Etrúria

A mens de precision contrària, las datas d'aquesta pagina son sosentendudas « abans Jèsus Crist ».

Mapa d'Etrúria a son espandiment maximal

Etrúria èra lo territòri dels Etruscs. Correspond a l'actuala Toscana, anèt pendent lo priòde de son espandiment maximum, al delà de l'Apenin toscoemílian fins la plan de Pò e la seuna boca, a Adria, pòrt antic que dona lo seu nom a la Mar Adriatica. Al sud, lo territòri etrusc s'espandiguèt al delà de Roma (compreda), fins Capoá.

Las ciutats

Una dotzena de ciutats confederadas, formant une nacion, e correspondent al tant de Lucumonias formavan la Ligua etrusca basada sus la dodecapòli : Véies, Caeré, Tarquinia, Vulci, Volsinii novi, Clusium, Perosa, Cortone, Arretium, Volaterrae, Vetulonia, Rusellae.

A cada vila correspondava de districtes comprenent des ciutats mai pichonas e de vilatges. Cada de ciutat èra administrada per un Lucumon, governador eissit de l'aristocracia. Pasmens, existissiá d'autres magistrats: lo mòt zilath per exemple, apareis dins l'epigrafia e èra relatiu a une magistratura.

Las vilas etruscas èran nombroses, las mai importantas èran:

• al sud de Toscana: Caeré, Tarquinii, Vulci, Veji, Volsinies, Populonia (la sola ciutat a èsser tanben un pòrt) ;
• al centre : Clusium, Cortona, Arezzo, Perosa, Rusellae, Vetulonia ;
• al nòrd : Pisae, Fiesole, Volterra ;
• e tanben, Volsinii.

Las primièras vilas etruscas presentavan pas de plan caracteristica, mas las vilas mai tardièras foguèron bastida segon un plan ortogonal: dos axes, nòrd-sud (cardo) e èst-oèst (decumanus) formant une interseccion dempuèi que s'ordonava la vila, dessenhavan d'illòts afectats a de foncions divèrsas (espaci public, espaci sacrat, demoranças). Adduccion d'aiga, toats, caufatge, comptan d'entre las invencions utilizada mai tard pels Romans.

Foncionament de las ciutats

Aquelas ciutats foguèron d'en primièr governadas caduna per un rei, enseguida per una oligarquia, eissida de las grandas familhas de l'aristocracia. Aquelas vilas gropavan a vegada en confederacions o en ligas de natura religiosa. S'enriquissent amb lo temps mercé a de produchs agricòls de las tèrras a l'entorn, coma amb lo blat, e a un elevatge florissent, a l'expleitacion de minas e al comèrci, las ciutats etruscas capitèron lèu a s'afirmar. Lo pòble etrusc conegut un espandiment entre lo sègle VII e V dins la val del Pò, al nòrd, que las ciutats de Felsina (Bolonha), e de l'actuala Marzabotto, ligadas a Spina, sus la mar Adriatica, ciutat recuelhent l'influéncia del mond grèc, e favorizant lo lucratiu comèrci de l'ambre e de l'estam amb lo nòrd, al sud, dins lo Latium, e amb una fòrta preséncia en Campània, en Corsega enfin a Alalia (arar Aléria). Sus mar al contrari, la concurréncia amb las flòtas de Cartage e grècgas foguèra juste. Roma èra un domèni etrusc pendent un siègle, e la dinastia dels Tarquins, reis d'origina etrusca, rebat la superioritat e l'importança de las ciutats etruscas miègjornalas, que daissèron de traças dins la religion, los usatges, las institucions e los edificis de Roma, plan sonvent confirmadas per l'arqueologia.

Segon l'istorian roman Titus Livius, Lucumon èra en mai lo prenom original de Tarquin lo vièlh, lo primièr rei etrusc de Roma, prenom latinizar en seguida en Lucius.

Govèrn

Lo centre religiós dels Etruscs èra a Voltumna, prèp de Volsinies. Aprèp de fèstas e de jòcs paraetruscs, los representants de la Dodecapòli eligissián un magistrat federal (zilath meχl rasnal, sacerdotes o rex dels Latins) qu'aviá un ròtsle religiós e plan segur economic, mas fòrça pauc politic.

Als sègle VII e VI, aquelas ciutats coneguèron un regim monarquic. Qualques monarcs (o lucumon) venguèron legendaris (Mezence de Caere, Properce de Véies o Thybris), d’autres son atestats pels tèxtes e l’arqueologia (los Tarquins, Servius Tullius, Mastarna de Roma, Porsenna de Clusium). Eissit de l’aristocracia, lor poder sembla aver èsser absolut, mas jos subvelhança d'una oligarquia de princes, e suk domèni politic, religiós e militar. D’en primièr electiva, la reialtat leu venguèt ereditària per las femnas. I a pas cap traça d’assemblada comparable al Senat roman.

Entre la fin del sègle VI e lo mejan del sègle V, un regim republican oligarquic basat sus la tiranniá s’instaurèt dins gaireben totas las ciutats etruscas que se desvolopèt una societat quasi egalitària en una classa unica. Lo poder passèt als princeps (segon la transcripcion latina), oligarcs exercissent de magistraturas (zilath, purth, macstrevc). Las meteissa familhas, rivalas entre elas, exercissent lo poder de contunh.

Economia

Tomba de la caça e de la pèsca, Tarquinia (detalh).

La basa de l’economia d'Etrúria èra constituida per l’agricultura, la pesca e la caça mas tanben pirateriá. Las jaças de coire, d’estam, de fèrre, de plomb argentifèr èran espeitadas dempuèi lo periòde villanovian e las minièras trabalhadas ou venduda. La pèira de construccion utilizada mai sovent èra lo tuf volcanic.

Etrúria beneficiava d'un aventatge considerable: los metals qu'èran presents al nòrd-oèst de Roma (monts de la Tolfa) e subretot sur l’illa d’Elbe (Aithaleia).

«Al delà de la ciutat que los Tirenian nomenon Populonia, i a une illa que se nomena Aithaleia. Se trapa a prèp de cent estadis de la còsta e deu lo seu nom a la fum (aithalos) qu'estagna en nebladís epais al dessús d’ela. Es qu'aquela illa conten un grand jaç de minièra de fèrre que los abitants extrion per lo fondre e de la rajar; possedís una granda quantitat d'aquela minièra. aqueles que trabalhan la minièra cravan la ròca e brutlan dins de fornèls fòrt ingenhoses las fragments de minirèra qu'avián estat brisats; dins aqueles fornèls fan fondre los talhons mejans un fuòc fòrça violent e ralan lo metal en ligòts de talha moderada qu'an un pauc l’aparéncia de grossas espongas. Aqueles lingòts son comprats per de marcands que pagavan en argent o en natura e que los transportavan a Dicaearcheia (ciutat grèga prèp de Pozzuoli) o dins d’autres luòcs de marcat que d’autres marcands compravan aquels cargaments e, amb l’ajuda d’una multitud d’obrièrs fabres qu'assemats, fabrican d'objèctes de fèrre de totas menas.»

La metallurgia provoquèt lo desvelopament del comèrci al sègle VII. Los Etruscs exportèron mejans lors pròprias naus d'objètes de bronze (trompètas, ròstres) de l’Espanha a Atenas, de Cartage a la Grand Bretanha, al Danemarc, a la Suècia, e pel sud de la Gàllia, en Alemanha del Sud e en Boèmia. Lo trafic cap a Grècia foguèt mai important (ceramica atica contra blat de Granda Grècia e metals). La Gàllia del Sud comprava de vin e metals e furnissiá dels pèls e l'estam.

Totes aqueles escambis favorizèrrent tanben lo desplaçament de las personas, de las tecnicas e lo mesclatge etnic:

«Un òme de Corinta nomenat Demarat, de la familha dels Bacquiads aviá navigat cap a l'Itàlia per i fae comèrci e i conduguèt la seuna nau de transpòrt e las seunas mèrça. Aprèp los aver vendudas dins los pòrts de las ciutats etruscas qu'èran alara mai florissents d'Itàlia, e s'essent procurat de notables benefices, volguèt pas mai tocar d'autres pòrts mas contunha los seus trafics dins las meteissas aigas transportant las mèrças etruscas a çò dels Grècs e las noiruturas grègas a çò dels Etruscs. De biais que s'enriquissèt fòrça. Al moment de la revolucion de Corinta, quand lo tiran Cipselos cacèt los Bacquiads, estimant qu'en rason de las seunas riquesas e de son apartenéncia a l'aristocracia podava pas mai viure en securitat jos la tirannia, prenguèt çò que podava emportar dels seus bens e quitèt Corinta per mar; coma en rason de las seunas activitats comercialas aviá fòrça e excellents amics Etruscs, e subretot a Tarquinia, una ciutat qu'alara èra granda e florissenta, s'i installèt e eposèt una femna d'una illustra familha.».

Cronologia

• - XIII, arribada legendària dels Lidians en Etrúria, capitanejat per Tyrrhénos
• - IX a - VIII, civilizacion villanoviana
• - VII|e, cultura orientalizanta
• -616 - -578, reialme mitic de Tarquin lo vièlh sus Roma
• -578 - -534, reialme mitoc de Servius Tullius
• -535, batailha d'Alalia, amb l'ajuda dels Cartagineses contra los Grècs
• -509 - 506, expulsion dels Tarquins de Roma, guèrra entre lo rei Porsenna de Clusium e Roma, desfacha de Porsenna sus Aristodèm de Cumesa Aricie
• -477, ataca de la gens romana dels Fabians que se faguèt anientar pels Véies
• -474, la desfacha de Cumes fàcia a Siracusa
• -428, guèrra entre Roma e Véies que lo rei Lars Tolumnius foguèt tuat
• -415, alliança amb Atenas contra Siracusa.
• -396, Véies es presa pels Romans
• -384, pilhatge de Pirgi per Denís lo vièlh
• -357 - -354, Roma ataca los Etruscs, sètge de Sutri
• -310, los Etruscs s'associan als Samnits contra Roma.
• -311, presa d'Arretium, capitala etrusca.
• -308, la familha regnanta etrusca dels Tarquinia se somet
• -302, victòria de Roma suls Etruscs de Roselle
• -295, desfacha de Sentinum fàcia als Romans
• -284, los Senons ganhan los Romans a Arretium
• -280, presa de Vulci pels Romans
• -273, fondacion de la colonia de Cosa prèp de Vulci
• -265 - -264, presa e destruccion de Volsinies pels Romans.
• -241, presa e destrucdion de Faleries.
• -205, souten l'armada romana per la Segonda Guèrra Punica
• -196, revòlta d'esclaus
• -186, repression del culte de Fufluns
• -183, fondacion de Saturnia
• -181, fondacion de Gravisca
• -90 - -88, la Guèrra Sociala
• -82, Silla confisca una partida del territòri de Clusium, Arretium, Fiesole e Volterra per i installar de colonias de legionaris veterans.
• -79, capitulacion de Volterra
• -42, Perosa qu'abriga de partisents de Marc Antòni es destruida per August
• -40, l'Etrurie ven la VII^a region romana

Vejatz tanben

• lo realme d'Etrúria: foguèt creat a la plaça del grand ducat de Toscana pel tractat de Lunéville (1801). Foguèt absorbit en 1807 dins l'Empèri francés e suprimit en 1814.
• Túscia: nom que pòrta l'ancian domeni etrusc pendent l'Antiquitat tardièra e la nauta Edat Mejana.

Bibliografia

• (fr)Les étrusques - La fin d'un mystère, Jean-Paul Thuillier, septembre 1990, ISBN: 2070530264
• (fr)L'Étrusque, Mika Waltari.
• (fr)Alain Hus, Vulci étrusque et étrusco-romaine, éd. Klincksieck, 1971, 228 p.
• (fr)JM Irollo, Histoire des Étrusques, éditions Perrin, 2004