèma simfonic de Franz Liszt.
• The Orphée Suite pour piano (1993) de Philip Glass
• Orphée Nonante Huit (1996) de Hubert-Félix Thiéfaine
• Black Orpheus (2000), album de Keziah Jones
• Abattoir Blues/The Lyre of Orpheus (2004) de Nick Cave and the Bad Seeds
• Eru no Ehon Majô to Lafrenze (2005) de Sound Horizon
• La diskord (2011) de Karim Maurice
• It's Never Over (Oh Orpheus) (2013) de Arcade Fire
• La mort d'Orphée (1827) , cantata d'Hector Berlioz compausada pel prèmi de Roma

Teatre

• La Toison d'or (1660) de Pierre Corneille
• Eurydice (1942) de Jean Anouilh
• La Descente d'Orphée (1957), pèça de teatre de Tennessee Williams
• Orfeu da Conceição (1956), pèça de teatre de Vinícius de Moraes
• Le visage d'Orphée (1997), pèça de teatre de Olivier Py
• Orphée (2003), pèça de teatre de Bernard Manciet
• Orphée-roi de Victor Segalen libret d'opèra en 5 actes destinat a Debussy que lo metrà pas en musica.
• Le Syndrome d'Orphée (2009), mesa en scèna par Vladimir Pankov, basada sus un poèma de Vladimir Maïakovski, una pèça de Jean Cocteau e l'opèra de Christoph Willibald Gluck.

Cinèma

• Orphée (1950) e le Testament d'Orphée (1959), films de Jean Cocteau
• Orfeu Negro (1959), film de Marcel Camus basada sus la pèça de Vinícius de Moraes
• Orphée et Eurydice (1985), film ongrés d'Istvan Gaal
• Le Voyage d'Orphée, cort mestratge d'animacion de Jean-Manuel Costa (1983)
• Parking (1985), film musical francés realizat per Jacques Demy
• Orfeu (1999), film musical brasilian realizat par Carlos Diegues
• Tristesse beau visage (2004), cort mestratge de Jean-Paul Civeyrac
• Vous n'avez encore rien vu (2012), film d'Alain Resnais adaptat de la pèça d'Anouilh
• Métamorphoses (2014), film de Christophe Honoré liurament adaptat de las Metamorfòsis d'Ovidi

Poèsia

• Tristan L’Hermite, Orphée dans La Lyre du sieur Tristan (1641)
• Victor Hugo, Les Mages in Les Contemplations, Orphée in La Légende des siècles
• Gérard de Nerval fa referéncia a Orfèu dins El Desdichado
• Sonnets à Orphée de Rainer Maria Rilke
• Guillaume Apollinaire, Le Bestiaire ou Cortège d'Orphée
• Marguerite Yourcenar, La Nouvelle Eurydice
• Tombeau d'Orphée et les Hymnes orphiques de Pierre Emmanuel
• Orphée dans l'Album de vers anciens de Paul Valéry
• Orphée noir de Jean-Paul Sartre, prefàcia del recuèlh L'Anthologie de la nouvelle poésie nègre et malgache de langue française de Léopold-Sédar Senghor

Pintura

Ridèl de scèna du teatre de Chamberí, de Luigi Vacca en 1824.

• Domenico Frilli Croci, Orphée, sègle xvii, musèu de las bèlas arts de Chamberí
• Nicolas Poussin, Paysage avec Orphée et Eurydice, Sègle XVII, Lovre
• Jean II Restout, Orphée descendu aux enfers pour demander Eurydice ou la musique, fin del sègle XVIII, Lovre
• Ary Scheffer, La Mort d'Eurydice, 1814, musèu de las bèlas art de Bles
• Luigi Vacca, Orphée demandant à Proserpine la libération d’Eurydice, 1824, ridèl de scèna del teatre Charles Dullin de Chamberí
• Jean-Baptiste Corot, Orphée ramenant Eurydice des Enfers, 1861, musèu de las bèlas arts d'Houston
• Gustave Moreau, Orphée, 1865, musèu d'Orsay, París, França.
• Émile Levy, Mort d'Orphée, 1866, musèu d'Orsay.
• Alexandre Séon, Lamentation d'Orphée, vers 1896, musèu d'Orsay
• Jules Machard, Orphée aux Enfers, òli sus tela, 1865.
• Melchior LechterModèl:Lien, Orpheus, 1896, musèu regional d’art e d’istòria de l’art, Münster, Alemanha.
• Cubisme orphique de Robert Delaunay e Sonia Delaunay
• Félix Vallotton, Orphée dépecé par les Ménades, 1914, òli sus tela, Musèu d'Art e d'Istòria, Genèae
• Louis Bouquet, La mort d'Orphée, 1939, Musèu de las Annadas Trenta, Boulogne e Billancourt

Benda dessenhada

• La Chanson d'Orphée de Neil Gaiman, dins lo comic Sandman
• Orfi aux enfers (Poema a fumetti), de Dino Buzzati (1969)
• La malédiction des 30 deniers. Tome 2 : La Porte d'Orphée, Jean Van Hamme, Antoine Aubin, Les aventures de Blake et Mortimer Tome 20, Dargaud, 2010
• Asterios Polyp de David Mazzucchelli
  
• Le Monde d'Arkadi (personatge Or-Fé) de Caza.
  

Manga

• Orfèu, lo cavalièr de la lira dins Sant Seiya.

Videojòcs

• Don't Look Back (2009) de Terry Cavanagh.
• Grepolis, Héros

Notas e referéncias

Bibliografia

Fonts

• Apollonios de RhodesModèl:ApoArg (I, II, IV, passim).
• ApollodoreModèl:ApoBib (I, 3, 2).
• Modèl:Argonautiques orphiques (v. 77 et suiv.).
• AristophaneModèl:AriGre (v. 1032).
• Modèl:CicNat (I, 38).
• Modèl:DioBib (IV, 25).
• HyginModèl:HygFab (XIV).
• Modèl:OviMét (X, 1–105).
• PalaiphatosModèl:PalHis (XXXIII).
• PausaniasModèl:PauDes (IX, 30).
• Valerius FlaccusModèl:ValArg (I, 470–473).
• Modèl:VirGéo (IV, 450–457).

Estudis

• Giorgio Colli, "Orphée" in La Sagesse grecque, vol. I, Éditions de l’éclat, 1990 (textes et commentaires) ISBN: 9782905372413
•  {{{títol}}}. 
•  {{{títol}}}. 
•  {{{títol}}}. 
• Ivan M. Linforth, The Arts of Orpheus, Berkeley, University of California Press, 1941.
• Reynal Sorel, Orphée et l'orphisme, PUF, collection « Que sais-je ? », Paris, 1995 ISBN: 2130472109,
• Jean-Pierre Vernant, Mythe et religion en Grèce ancienne, Seuil, coll. « Librairie du sègle XXI », Paris, 1990 ISBN: 202010489X.
• Gilbert Durand, Les Nostalgies d'Orphée. Petite leçon de mythanalyse dans Religiologiques n^o , Orphée et Eurydice, mythes en mutation publié sous la direction de Mekta Zupancic, Printemps 1997.
• Eva Kushner, Le Mythe d'Orphée dans la littérature française contemporaine, Paris, Nizet, 1961.
• Philippe Weigel, « Le nouveau visage d’Orphée dans le théâtre contemporain : la navette mythique entre passé et présent », dans Métamorphoses du mythe. Réécritures anciennes et modernes des mythes antiques, sous la direction de Peter Schnyder, avant-propos de Jean Bollack, Paris, Orizons, collection « Universités/Domaine littéraire », 2008, p. 561-570.
• Salomon Reinach, Cultes, mythes et religions (édition établie par Hervé Duchêne), Robert Laffont, 1996 ISBN: 2-221-07348-7 p. 527-554.

Articles connèxes

• Euridice
• Orfisme
• Dionís

Ligams extèrnes

• Aline Smeesters, « Mythes d'Homère, mythe d'Orphée : les méandres de l'interprétation »
• Marie-Adélaïde Debray, « Orphée et Médée. Approche comparative de deux gestes mythiques »
• Le mythe d'Orphée, sources et textes
• (en) Ca. 400 images d'Orphée dans le Warburg Institute Iconographic Database