Bordalés (parlar)

Lo parlar bordalés èra una sos-varianta de la lenga occitana gascona. Se parla dens e alentorn de la vila de Bordèu, amei lo long de l'axe garonés - damb variantas - dinc au Marmandés. Tots aquestes parlars fòrman lo gascon girondin o nòrd-gascon. Lo gascon que se parlava a l'interior de Bordèu, a Bègla e sus la riba dreita de Garona se restaca aus sos-dialèctes gascons garonés. Lo gascon cubzagués, e dens una mendra mesura lo gascon libornés ne'n son que de las declinasons, gaitadas a la lutz d'una influéncia peiregòrda mei marcada (per lo Libornés çaquelà). Lo parlar gascon maritime dau País de Buish e lo gascon vasadés son d'autas varietats de nòrd-gascon dens lasquaus lo paradigme gascon generaument entendut es mei de conéisher, de mendre que l'anar panoccitan n'i es pas tant marcat. Los parlars de rencontra entre l'airiau de l'aglomeracion bordalesa, lo País de Buish e lo Medòc fòrman un ensemble gascon maritime landò-medoquin que comença de se rencontrar dau bòrn occidentau de l'aglomeracion bordalesa. Los parlars dau pròishe Entre-duas-Mars bordalés ne se destrigan gaire dau parlar bordalés. Au levant d'una linha que passa aproximativament entre Beishac-e-Calhau e Genissac, Sadirac e Crion, Quinçac e Haus, l'occitan locau 'trapa de las caracteristicas fonologicas pus especificas (vocalizacions daus -s- finaus a l'artigle masculin) que marcan lo solar de transicion entre nòrd-gascon e parlars lengadocians septentrionaus occidentaus (Haut-Agenés e Peiregòrd).

Lo còrpus gascon bordalés (de Bordèu e dau país bordalés) es l'un daus mei rishes e fornits de tot l'espaci d'òc, mes tanben probable lo mei desconeishut. De las rasons de causidas de politica culturala locala explican en partida aquera realitat. L'an illustrat autors coma Mèste Verdièr, Guilhèm Dadòr, Teodòr Blanc, Armand Lavache, Jan Lacor o encara Rogèr Romafòrt (Grith de Prat), cadun d'un parçan de l'aglomeracion bordalesa; Blanc, Lacor e Grith de Prat dens las varietats de l'oèst de Bordèu, influençadas prau medoquin, Dadòr e Verdièr en bordalés mei centrau, es a díser restacable ad un paradigme occitan transdialectau marcat per de las confusions entre los faiçonats d'isoglòsses, carrejants fòrmas mixtas gascon-nòrd-lengadocian o gascon-lengadocian coma dens Entre Duas Mars o ribèira de Garona dinc alentorn de Viraselh (Marmandés).

Fau notar, en efèit, una diferéncia entre los paraulís de la riba gausha, influençats per la fonologia landò-medoquina tanlèu passats los barris (tèxtes de Th. Blanc, J. Lacor, Gric de Prat e anonimes) practicant una lenga sud-medoquina, e los paròlis de Bordèu intra muros e riba dreita, marcats per una fonologia mei panoccitana fòrt bien representats per Verdièr, Lavacha, Dadòr e Espanhet.

Trèits dau gascon bordalés

• -a finau atòne abotís generalament a un son [ə] podent localament tirar de cap a [a] pontualament (de las enquestas de terren atèstan la quita mantenença locala de [a] de faiçon ultralocala), trèit comun damb tot lo cochant dau maine gascon, de Bordalés a Baiona (sonque Medòc dau nòrd), que se rencontra pontualament en montpelhierenc (sosdialècte), nimesenc (sosdialècte), en marselhés, e qu'es tanben caracteristic (-a- neutra) dau catalan orientau, damb un timbre diferent.
• pontualament, de las enquestas atèstan la realizacion [e] de -a finau atòne augmentat de la marca desinenciau dau plurau -s : ribèiras > [ri'βɛɪɾes].
• en Bas-Medòc (cantons de L'Esparra e Semebian), la -a finala femenina atòna es realizada [u], quauques còps [o], es un trèit emblematic d'aqueth parlar.
• -e masculin finau atòne balança entre duias zònas d'influéncia :
  • en Medòc, se realiza [e] coma dens la majora part dau maine occitan : aubre > ['aʊβɾe];
  • la ribèira de Garona e de Dordonha, lo Bordalés stricto sensu, Entre Duas Mars, Libornés lo realiza [ə] sus lo modèle de la Gasconha occidentala : aubre > ['aʊβɾə] ;
  • en sud-Medòc (canton de Castèthnau), abotís a [i] : aubre > ['aʊβɾi].
• diftong -ue- sistematicament simplificat a [y] : juene (fòrma relevada o fabricada en cramba ?) > ['ʒynə] ; huelha > ['yʎə] ; en Libornés amei en Macarian, a [ø]. En Bas-Medòc e localament Borqués, diftong -uè- sistematicament simplificat a [ɛ] : juène >['dzɛne] coma dens lo parlar d'Agde.
• triftong -uei- sistematicament simplificat a [yɪ]/[ʏɪ] o a [œɪ] : nueit > [nʏɪt] [nœɪt]. En Medòc, triftong -uèi- sistematicament realizat [ɛɪ].
• en Libornés localament, -u- realizat [ø] coma dens los parlars lengadocians orientaus e provençaus.
• -a- atòne intervocalic [ə] (schwa) > bordalés [buɾðə'les], pensarèi [pẽsə'ɾɛɪ].
• coma dens lo parlar negre landés e lo catalan orientau, localament E pòt préner la valor de [ə] quau que siga son grad d'apertura teorica. Es lo cas en Cubzagués e Entre Duas Mars occidentau : cercar > [səɾ'ka].

• tendéncia a la neutralizacion o a l'afebliment de l'oposicion entre é e è tonics, mès aquò s'auss p.as mèi gaire Aqueste trèit èra caracteristic de l'accent bordalés, amei en francés, que realizava quauques còps fraise, crème, flèche ['fʁezə] ['kʁemə] ['fleʃə].
• abséncia majoritària de barradura de è provenent de Ĕ brèu latin davant nasala : TĔMPU > tèmps, VĔNTU > vènt, coma dens l'occitan oriental; aqueth punt opausa lo Bordalés au Vasadés dau nòrd (Entre Duas Mars orientau) e a l'Agenés gascon dau nòrd.
• e tonic se pòt barrar dinc a [i] : plaser > [pla'zi], aqueth [akit] (fòrma landesa).
• -ai- atòne realizat [ɛɪ], [aɪ] en posicion tonica : aiga ['aɪɣə] mes aiguèir [ɛɪ'ɣɛɪ]. En Medòc, [aɪ] se manten en tota circonstància.
• dens una zòna que s'espand dau Lengonés occidentau au canton de Pujòu, sus la riva dreita de Dordonha, en passant per lo país macarian e una partida d'Entre-duias-Mars, lo grop -EI- se pòt reduír a [i] : gleisa > ['ɣlizə], freid > ['fɾit], mestèir [mes'ti].
• en Medòc amei a Bordèu riba dreita e de las banlegas dau levant (Senon, Larmont, Floirac, Bassens...) pus (mei) se realiza [pe]. pus bèra > [pe'βɛɾə].
• -v- a l'intervocalic a tres realizacions possiblas en Bordalés :
  • a l'entorn de Bordèu e au nòrd-èst de Garona), se realiza [β] bas (labiala fricativa) coma dens una granda part dau maine lengadocian e una petita part de Gasconha.
  • en Vasadés, dens la majora partida de Medòc, en Buish, Bòrn, dens la Landa de Bordèu, en Petitas Lanas, amei au cochant de Bordèu (Bordèu-Cauderan, Merinhac, Aisinas, Lo Boscat, Sent Medard...), se realiza [w], coma dens la majoritat de Gasconha. Localament, atestacions de realizacion [β] o ibridas en Medòc (canton de Pavilhac) e Sud-Gironda.
  • a l'entorn de Santa Fe la Granda, dens los cantons de parlar lemosin dau nòrd-Libornés (Peinarmand, Peisseguin, Taiac, Sent Antòni d'Eila), se realizava [v], coma en provençau, nòrd-occitan e francés.
• lo -j- a l'intervocalic tanben coma a l'iniciala se realiza [ʒ], coma dens la majora partida daus parlars de la ribèira de Garona. En Cubzagués dau nòrd, Borqués amei Bas-Medòc, se realizava [j], coma en gascon meridionau.
• dens Bordèu còr de vila amei un pauc en banlega orientala, mantenença frequenta de F etimologic latin que ne passa pas a -h- coma es d'usatge en gascon hèsta > fèsta, hilh > filh, hèi > fèi, hoguèir > foguèir, huc > fuc ...
• la -h- gascona quora es emplegada n'es pas bohada : hèsta > ['ɛstə] o laugeirament en Medòc, Vasadés e Borqués.
• contrariament a l'usatge en gascon, -d- se manten generalament après nasala : landa, enténder, prénder, maugrat que de las atestacions de simplificacion dau grop -nd- a -nn- puei -n- sigan frequentas : brana, préner...
• contrariament a l'usatge en gascon, -b- se manten generalament après m.
• contrariament a l'usatge en gascon, -n- se manten sistematicament a l'intervocalic : luna, una, pruna... La tombada apareish çaquelà pampró viste, a partir de Podensac, end'un trentenat de quilomètres au sud-èst de Bordèu sus Garona. I veden aparéisher notadament la fòrma lua per luna, per contra, una se manten atau dens tota la Gironda.
• las consonantas -t e -s finalas son realizadas fòrtament. Dens lo parlar de Bordèu intra muros, daus uns còps, -t finau se pòt aflaquir en [d] en còda shens totun s'eludar : santat > [san'tad].
• en Cubzagués, Borqués amei Libornés, las -s dau plurau s'amudissen. En Libornés, los -t finaus tanben. Lo grop -ts/tz se reduïs a [s] en Cubzagués, [t] en Libornés. En Cubzagués, arriba que se mantenen a [ts]. En Libornés orientau e Foienc, lo grop s'amudís completament.
• arriba pontualament que -s finau s'amudisse en Nòrd-Medòc, e rarament a Bordèu intra muros. A la rima, sembla estar tanben que dens de rares cas, -t finau pusque ne pas sonar a Bordèu intra muros.
• localament en Medòc, -th finau passa a -c (cf. lo felibre Gric de Prat).
• en Bordalés orientau Cubzagués, Libornés e paí rocair, las plosivas shordas en còda -k e -p se realizan [t] : cap > [kat], sac > [sat].
• en Macarian, -k- es sovent palatalizat en [c] : aquí > [a'ci].
• au levant de Bordèu, tanlèu la banlega èst (Senon, Laurmont, Floirac), l'infinitu dau tresau grop se realiza [ir] damb la -r finala que sòna : auger > [aʊ'ʒir].
• la prostèsi es rara : fòrmas concurrencialas arren e ren. Las fòrmas shens prostèsi son de lonh las mei frequentas : ren, ribèira, riu... La prostèsi devant -s es, per quant a era, d'usatge corrent : escandale, esquelèta..., coma normalament en occitan.
• -e- tonic o atòne se realiza sovent [y], que sii obèrt (è) o barrat (e, é) (los dus fonems estant generalament neutralizats) : legir > [ly'ʒi], pescar > [pysˈka], sès, sètz > [sys][syts].
• abséncia majoritària de barradura de è provenent de Ĕ brèu latin davant nasala : TĔMPU > tèmps, VĔNTU > vènt, coma dens l'occitan orientau; aqueth punt opausa lo Bordalés au Vasadés dau nòrd (Entre Diuas Mars orientau) e a l'Agenés gascon dau nòrd.
• dens lo parlar bordalés intra muros (pishadeir), [ɔ] es preservada dens quauques mots (pauc) au contact d'una nasala, coma dens l'occitan orientau. Antau : lòng, lònga mes longor ; lònh (alternant damb lonh), tòna, sòna (alternant damb tona, sona) ; en Medòc : bòn, bòna. Lo trèit se generaliza en Libornés nòrd-orientau, au contacte dau lemosin (Peinarmand, Peisseguin, Taiac, Gors, Francs...). Dens aqueste parlar, [ŋ] finau se labializa en [m] : boishòn > [buɪ' ʃɔm].
• dens lo parlar bordalés intra muros (pishadeir), [u] es articulat [o] dens quauques mòts en posicion atòna : ocasion > [oka'ziuŋ], propausar > [pɾopo'za], collèga > [ko'llɛɣə], tanplan coma dens quauques parlars de Lanas sud-occidentalas e dau virat baionés.
• dens lo parlar bordalés intra muros (pishadeir), tendéncia a la simplificacion dau diftong -au- en [o]/[ ](Bordèu-centre, èst, mijorn, riba dreita) mei tanben en [a] (Bordèu oèst) : daus > [das] - [dɔs] ; aucupar > [aʊky'pa] o [oky'pa] o encara [aky'pa] ; aublidar > [aʊbli'ð̞a] o [obli'ð̞a].
• en Borqués e Cubsagués, lo diftong -au- atòne es generalament realizat [u].
• en Bordalés de faiçon generala, -au- es realizat mei que mei damb la vocala palatalizada en contèxte : [ɔʊ].
• los grops -an, -in, -on, -òn, -un, se realizan damb un son velari : [aŋ] [iŋ] [uŋ] [ɔŋ] [yŋ]. Quauques excepcions egau : tan sovent realizat [ta], ben [be], non [nu].
• localament en Medòc, Entre Duias Mars e Libornés, un se realiza [eŋ], amèi [əŋ].

Fonologicòmorfologics, morfologics mei sintaxics

• grop latin -ARIUM abotís a -èir, èira : carpentèir-a, bolangèir-a, pomèir, perseguèir. En Vasadés e Macarian, fòrma femenina en -èra.
• grop latin -ORIUM abotís a -ueir, -ueira [yɪ] (que se realiza puslèu [ʏɪ] en contèxte) o [œɪ] o -eir, -eira : clapadueir > [klapə'ð̞ʏɪ] o [klapə'ð̞œɪ]; escoradueir > [eskurə'ð̞ʏɪ].
• preséncia dens lo parlar bordalés intra muros (pishadeir) de fòrmas desrotacizadas au femenin, a l'encontra de l'usatge en gascon : aquera > aquela (a Bordèu), padèra > padèla, caperar > capelar amei de faiçon mei rara, au masculin : aqueth > aquel, capèth > capèl... Aquesta darnèira influéncia lengadociana se rencontrava tan solament dens l'ancian parlar urban de Bordèu.
• dens Bordèu e sa banlega, mantenença frequenta de F etimologic latin que ne passa pas a -h- coma es d'usatge en gascon hèsta > fèsta, hilh > filh, hèi > fèi, hromatge > fromatge, hinèstra > finèstra, huc > fuc...
• de faiçon generala, lo latin -ATICUM abotís a Bordèu a [atʃə] : fromatge > [fru'matʃə], vilatge > [bi'latʃə]. En Cubzagués e dens una brava partida de la ribèira de Garona e d'Entre Duas Mars, abotís ad un son palatalizat [cə] ; en Libornés, abotís ad un son [ʒə], dens la zòna de la Lana de Bordèu, ad un son [ɟə] (parlar negre), en nòrd-Medòc, ad un son [dze].
• -ct- latin abotís, coma dens tot lo gascon, en lengadocian meridionau, en auvernhat mei en catalan a un iòd : FRUCTUM > fruit ['fɾʏɪt] o frueit ['fɾœɪt]. En medoquin, fòrma femenina ['fɾɛɪtu].
• lo parlar bordalés a tendéncia a plaçar lo prefixe re- devant los vèrbis, shens que sii ligat a l'idèia de tornar har l'accion. Los vèrbis atau formats son sinonimes de las fòrmas shens re- : tapissar > retapissar (sinonims), molhar > remolhar, secar > ressecar. Ex : Quora i plau, som remolhats, se fau ressecar (equivalent de : Quora i plau, som molhats, se fau secar).
• article defenit "du" = dau, aquesta caracteristica, absenta de la lenga anciana, se tròba tanben en en nòrd-occitan, amei provençau e localament en Bearn. La realizacion ne n'es [daʊ] o [dɔʊ] en Bordalés, [dɔʊ] en Vasadés deu nòrd (Entre Duas Mars orientau), [du] en Bordalés meridionau, Vasadés stricto sensu, Buish e Lana Gran.
• quasi abséncia d'usatge dau que enonciatiu. A l'encontra, notar l'existéncia esporadica d'una fòrma longa d'enonciatiu, esque.
• preséncia frequenta de l'article partitiu complet (partitiu + article defenit), que n'i a normaument pas en gascon : Vòli pomas > Vòli de las pomas, vòli vin > vòli dau vin. De las fòrmas shens article partitiu son totun emplegadas sovent. Aqueste trèit restaca lo gascon bordalés a l'ensemble nòrd-occitan occidentau (n'es pas atestat dens la totalitat dau maine vivaroaupenc ni dens una partida de l'auvernhat) amei aus parlars lengadocians de Carladés, de Chantau e de Carcin. Egau, l'article partitiu simplificat de coma en lengadocian exista pontualament.
• tendéncia a la tombada de -d- realizat [ð] a l'intervocalic, daus còps remplaçat per un glidi epentetic : madamisèla > [mami'zɛlə].
• generalament, los adjectifs possessius son bracs : mon, ma, mos, mas, ton, ta, tos, tas, son, sa, sos, sas, nòste-a/s, vòste-a/s, lur, lurs (o mei corrècte, sos, sas). Las fòrmas lòngas, damb l'article defenit, existan çaquelà mes son d'usatge poetic, sustingut e/o arcaïzant  : lo men, la mena, lo ton, la tòna (o la tona), lo son, la sua, etc.
• l'article defenit bordalés es lo, la, los, les o las [lu] [la] [lus] [les] o [las]. Localament dau bòrn dau levant (Sent Lobès), se 'trapa l'article masculin plurau lòs. En Cubzagués e dens quauques endreits dau nòrd-èst de Bordèu, l'article masculin plurau es les. En Borqués, los articles masculins son le, les.
• lo pronom neutre en Bordalés es lo, coma lo pronom masculin singular : lo pensi, lo sabi. En Vasadés, Buish e Lana Gran, la fòrma es ic. La fòrma es ec dens los cantons de La Rèula e Sent-Macari. A partir dau pròche Entre Duas Mars e de la quita banlega bordalesa orientala (Beishac), en Cubzagués, Borqués, Libornés, Foienc, rencontran las fòrmas au, o, e dens la partida orientala, zo.
• end'una vintena de quilomètres au levant de Bordèu, en Libornés e Entre Duias Mars libornés (Geniçac, Vairas...), apareish l'article defenit plurau epicèn lei (leis en ligason), qu'es emplegat per las fòrmas pluraras, sigan masculinas o femeninas (los articles masculins singulars damòran lo e la). Aqueste trèit se pershèc en país Foienc, amei en Peiregòrd vesin (Brageiragués). Afècta tanplan las fòrmas contractadas : "des" > dei (masculin e femenin), deis en ligason, "aux" > ai o èi (ais, eis en ligason). Pontualament, daus pluraus vocalizats son possibles : quauques > ['kaʊkeɪ]. Atan, auram en bordalés : Las vacas daus vesins an de las còrnas, en libornés : Lei vacas dei vesins an dei còrnas.
• sus la locucion verbiala contractada 'quò's (concurrenciala damb aquò's), en Borqués, Cubsagués, Libornés, Foienc amei en Peiregòrd vesin (Brageiragués, Sarladés...), la realizacion serà [kɔɪ] (a Bordèu en en Bordalés [kɔs]).
• los parlars bordalés de la riba drèita de Garona, a partir de la banlega bordalesa orientala, an una tendéncia a l'aferesi : estela ['stelə], escala ['skalə].
• en Bordalés e mieijorn de Gironda, las personas 1 e 2 dau plurau ("nos" e "vos") son risotonicas, coma dens la mèi granda part de Gasconha. En Medòc dau nòrd, Cubzagués e Libornés, son teleotonicas. Bordèu : vòlem, pòdem, vòletz, pòdetz, Libornés : volèm, podèm, volètz, podètz. Vòlem se realiza ['bɔləŋ], vòletz ['bɔləts].
• la -m finala de la persona 1 dau plurau se realiza generalament [ŋ], en Vasadés se realiza [m].
• lo preterit bordalés se restaca a la traca lengadociana que non pas a la traca gascona. Totun, partatja damb lo gascon lo fèit que la vocala d'apoi de la desinéncia sii flexionala e non pas fixa, coma es lo cas dens la majora part daus parlars occitans. Es possible de díser qu'es un preterit ibrid, e a l'un còp unic en sa traca : grop 1 : -èri, -ères, -èt, -èrem, -èretz, -èren ; grop 2 : -iri, -ires, -it, -írem, -íretz, -iren ; grop 3 : -uri, -ures, -ut, -úrem, -úretz, -uren. Aquesta fòrma se manifèsta tanlèu las mei ancianas atestacions de parlar bordalés "popular" (hòra tèxtes administratius).
• en Bordalés meridionau e Vasadés, s'encontra pr'au tresau grop lo paradigme -ori, -ores, -ot, -órem, -óretz, -oren mes de faiçon generala, la caracteristica dau gascon vasadés per rapòrt au bordalés es justament d'auger un preterit de la traca gascona ordinària, es a díser shens infixe -r- (preterit analogic rebastit sus la basa de la tresau persona dau plurau dau perfectum latin) : -èi, -ès, -èt... -ii, -is, -it... -om, -otz, -ón... Lo paradigme en -ori, -ores, -ot...es atestat en parlar bordalés ancian (dinc au siègle XVI) de faiçon concurrenciala damb lo paradigme actuau en -uri, -ures, -ut... definitivament fixat coma fòrma unica au siègle XVII, mes desjà atestat au començament dau siègle XV. A l'Atge Mejan, lo paradigme gascon ordinari (shens infixe) sembla auger existit en Bordalés, au mens dens la lenga administrativa.
• en País Foienc, lo preterit es de tipe lengadocian : -èri, -ères, -èt, -èrem, -èretz, -èren, aus tres grops.
• en Borqués, lo preterit es en -uri, -ures, -ut, -úrem, -úretz, -uren a las tres personas.
• mantuns vèrbes an un radicau alternant : saber/sacher/sauger ; auger/ager/aver/avéisher (rare)/avéger (rare) ; préner/prénder/prendre ; creire/créder/créser : veire/véder/véser...

Sòciolingüistica

• Au còr de vila de Bordèu s'es desvelopat un parlar simple, un gascon en "f" fòrtament influenciat per lo lengadocian, mes tanben d'apòrts gascons, damb los sons trèits pròpes clarament individualizats : l'apèran lo pishadeir. N'i a que disen qu'aquò ven d'un shafre escarniós qu'èra balhat aus de la ribèira de Garona per los Landés (lo país ont i pisha lo vin, donc lo país pishadeir). Mes de fèt, sembla une desformacion de l'ancian mòt pujadueir (puig, colina) que designa lo pui sus loquau es bastit la basilica Sent-Miquèu. Sent-Miquèu estant un quartèir popular on s'i practicava lo pishadeir, l'aurén assimilat ad aquera varianta/sòciolècta.
• Dau pishadeir, que s'a mantingut, sembla estar, dens lo còr de vila de Bordèu dinc a l'entorn de 1950 (lo darnèir tèxte qu'am es de 1938), es sortit lo "bordeluche", creòle o "pidgin" de substrat gascon e de superstrat francés. Lo gascon s'es pro mantingut tard a Bordèu per que s'i desvelòpe un sòciolècta, un argòt. Es d'aqueste argòt occitan urban, auquau s'an vingut meilar influéncias espanhòlas (en granda quantitat), francesas, portuguesas e ròms qu'es en granda partida neishut lo "bordeluche".
• A costat d'aquò, entre los siègles XVII e XIX, am un detzenat de tèxtes bordalés (certificats coma estant d'autors bordalés) dens un parlar ibrid : meitat gascon pishadeir, meitat lengadocian. L'ibridacion es fonologica, lexicala, morfologica e sintaxica. Sàbem pas s'aquò's la tralha d'un parlar autentic, practicat per la populacion o se son daus causits individuaus d'autors marcats per lo prestigi de la produccion occitana de la vesina Tolosa, e augent donc hèit dau lengadocian una traca d'acrolècta, un parlar referenciau per son prestigi. La Declaracion daus Dreits de l'Òme e dau Ciutadan, revirada en gascon per l'avocat e poligraf bordalés Bernadau (1762-1852) en 1790 es dens aqueste parlar ibrid, que presenta coma estant lo vertadèir parlar bordalés, comprenedeir per tots.

Lexic

• Usatge sistematic de faler en plaça de caler, qu'a egau existit pontualament dinc au siègle XVIII.
• "Un peu" se pòt díser de tres faiçons : un chic, un pauc e un petit.

Tèxte en bordalés centrau/orientau

Entratz ! entratz ! bravas gents. Lo portau es obèrt per tot lo monde ! Sutz benlèu estonats de ne'n veire un ací ? Vau vos díder perqué l'èi mis : En comencent un vòlume, n'i'n a que mèten una prefaça, d'autes una introduccion, un avant-prepaus, un avertissament o auta causa. Aquò m'anuja de har coma tot lo monde, e ne vos cachi pas qu'un portau, pervú que sigue obèrt, dèisha milhor veire çò qu'i a dens la propietat ; e, un còp qu'an vist pòden entrar shens trucar. Dídetz-me, bravas gens, qui son aqueths de vosauts que n'aurén pas enveja d'i passar lo cap per gaitar, au mens un chic, au travèrs d'aqueth libre los Secrets dau Diable ? Aqueth portau es obèrt per tots : entratz ! Possaram lo barrolh quand n'i aurà pas mèi digun dehòra. Atz vist a la fèira de Bordèu la baraca de Sent-Antòni ; aquò vos a hèit ríder. Atz tanben lugit l'istuara d'Antòni lo dançanèir, de Guilhaumet e daus Sorcièrs dau Medòc ; aquò vos a amusat. Vòli assajar de ne'n har autant. Los contes que vèni de citar èran sortits de l'imaginacion de Mèste Verdièr, banastraire e tonelièr, plen d'esprit, ma fòi, mès praube coma Jòb, coma jo e coma mantuns de vosauts, que manquèt d'anar morir a l'espitau per auger volut tocar tròp sovent au pichèir de l'enfèrt ! Jo ne suie pas poèta. Tanben, fau pas còmptar que vos balhi daus vèrs coma Mèste Verdièr. Mès si, per azard, quauques-uns s'escapavan de ma pluma, e ben ! ma fòi, n'auretz qu'a los lugir, en me perdonans ma temeritat. Pareish que per ne'n har de bons, fau se pitar sus un chivau alerat que los sabents apèran Pegase. On se tròba ? non sèi. Mès ne lo cercarèi pas, per la reson bien simpla que ne saurí pas me tenir dessús. Vos parlarèi donc tot bonament lo lengatge abituèl. E si quauque bachelièr trobava estrange que me servissi dau patuàs, li diretz qu'a fòrça d'estar estropiada au collège, la lenga de Virgile e de Ciceron se'n vai a tròç ; que bienlèu fadrà estar sorcièr per comprénder lo francés, car, sivants las gents, negre vòu díder blanc e blanc vòu díder negre, e sovent un gat es batejat lebraut. Ma fòi, dau trin qu'aquò vai un chic pertot, vedi qu'avant cent ans nòste patuàs serà devingut la lenga universèla ! Serí donc bien pèc de ne'n pas profitar per vos contar los Secrets dau Diable ! Adara, vatz benlèu me demandar on los èi derrocats ? E ben ! vos lo vau díder en tota veritat : En estudient la magia blanca e negra dau grand Albert, me miri una nuit a esconjurar lo Diable. Èra justament au hons daus enfèrts, en trin de fretar la pèth d'un meishant devòt a còps de horca. Coma n'avèvi pas emploiat lo grand triangle que l'auré forçat a venir, m'envièt un de sos barsalièrs. Jutjatz de mon estonament, quand viri devant jo lo petit Asmodet, aqueth que l'Espanhòu Luís Velez de Guevara e lo Francés Lo Sage an aperat : lo Diable tòrt, lo mème que hit tant amusar una nueit l'escolièr d'Alcalà ! Tanben, coma lo sabèvi un bon Diable, pus maliciós que maishant, lo desliguèri aussilèu en efacent un cunh de mon sinhet magique. Dens sa jòia, volut me balhar cent escuts. Mès coma n'èi jamés aimat a me har pagar per rénder service, refusèri. Aquò's lavetz que me promit de me har lugir lo grand libre secret on lo tabelion infernal Lucifuge escriu, jorn per jorn, çò que diu se passar dens lo monde, avèque lo ròtle que chaca demon diu i jogar ; e, per me provar sa bona fòi, me mit dens la man una bagueta magica armada d'un petit fèr poïntut hendut au mitan. Dempui, èi lugit qui sap combien de pajas d'aqueth libre ! Ò ! poirí bien, de vrai, vos díder çò que vos arribarà dens l'annada shens paur de me trompar. Mès aimi milhor, si aquò's triste, ne pas vos espovantar ; e, si aquò's urús, vos deishar la jòia de la surprisa. Vos contarèi donc sulament çò que s'es passat dens chaca vilatge daus environs de Bordèu per lo fèt dau malin, shens vos en cachar un hiu. Adara, si tròbatz dens mon libre quauquarren que vos ofusca, n'auratz qu'a virar la huelha per gueitar pus lònh. Siguetz segurs pertant qu'un mot leugèir, sovent, pesa mèi sus l'esprit qu'una frasa arrenjada. Mon intencion, pòdetz me creire, n'es pas de desbaushar, mès, au contrère, de moralizar en hasens ríder. Aquí dessús, èi l'aunor de vos presentar un milèir de civilitats en vos disens : a bienlèu !<ref>Un Paludèir de Bèglas (Lamarca, personatge non-identificat), Los Secrets dau Diable contats en patoàs. Arch. Mun. Bordèu, BIB 7 A 53. S'agís d'un roman-fuelheton, probable publicat permèir dens un jornau coma au moishan las mencions "La suite au prochain numéro", loquau jornau n'es pas identificat. Es lo tresau roman-fuelheton bordalés coneishut, après Caufrès de Th. Blanc (1870) e Lo cuer daus praubes de Susana Blanc (1877). De notar que non es a díser lo verai un roman, mès duas novelas independentas apegadas. Es lo permèir obratge literari en occitan bordalés ad auger estat publicat de faiçon independenta, en libre religat (1879).

Ligams extèrnes

• [1] Dialecte bordelais, essai grammatical Per Hippolyte Caudéran, Aubry libr., Paris, 1861. (en Google books)
• [2] La langue gasconne à Bordeaux Per Édouard Bourciez

Véser tanben

• parlar bordalés
• gascon

Nòtas e referéncias

Essai grammatical sur le gascon de Bordeaux ou Guillaoumet debingut grammérien, Dador Guillaume, Maison Lafargue, Bordeaux, 1867. (Arch. Mun. de Bordeaux, BIB 7 A 17)