Amaric

Se d'unes caractèrs d'aqueste article s’afichan mal (carrats vuèges, punts d’interrogacion…), consultatz la pagina d’ajuda Unicode.

Amaric

Amaric Amara አማርኛ / āmariññā
Parlat en	Etiopia, Eritrèa, Egipte, Israèl, Jiboti, Iemèn, Sodan, EUA
Locutors	Mairala: 29 milions (2015) Segond: 4 milions
Tipologia	SOV
Classificacion lingüistica	Amaric
Estatut oficial
Oficial de	Regions e vila-regions etiopianas seguentas: Addis Abeba Dire Dawa amhara Benishangul Gumaz Gambela Region de las nacions, nacionalitats e pòbles del Sud
Còdis lingüistics
ISO 639-1	am
ISO 639-2	amh
ISO 639-3	amh
Ethnologue	amh
Glottolog	amha1245
Linguasphere	12-ACB-a
ASCL	9214
IETF	am

L’amaric o amara (አማርኛ, ) es una lenga del grop etiosemitic de la familha de las lengas semiticas, una familha al sen de que ocupa, en tèrmes de locutors, la segonda plaça après l'arabi. En rason de la politica lingüistica abans la casuda del Derg, la lenga es parlada en Etiopia per una majoritat de la populacion, o coma lenga mairala — majoritàriament pels amaras —, o coma lenga segonda o veïculara.

Dempuèi l'intrada en vigor de la Constitucion de 1994, l'amharic perdèt son estatut de lenga oficiala, l'article 5-1 afirmant la reconeissença per l'Estat del meteis estatut per totas las lengas etiopianas; pasmens, l'article 5-2 dona a l'amharic l'estatut de lenga de trabalh del govèrn federal.

Fòra d'Etiopia, l'amharic es parlat per près de 2,7 milions de personas vivent en Egipte, en Israèl, a Jiboti, al Iemèn, al Sodan, als EUA, e tanben en Eritrèa per una partida de la populacion avent conegut lo periòde d'abans l'independéncia en 1993.

L'amaric s'escriu mejançant l'alfasillabari etiopian.

Diferéncias amb l'alfasillabari etiopian original

L'amaric s'escriu mejan de l'alfasillabari amaric, derivat de l'Alfasillabari etiopian. De letras foguèron apondudas a las 26 de basa:

• set consonantas amb sièis palatalas: ሸ (šä), ቸ (čä), ኘ (ñä), ዠ (žä), ጀ (ǧä), ጨ (č'ä) et le ኸ (hä). Las sièis consonantas palatalas correspondon a de dentalas, un element plan visible dins la grafia. Los sièis novèlas consonantas foguèron inserida dins l'alfabet a la seguida de las dentalas.

Dentalas	ሰ	ተ	ነ	ዘ	ደ	ጠ
Palatalas	ሸ	ቸ	ኘ	ዠ	ጀ	ጨ

• la ኧ (ä)
• la ቨ (vä), utilizada pels manlèus: ቪዛ (viza, visa)
• un cèrt nombre de labiovelaras.

En mai dels apondis, l'alfasillabari amaric se destria per la prononciacion identica d'unas letras diferentas:

• ሰ e ሠ : sä
• ሀ, ሐ, ኀ e ኸ : consonanta fricativa glotala sorda
• አ e ዐ : a
• ጸ e ፀ : s'ä

Istoricament, aqueles sons èran estat destriats. Atal, አ (ʾ) e ዐ (ʾ) son a l'origina un còp de glota e una faringala fricativa sonora. Aquelas consonantas venguèron de « portaires de vocalas ».

Lectura

Tot coma l'alfasillabari etiopian, l'amaric se legís d'esquèrra cap a drecha, los caractèrs son separats, an pas de forma iniciala, mediana, finala o cursiva, o de diferenciacion majuscula - minuscula. Aquel caractèr se presente jos set formas nomenadas « òrdres » correspondent a la vocala. Los òrdres pòrtan totes un nom en gueez indicat entre parentèsis:

• ä (ግዕዝ, gəʼəz, « primièr »)
• u (ካዕብ, kaʼəb, « segond » )
• i (ሣልስ, « saləs, « tresen » )
• a (ራብዕ, « rabə(ʾ), « quatren » )
• e (ኃምስ, « haməs, « cinquen » )
• ə (ሳድስ, « sadəs, « seisen » )
• o (ሳብዕ, « sabe(ʾ), « seten » )

La lectura presenta mai sovent pas de dificultats; per exemple, lo tresen caractèr de la primièra linha se legís « hi ». Pasmens, d'elements son problematics. L'alfasillabari amharic n'indica pas las geminacions, çò que fa confusion; አለ se pòt legir alä, « diguèt » o allä, « i a ». Sol lo contèxte fa la causida. Dins la retranscripcion, la geminacion es indicada per un doblament de la consonanta. Un segond problèma concernís lo siesen òrdre ə que pòt èsser la consonanta seguida de la vocala o la consonanta sola. La coneissença del tèrme e de sa prononciacion es alara indispensable. Lo mot ደንበር, « frontièra » poiriá se legir dänəbär, mai la lectura corrècta es dänbär, la consonanta n es prononcida sens la vocala. Dins la fòrça granda majoritat de las escasenças, lo seisen òrdre es pas jamai prononciat a la fin del mot. Se dich pel mot ስንት, « quant », sənt e non səntə. Una de las raras situacions ont aquel seisen òrdre es prononciat es la recitacion d'une poesia. Fin finala, las lettras seguents son legidas amb un a al primièr òrdre, e non un ä : ሀ (ha), ሐ (ha), ኀ (ha), አ (a) e ዐ (a).

Ortografia

L'ortografia es tanben pauc complicada, encara a causa de la natura de l'alfasillabari. Un questionament existís al subjècte de las causida dins las letras prononciadas de biais identic. Mai, aquelas pòrtan des noms especifics per las plan destriar. La letra es nomenada en referéncia a un mot on s'utiliza. Atal, se parla de la ንጉሡ ፡ ሠ, nəgusu sä, çò que significa « le sä de nəgus », es a dire aquela utilizada per escriure lo mot « nəgus ».

• las doas sä :
• ሰ : እሳቱ ፡ ሰ, əsatu sä. S'utiliza aquela letra per escriure lo mot እሳት, əsāt en gueez e əsat, en amharic: « fuòc ».
• ሠ : ንጉሡ ፡ ሠ, nəgusu sä, utilizada pel mot ንጉሥ, nəgus, « rei » en guèz e en amharic.
• las tres h, legidas amb una vocala a al primièr òrdre, estrictament identic al quatren:
• ሀ : ሃሌታው ፡ ሀ, halletaw ha. ሃሌታ, hālletā significa « cantar alleluia » en guèz.
• ሐ : ሐመሩ ፡ ሐ, hameru ha. ሐመር, ḥamar, « nau » en guèz.
• ኀ : ብዙኀኑ ፡ ኀ, bəzuhanu ha. ብዙኃን, bəzuḫān, « fòrça de » en gueez.
• las doas a, lugidas a al primièr e quatrien òrdres:
• አ : አሌፉ ፡ አ, alefu a. La a aleph.
• ዐ : ዐይኑ ፡ ዐ, aynu a. La a ʿayin.
• las doas s'ä :
• ጸ : ጸሎቱ ፡ ጸ, sʼälotu sʼä. ጸሎት, sʼalot, en gueez sʼälot, en amharic: « pregaria ».
• ፀ : ፀሐዩ ፡ ፀ, sʼähayu sʼä. ፀሐይ, sʼaḥay, en gueez et sʼähay, en amharic : « solelh ».

La causida d'un caractèr modifica pas la prononciacion. Pasmens, la decision d'escriure amb tala letra puslèu qu'una autra se referís mai sovent a l'etimologia guèz, defenduda pels tradicionalistas. Un exemple es aquel de mot ንጉሥ, nəgus, que s'esciu amb la sä ሠ e non ሰ. Per aquel tèrme, l'escritura d'origina es mai sovent respectada e coneguda, çò qu'es pas sempre le cas. I a de debats entre tradicionalistas sus las etomologias per justificar la causida d'un caractèr.

Alfasillabari amaric

	ä*	u	i	a	e	ə	o	ʷä	ʷi	ʷa	ʷe	ʷə
h	ሀ*	ሁ	ሂ	ሃ	ሄ	ህ	ሆ
l	ለ	ሉ	ሊ	ላ	ሌ	ል	ሎ			ሏ
h	ሐ*	ሑ	ሒ	ሓ	ሔ	ሕ	ሖ			ሗ
m	መ	ሙ	ሚ	ማ	ሜ	ም	ሞ			ሟ
s	ሠ	ሡ	ሢ	ሣ	ሤ	ሥ	ሦ			ሧ
r	ረ	ሩ	ሪ	ራ	ሬ	ር	ሮ			ሯ
s	ሰ	ሱ	ሲ	ሳ	ሴ	ስ	ሶ			ሷ
š	ሸ	ሹ	ሺ	ሻ	ሼ	ሽ	ሾ			ሿ
q	ቀ	ቁ	ቂ	ቃ	ቄ	ቅ	ቆ	ቈ	ቊ	ቋ	ቌ	ቍ
b	በ	ቡ	ቢ	ባ	ቤ	ብ	ቦ			ቧ
v	ቨ	ቩ	ቪ	ቫ	ቬ	ቭ	ቮ			ቯ
t	ተ	ቱ	ቲ	ታ	ቴ	ት	ቶ			ቷ
č	ቸ	ቹ	ቺ	ቻ	ቼ	ች	ቾ			ቿ
h	ኀ*	ኁ	ኂ	ኃ	ኄ	ኅ	ኆ	ኈ	ኊ	ኋ	ኌ	ኍ
n	ነ	ኑ	ኒ	ና	ኔ	ን	ኖ			ኗ
ñ	ኘ	ኙ	ኚ	ኛ	ኜ	ኝ	ኞ			ኟ
ʾ	አ*	ኡ	ኢ	ኣ	ኤ	እ	ኦ			ኧ
k	ከ	ኩ	ኪ	ካ	ኬ	ክ	ኮ	ኰ	ኲ	ኳ	ኴ	ኵ
h	ኸ	ኹ	ኺ	ኻ	ኼ	ኽ	ኾ
w	ወ	ዉ	ዊ	ዋ	ዌ	ው	ዎ
ʾ	ዐ*	ዑ	ዒ	ዓ	ዔ	ዕ	ዖ
z	ዘ	ዙ	ዚ	ዛ	ዜ	ዝ	ዞ			ዟ
ž	ዠ	ዡ	ዢ	ዣ	ዤ	ዥ	ዦ			ዧ
y	የ	ዩ	ዪ	ያ	ዬ	ይ	ዮ
d	ደ	ዱ	ዲ	ዳ	ዴ	ድ	ዶ			ዷ
ǧ	ጀ	ጁ	ጂ	ጃ	ጄ	ጅ	ጆ			ጇ
g	ገ	ጉ	ጊ	ጋ	ጌ	ግ	ጎ	ጐ	ጒ	ጓ	ጔ	ጕ
t'	ጠ	ጡ	ጢ	ጣ	ጤ	ጥ	ጦ			ጧ
č'	ጨ	ጩ	ጪ	ጫ	ጬ	ጭ	ጮ			ጯ
p'	ጰ	ጱ	ጲ	ጳ	ጴ	ጵ	ጶ			ጷ
s'	ጸ	ጹ	ጺ	ጻ	ጼ	ጽ	ጾ			ጿ
s'	ፀ	ፁ	ፂ	ፃ	ፄ	ፅ	ፆ
f	ፈ	ፉ	ፊ	ፋ	ፌ	ፍ	ፎ			ፏ
p	ፐ	ፑ	ፒ	ፓ	ፔ	ፕ	ፖ			ፗ

*Al primièr òrdre, las letras ሀ, ሐ, ኀ, አ e ዐ son legidas amb una vocala a identic al quatren òrdre.

Fonologia de l'amharic

Consonantas

Las consonantas ejectivas correspondon a las consonantas enfaticas del protosemitica. Son transcrichas amb un punt subrescrich.

Dins la taulas çai dejós, los simbòls ne fasent pas partida de l'Alfabet fonetic internacional son indicats entre parentèsis.

Consonantas

		bilabiala	dentala	palatoalveolara palatala	velara	glotala
occlusivas	non votzadas	p	t		k	ʔ (ʾ)
	votzadas	b	d		g
	ejectivas	pʼ (p', p̣)	tʼ (t', ṭ)		kʼ (q, ḳ)
Africadas	non votzadas			ʧ (č)
	votzadas			ʤ (ǧ)
	ejectivas		ʦ' (s')	ʧʼ (č', č̣)
fricativas	non votzadas	f	s	ʃ (š)		h
	votzadas		z	ʒ (ž)
nasalas		m	n	ɲ (ñ)
liquidas		w	l	j (y)
rotladas			r

Vocalas

Vocalas

	anterioras	centralas	posterioras
nautas	i	ɨ (ə)	u
mejanas	e	ə (ä)	o
bassas		a

Istòria

Títol de l'imne nacional etiopian escrich en amharic

Los primièrs tèxtes escrich en amaric datan del Sègle XIII.

Fòrça adèptes del movement rastafari aprenon l'amaric que considèran coma una lenga sacrada.

Ara, l'amharic es la lenga majoritària dels etiopians, e per 27 milions en lenga mairala. Amb los etiopians que lo parlan en lenga segonda, serián mai de 50 milions d'etiopians sabon parlar l'amharic sus 85 milions d'abitants.

Annèxes

Bibliografia

• (en) Wolf Leslau, Reference grammar of Amharic, Otto Harrassowitz Verlag, 1995, 1044 pages
•  {{{títol}}} (444 pages et 33 tableaux). ISBN 978-2-852-65016-9. OCLC 35229079. 
• Girma Awgichew Demeke, The Origin of Amharic, Addis Abeba, Centre français des études éthiopiennes, Études éthiopiennes n° 5, 2009

Metòdes

•  [1]. ISBN 978-2-738-45058-6. OCLC 38000219. 
•  {{{títol}}}. ISBN 978-2-716-31374-2. OCLC 717473744. 

Diccionaris

• J. Baetman, Dictionnaire amharigna-français suivi d'un vocabulaire français-amharigna, Dire Daoua, 1929, 21p. + 1262 & 433 cols
• (en) Wolf Leslau, Concise amharique dictionary, Wiesbaden, 1976, 538 p.
• Berhanou Abebe, Eloi Fiquet (dir.), Dictionnaire français-amharique, Shama Books, 2003, 524 p.
• Berhanou Abebe (dir.); Dictionnaire amharique-français, Shama Books, 2004, 351 p.

Ligams extèrnes

• (en) Listas dels mots e documents sonors en amharic (The UCLA Phonetics Lab Archive)
• L'Amharic sur Omniglot.com
• Clavièr en linha en guèz
• Fonts diccionaris e autras en amharic
• Font e clavièr amharic gratuits