Guilhèm Adèr

Guilhèm Adèr qu'èra un mètge e un escrivan occitan deu sègle XVIIau, vadut a Gimont, Gasconha. Qu'ei autor, enter autas causas, d'un poème eroïc en aunor deu Noste Enric (lo gentilòme gascon) e d'ua òbra medicala en latin tractant de la pèsta e de çurgeria en francés.

Vita

Que's sap chic de causa suber las purmèras annadas d'aqueth mètge gimontés. Que sap au contra qu'estudiè la medicina a Tolosa on ho membre de la con·hrairia deus Penitents Blaus. Que serví com mètge dens l'armada de Joyeuse. En 1603, qu'avó ua mainada vaduda a Gimont dab la soa molhèr Magdalena de Lux. Un hilh, batiat Pèir, que seguí en 1608. Que sembla donc que per aquera annada, que practicava ja lo son art dens la soa vila nadau sustot que signa e data l'edicion deu Catonet Gascon a Gimont en 1607. Lo Gentilòme gascon que pareishó en 1610, l'annada de la mort deu son protagonista, lo Noste Enric. En 1628 que he estampar la soa òbra medicau latina (De Pestis cognitione et remediis) e francesa (De la méthode de consulter les maladies chirurgicales). Que's morí a Gimont lo 23 de junh de 1638 mentavut com "doctor en medecina e mètge de la vila de Gimont".

Lo Catonet Gascon

Qu'ei ua colleccion de cent maximas alexandrianas en gascon. Ader qu'obreish lo son libe dab l' ex-libris seguent :

Si non soi a ta guisa / E si non parli com tu vòs, / Hè'm com te volha la camisa, / Mes lèisha'm lo mesòth dens l'òs.

L'òbra qu'ei vodada a Miquèu d'Estarac, "Governador de las comtats d'Armanhac" e la dedicaça que comença atau :

Lo Catonet, Monsénher, après aver corrut la Grècia dab los sèt sages, l'Italia dab Caton lo vielh, l'Aspenha (sic) dab Berin, la França dab Pibrac, se'n va per la Gasconha , a la vòsta favor. E com aqueris l'avèn vestit a la mòda deu lor país, ara jo l'èi botat a la sisa deu nòste.

Enter las maximas, que podem mentàver:

I. Si vòs saber quauque petit passatge
Per víver au mond sens tara, san e net,
Escota, Amic, lo petit Catonet
On pòdes hèr lo ton aprendissatge.

II. Per anar donc caplevat e sens crenta,
Bremba't de Diu, e de sons mandaments,
Ondra lo pair, la mair e totas gents,
Non haças tòrt a persona viventa.

V. Apren totjorn coma cau que tu viscas,
No't trufes pas, ça ditz òm, deu men mau,
Que, quan sia vielh, lo ton que serà nau,
Non i aurà lòc que tenn'arregausiscas.

XXVI. Las sajas gents non disen en batles :
Hemna que vòu tant de jòias portar,
Si sons moiens n'ac pòden suportar,
O se hè mau o ben pòrta las bragas.

XXVIII. Non haças mau d'aquesta o d'auta sòrta,
Pensant qu'après degun n'ac saberà :
Tu non poirés tant lo huec caperar
Qu'a la perfin la humada no'n sòrta.

LXIV. Endura tot, qué que't digan o haçan,
Que, com òm ditz, qui sofric e viscoc
Dab lo temps vic çò que véser voloc :
Lo temps e gents, tots amassas passan.

Lo Gentilòme Gascon

Lo títol sancer de l'òbra qu'ei :

Lo Gentilòme gascon, E los hèits de Guerra deu gran e poderós Enric, Rei de França e de Nauarra. Vodat A Monsenhor lo Duc d'Espernon. Per Guilhem Ader Gascon.

Dens aquesta biografia epica d'Enric de Navarra, que podem citar lo capítol L'esgrima deu purmèr libe qui'ns conda l'educacion deu protagonista:

En aquò de prumèr nòstre capdet s'endressa.
E per auer com cau d'un cavalhèr l'adressa,
Com aquiu dab los pès, ara ací dab las mans,
Apren, espadassin, lo jòc deu cotelàs :
Per aquò dab florets o d'espasa soleta,
Cap et cap bigorós d'un aute s'acoleta.
Per dessús lo punhau, per devath, entre garda,
E quauque còp suu nas an d'estauviar la harda.
Aquiu de pantachar, de bohar non i a fin.
Eths hèn l'arresolut, contrahèn lo mutin.
Mes dessús tots los còps a la presa ei la guerra,
Quan s'endraven los pès an de gitar per tèrra,
Crotzen armas e bras, on lavetz qui mes vau
Deu gipon de son òme hè gaina au punhau.

Mei luenh, dens lo libe dusau, que podem léger lo capítol Perpaus de Gascon :

Anem, coma dauant, famfara la trompeta !
Non leishem deu guarrèr la campanha soleta,
Ditz lo brave labetz, huratem o país,
Netejem de lairons passatges e camins.
Hassam parlar de nos, anem, braves genrdarmes,
Abriga gens de ben l'ombra de nòstas armas.
Hassa, valent e just, la tropa deu Gascon
Que sia tornat com cau a dadun lo son,
Que posca lo pagès acoetionar sa tèrra,
traficar lo marchant en despièit de la guerra.

L'òbra d'Adèr, sus 2690 alexandrins, que desplega atau un ample lexic. L'escrivan e critic occitan Pèir Bec que he atau un estudi suu merro lexic musicau deu tèxte. Peu parla-occitan de uei lo dia, l'endom d'aqueth texte que pòt servir d'exemple lexicau e estilistic d'un gascon classic e encara d'un registre mei haut e mei sancèr : la lenga de 1610, lenga reiau, pas enqüera vaduda lenga burlesca. Fausta Garavini, dens la soa òbra critica en italian que soslinha "qu'em davant la mei clara manifestacionn deu barròc occitan, dens aquesta famfarra verbau qui procedeish per acumulacion assindetica deus tèrmes e que parla d'ua "agitacion linguistica" (47).

Bibliografia

• Jeanroy, Alfred. Poésie de Guillaume Ader, publiées avec notice, traduction et Notes. Tolosa : Privat, 1904.

• Garavini, Fausta. La letteratura occitanica moderna. Bolonha : Sansoni, 1970.

• Gardy, Felip. Guilhem Ader (1567?-1638) : actes du colloque de Lombez (21-22 septembre 1991). Besièrs : Centre International de Documentation Occitane, 1992.
• Gardy, Felip. Histoire et anthologie de la littérature occitane, Tome II, l'age du baroque - 1520 -1789. Montpelhièr : Presses du Languedoc, 1997.