Istro-romanés
L’istro-romanés (Vlåšca ši žei̯ånsca limba dins la linga) es una linga romana parlada per los istro-romanés, populacion de quauques centenats de locutors en 2001 dins uèch vilatges de la peninsula d’Istria, en Croàcia. Qu'es una linga romana orientala, quauques còps 'pelada istrian, a pas confondre emb l’istriòte, 'na linga italo-romana.
Segon quauques linguistas[1], qu’es una linga a part entiera a egalitat emb lo romanés, l’armanés e lo megleno-romanés. D’autres linguistas[2] consideren l’ensemble de las lingas romanas orientalas coma ne'n forment qu’una, que 'pelen « romanés », que los quatre variantas sirian daus dialectes que 'pelen daco-romanés, istro-romanés, aromanés e megleno-romanés. Radu Flora[3] es d’un eivis diferent, assegura qu’aromanés e megleno-romanés son los dos gropes de dialectes d’una mesma linga romana orientala dau Sud, dau temps qu’istro-romanés e daco-romanés son los dos gropes de dialectes d’una mesma linga romana orientala dau Nòrd[4].
Auèi, l’istrian es mas parlat dins uèch comunas d’Istria : Žejane, au nòrd-est dau massiu montanhos d’Učka, Šušnjevica e siei autras comunas e vilatges au sud de queu massiu. I a maitot daus locutors dins de las vilas de Croàcia (coma a Pula e Rijeka) e d’autres emigrats subretot en Euròpa occidentala, aus Estats-Unis, au Canadà e en Austràlia.
Lo terme « istrian » (istriano, istarski jezik) es un exonime locau dau temps qu’« istro-romanés » (limba istro-română) es una creacion academica daus linguistas romanés. Sos locutors la 'pelen pas d’un biais unitari :
- los dau sud dau massiu Učka disen parlar vlåšca limba « la linga valaca » o vlåški « valac » (adverbi), terme que pòt embraulhar, que los Grecs, los Bulgares e los Serbes l’utilizen per nomar los Aromanés e los Meglenites, e que los Bulgares e les Serbes l’empluien tanben per lurs minoritats romanesas (romanofònes de Serbia) e de Bulgaria) ;
- los de Žejane asseguren que parlen žei̯ånsca limba o žei̯ånski (Advèrbi|adverbi).
Escritura e prononciacion[modificar | Modificar lo còdi]
Quasí chasc cherchaire transcriguet l’istro-romanés a sa faiçon. La mai utilizada es la grafia de Kovačec, adoptada maitot per los linguistas romanés Richard Sârbu e Vasile Frățilă, inspirada en granda partiada de la de Sextil Pușcariu, emb daus elements de la grafia dau croate. Vrzić propausa una grafia mai pròcha de la dau croate, emb mas tres letras que n’i son pas. Quela grafia es destinada aus locutors d’istro-romanés, que fugueren o son escolarisats en croate, e a los que volen aprener la linga. Veiquí los grafèmas diferents de los dau romanés estandard au mins dins una de quelas grafias :
| API | Istro-romanés | |
|---|---|---|
| Kovačec 1998[5] | Vrzić 2009 | |
| [ɒ]/[wɒ] | å | å |
| [ǝ]/[ɨ] | â | â |
| [k] davant a, å, â, o e u | c | k |
| [k] davant e, ę e i | k | k |
| [t͡ʃ] | č | č |
| [d͡z] | d̦ | dz |
| [ε]/[e̯a] | ę | ę |
| [ɣ] | ɣ | g |
| [d͡ʒ] | ǧ | đ |
| [j] | i̯ | j |
| [ʒ] | ž[6] | ž |
| [ʎ] | lʼ | lj |
| [ɲ] | ń | nj |
| [ŋ] | ŋ | n |
| [ʃ] | ș | š |
| [c] | t″ | ć |
| [t͡s] | ț | c |
| [w] | u̯ | u |
L’istro-romanés presenta quauquas particularitats de prononciacion comparat a la dau romanés estandard (emb la transcripcion de Kovačec)[7] :
- La letra å rend, en fonccion dau son que la precedís, quauques còps la vocala [ɒ], coma lo a français dins lo mot « pas » prononçat per los Quebequés, (per exemple dins čåsta « queu-'quí, quela-'quí »), d’autres còps una diftonga ([wɒ]), per exemple dins cårle « qui, que » (pronom relatiu). Quela vocala es totjorn accentuada e sa diftongason es mai sistematica dins lo parlar dau nòrd, lo de Žejane, que dins los dau sud.
- La letra ę rend, en fonccion dau son que lo precedís, quauques còps la vocala [ε], per exemple dins Șcužę-m « Excusa-me / Fai-me excusa »), d’autres còps la diftonga [e̯a]: vedę « veire ». La diftongason de quela vocala tanben es mai corenta a Žejane.
- A la diferença dau romanés, las vocalas [ǝ] et [ɨ] se distinguen pas franchament. Auvem o l’una, o l’autra, o una vocala entra elas, ente dins los mots romanés correspondents i a l’una o l’autra. Qu’es perquè Kovačec e Vrzić las transcriven per una mesma letra, â.
- I a en istro-romanés tres consonas palatalas qu'existen dins de las varietats regionalas dau romanés, per exemple la dau Maramureș :
- [ʎ], lh occitan « balhar » – exemple : l’epur « lebre, lapin »;
- [ɲ], coma l'occitan nh dins « anheu » : ńivę « champ »;
- [c], semblent a ti dins « tier » : t″åro « très ».
- Doas consonas son plan ralas en istro-romanés, presentes mas dins daus emprunts :
- [d͡z] dins d̦ero « zerò »;
- [d͡ʒ] dins Ǧermanii̯e « Alemanha ».
Quauques sons evolueren diferentament en romanés e en istro-romanés[8] :
| Latin | Romanés | Istro-romanés | Revirada |
|---|---|---|---|
| [a] finau non accentuat : LINGUA > | barradura mai importanta : limbă | barradura mins importanta : limbę | linga |
| [e] accentuat : FERRUM > | diftongason : fier | fl’er | fer |
| [i] accentuat : LIGAT > | diftongason : leagă | non diftongason : lęgę | eu/ela legís |
| [o] accentuat : NOCTEM > | diftongason : noapte | non diftongason : nopte | nuèch |
| [kl] : CLAMARE > | chasuda de [l]: chema | palatalisacion de [l] : cl’emå | apelar |
| [gl]: *GLEMUS[9] > | chasuda de [l] : ghem | palatalisacion de [l] : gl’em | gusseu / pelòta |
| [n] intervocalic simple : BENE > | inchamjat : bine | rotacisme : bire | bien |
| [mn]: SCAMNUM > | scaun | scånd | chiera / sela, taula |
| [nv]: *INVITIARE > | învăța | ânmețå | aprener |
| [l] + consona : ALBUM > | inchamjat : alb | chasuda de [l] : åb | blanc |
| [ll] + desinença au singulier: VITELLUS > | [l] simple : vițel | chasuda de [ll] : vițe | vedeu |
| [gw] + [e] ou [i]: SANGUEM > | africacion de [g] : sânge | fricativisacion de [g] : sânže | sang |
| [g] + [e] ou [i]: GENUC(U)LUM > | africacion de [g] : genunchi | fricativisacion de [g] : žeruŋclʼu | januelh |
D’autras particularitats comunas aus parlars istro-romanés son :
- quauques còps la chasuda dau [a] iniciau non accentuat : (a)flå vs romanés a afla « aprener, saber, trobar » ;
- absença de [j] après consona en fin de mot : omir vs oameni ’gents’ ;
- absença de las diftongas descendantas emb [w] : av dat vs au dat « an balhat » ;
- vocala + [v] vs vocala + [u] : avzi vs a auzi « auvir ».
Mai d'una particularitat son especificas a tau o tau parlar :
- Dins lo parlar de Šušnjevica i a 'na tendança a pas distingar [s] de [ʃ]. Tanben, lo nom de la comuna es 'laí prononçada Șușńevițę o Sușńevițę. De mesma, a la diferença daus autres parlars, dins queus-'quí prononcem [t͡s] en luèc de [t͡ʃ] e [z] en luèc de [ʒ] : țer « ciau », fețor « dròlle », sânze « sang », zeruŋclʼu « januelh », zos « en bas ».
- Dins lo parlar de Žejane, /g/ se fai lo mai suvent coma [ɣ].
- A Žejane tanben, en luèc de [ε]/[e̯a] a la fin daus feminins prononcem [a], çò que fai que, sens contexte adeqüat, distinguem pas au feminin singulier la fòrme a article definit de la sens article : limba signifia « linga » mas tot-parier « la linga ».
Referéncias[modificar | Modificar lo còdi]
- ↑ Per exemple Petar Skok, Alexandru Graur e Ion Coteanu, cf. Sala 1989, p.158.
- ↑ Per exemple Sextil Pușcariu, Emil Petrovici, Ovid Densușianu, Iosif Popovici, Alexandru Rosetti, cf. Sala 1989, p.158.
- ↑ Qu'era un linguista originari de la minoritat nacionala romanesa de Voivodina (Serbia).
- ↑ Sala 1989, p.158.
- ↑ Quela grafia es utilizada dins la version de 2010 en linha dau diccionari de Kovačec, e tot parier dins cquel article.
- ↑ Sârbu et Frățilă emploient j au lieu de ž.
- ↑ Pour la prononciation du roumain standard, voir Phonétique et phonologie du roumain. On peut entendre la prononciation des sons de l’istro-roumain en mots sur le site Očuvęj vlåška ši žejånska limba, page Pronunciation.
- ↑ Sala 1989, p. 275; dexonline.ro; Kovačec 2010.
- ↑ Marquem emb un asterisc (*) los mots non atestats mas reconstituats per daus linguistas.