Aragonés

Aragonés

Idioma aragonés — Aragonés — aragonés
Parlat en	Espanha
Region	Euròpa
Locutors	Locutors actius: 10 000–12 000 (2017) Locutors actius e passius: 30 000–50 000 (2017)
Tipologia	Fusionala
Classificacion lingüistica
Lengas indoeuropèas Lengas italicas Lengas romanicas Lengas iberoromanicas/Lengas occitanoromanicas Aragonés
Estatut oficial
Oficial de	Aragon (lenga pròpria)
Acadèmia	Academia Aragonesa d'a Luenga (2013)
Estatut de conservacion
Atudat EXExtinct (Atudat) Menaçat CRCritically endangered (En dangièr critic) SESeverely endangered (En dangièr sevèr) DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu) VUVulnerable (Vulnerable) Segur NENot Endangered (Non en dangièr) ICHEL Red Book: Definitely Endangered Classada coma lenga menaçada (DE) per l''Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond
Còdis lingüistics
ISO 639-1	an
ISO 639-2	arg
ISO 639-3	arg
Ethnologue	arg
Glottolog	arag1245
Linguist List	arg
UNESCO	330
IETF	an
Endangered	949
Mòstra
Article primièr de la Declaracion dels Dreits de l'òme en aragonés–Articlo 1 Totz es hombres naixen libres y iguals en dignidat y en dreitos. Son adotatos de razón y de conciencia y han de comportar-se fraternalment es uns con es atros.
Mapa
Aragonés      Espanhòl      Catalan

L'aragonés (autonim: aragonés [aɾaɣoˈnes]) es una lenga romanica que se declina en divèrses dialèctes parlats dins las vals pirenencas d'Aragon, en Espanha. Eretat de la lenga navarroaragonesa a l'Edat Mitjana, l'aragonés es un objècte de debat dins lo mond lingüistic.

Istoricament es considerat coma un dialècte del castelhan, però d'estudis mai recents afirman qu'es una lenga pròpria derivada del latin durant l'Edat Carolingiana. Los especialistas son actualament consents per dire que l'aragonés es un idiòma de transicion entre las lengas iberoromanicas (castelhan, galèc-portugués e asturleonés) e aquelas occitanormanicas (occitan e catalan). I a uèi un movement cultural per la promocion de l'ensenhament e la normalizacion de la lenga.

Coma d'autras lengas de la peninsula Iberica, l'aragonés s'espandiguèt cap al sud gràcias a la Reconquista suls territòris arabomusulmans. Pasmens, recuolèt al profièt del castelhan tre la fin de l'Edat Mejana. De còps se parla d'"aragonés" pel castelhan d'Aragon amb substrat aragonés.

Dinamica

L'estimacion mai correnta considèra que 10 000 personas parlan l'aragonés. Existisson tanben de neolocutors de la fabla dins las ciutats màgers d'Aragon.

Istòria

Origina

L'aragonés es una lenga derivada del latin. Cal notar que sul territòri d'origina de la lenga, se parlèron fins a la fin del sègle X de parlars bascos que coexistissián amb de parlars romanics que passavan del latin a l'aragonés. Aquel fach pòt explicar en partida cèrtas afinitats que ten l'aragonés amb los parlars gascons pirenencs, que tanben an un substrat basco important.

L'aragonés —o pus exactament lo navarroaragonés— nasquèt a l'entorn del sègle VIII coma un dels dialèctes nombroses del latin desvolopats dins los Pirenèus centrals. Son domeni inicial èra al nòrd e a l'èst de la val d'Èbre, dins certanas regions de la Rioja, al sud e a l'èst de Navarra e en Aut Aragon.

Espandiment

Dins la lenta Reconquista crestiana contra los sarrasins, durant l'Edat Mejana, la repopulacion crestiana del centre de la Val d'Èbre e d'una part de la Peninsula Iberica, per los navarreses e aragoneses, faguèt que lor lenga lai s'estendèsse. Aquel fenomèn foguèt favorizat pel fach que se parlava dins aquelas zonas reconquistadas un idiòma romanic anterior, lo mossarabi, qu'èra la lenga dels crestians e dels musulmans autoctòns: amb pauques cambiaments, foguèt facil de l'aragonesizar. Lo mossarabi a laissat de traças en aragonés.

L'expansion de l'aragonés, probable, faguèt començar l'influéncia d'autras lengas romanicas parladas per certans reconquistaires crestians presents en Aragon: l'occitan, lo castelhan e pus tard lo catalan. Lo navarroaragonés que se parlava dins la Rioja e dins la region de Soria, a l'oèst d'Aragon, comencèt de desparéisser a aquela epòca per laissar la plaça al castelhan.

Al sègle XII, l'union del Reialme d'Aragon amb Catalonha (centrada sul comtat de Barcelona), sota lo meteis rei, signifiquèt l'union d'un grand territòri lingüisticament eterogenèu, que l'aragonés se i parlava a l'oèst e lo catalan a l'èst. A aquela epòca apareguèron los primièrs tèxtes amb de formas romanicas majoritàrias, en aragonés sovent, mas tanben en occitan e en catalan (abans s'escriviá sonque en latin amb de traças de las lengas romanicas). Dins la reconquista que se faguèt a partir de l'union dinastica, l'aragonés s'espandiguèt mens que lo catalan: nonmàs dins d'airals del Sistèma Iberic al sud del sector central de la Val d'Èbre, en arribant al sud de manièra compacta fins a las comarcas churras actualas del nòrd-oèst del País Valencian. I aguèt tanben d'enclavas aragonesofònas encara mai luènh al sud, especialament dins lo reialme de Múrcia, mas durèron pas gaire entre las zonas vesinas que parlavan catalan, arabi e castelhan.

Reculada

Evolucion geografica de l'aragonés

L'espandiment del castelhan o espanhòl, coma lenga comuna de la Peninsula, signifiquèt la recession de l'aragonés e un procès de castelhanizacion. Un dels moments clau de l'istòria de l'aragonés se produguèt quand un rei d'origina castelhana foguèt coronat al sègle XV: Ferrand I d'Aragon (conegut tanben coma Ferrand d'Antequera). Amb sa dinastia castelhana dels Trastamaras implantada en Aragon, lo castelhan foguèt favorizat un periòde de diglossia comencèt, que dura fins a uei. Aquela union dinastica d'Aragon amb Castelha, puèi la suspension progressiva de tota capacitat d'autogovèrn al sègle XVIII, impliquèron la reduccion de l'aragonés, qu'encara se parlava largament, a un parlar rural e popular, mentre que la noblesa causiguèt de parlar lo castelhan coma simbòl de poder. Lo domeni geografic de l'aragonés reculèt entre los sègles XV e XIX per se restrénher ara al pè dels Pirenèus.

La violéncia contra l'aragonés foguèt maximala sota lo regim del dictator Franco al sègle XX. Los magistres tustavan los escolans qu'emplegavan l'aragonés a l'escòla e la legislacion enebiguèt l'usatge public de tota lenga que foguèsse pas l'espanhòl.

Renaissentisme

Après la mòrt de Franco en 1975, la democracia constitucionala espanhòla, que lo pòble votèt en 1978, a permés una aumentacion del nombre d'òbras sus la literatura e la lenga aragonesas. La situacion actuala es critica, ja que poiriá semblar qu'es tròp tard per salvar una lenga que se parla pas que dins de grops escarses e freules. Pasmens lo movement de recuperacion e de revendicacion per l'aragonés a engenerat de locutors novèls que foncionan en ret, pas solament en Aut Aragon, mas tanben dins las zonas castelhanizadas de la rèsta d'Aragon (per exemple se'n tròba dins de grandas vilas castelhanizadas coma Saragossa, Òsca e Teròl).

Estructura de la lenga

Fonologia

Evolucion diacronica de la fonologia

De caracteristicas pròprias de la fonetica aragonesa dins son evolucion dempuèi lo latin son:

• Las O,E dobèrtas del protoromanic resultan sistematicament dins los diftongs [we],[je]:
  • PONTE > puent (esp. puente; cat. pont; occ. pont/pònt)
  • FERRU > fierro (esp. hierro; cat. ferro; occ. fèrre/hèr)
  • E tanben diftonga en [ja] dins bèls parlars centrals (puande, fiarro) o dins bèls mots generals (balluaca). Lo diftong [ue] tanben diftongava ocasionalament en [uo]: (luogo).
• Diftongason davant iòd d'aquestas O, E dobèrtas:
  • FOLIA > fuella (esp. hoja; cat. fulla; occ. fuèlha/huelha)
  • SPEC'LU > espiello (esp. espejo; cat. espill/mirall; occ. espelh)
• Pèrda de l'-E finala non accentuada:
  • GRANDE > gran (esp. grande; cat. gran; occ. grand/gran)
  • FRONTE > FRUENT > frent (esp. frente; cat. front; occ. front/frònt)
• A la diferéncia de las autras lengas romanicas subre substrat basco, l'espanhòl e l'occitan gascon, l'aragonés presèrva l'F- romanica iniciala:
  • FILIU > fillo (esp. hijo; cat. fill; occ. filh/hilh; gal.-port. filho)
• Lo iòd romanic (GE-,GI-,I-) deven una africada palatala sorda ch [tʃ]:
  • IUVEN > choven (esp. joven; cat. jove; occ. jove)
  • GELARE > chelar (esp. helar; cat. gelar; occ. gelar)
• Coma dins una part de l'occitan e coma en galègoportugués, los grops cultes romanics -ULT-, -CT- venon [jt]:
  • FACTU > feito (esp. hecho; cat. fet; occ. fach/fait/hèit; gal.-port. feito)
  • MULTU > muito (esp. mucho; cat. molt; occ. mo[l]t; gal.-port. muito)
  • NOCTE > nueit (esp. noche; cat. nit; occ. nuèch/nuèit; gal-port. noite)
  • Existís la reduccion dins bèlas varietats, coma la belsetana (feto, muto, nuet), e d'ibridacions amb la forma castelhana (fecho).
• Los grops romanics -X-, -PS-, SCj- venon una fricativa palatala sorda ix [ʃ]:
• COXU > coixo (esp. cojo; cat. coix; COXA > occ. cuèissa/cueisha)
• Coma dins la majoritat de las lengas romanicas occidentalas e a la diferéncia de l'espanhòl, los grops romanics -Lj-, -C'L-, -T'L- venon una laterala palatala ll [ʎ]:
  • MULIERE > muller (esp. mujer; cat. muller; occ. molhèr; gal.-port. mulher)
  • ACUT'LA > agulla (esp. aguja; cat. agulla; occ. agulha; gal.-port. agulha)
  • De còps que i a, mai que mai en aragonés ancian, las solucions èran -T- o -CH-: mandiata, vetiecho (en fàcia de la forma majoritària vetiello), etc.
• Coma en espanhòl, en catalan (parcialament), en occitan (parcialament) e en galèc, V evoluciona vèrs /b/:
  • VALORE > valor [b-] (Esp. valor [b-]; Cat. valor [b-/v-]; Occ. valor [b-/v-]; Galèc valor [b])

Morfosintaxi

Determinants

Possessius

Los possessius an la foncion determinanta quand son precedits de l'article definit. Lo substantiu determinat se pòt trobar dins la mitat de la combinason:

• O mío campo; a mía casa; a casa mía; etc. (lo mieu camp; la miá casa; la casa miá).

De còps, cal pas l'article:

• Casa nuestra ye cerqueta d'aquí (la casa nòstra es pròcha d'aquí).

Amb bèls substantius referents a de parents pròches, s'emplega tanben la forma corta del possessiu, que s'acompanha pas de l'article:

• Mi pai; tu mai (mon paire; ta maire).

Pronoms

Particulas pronominalas

L'aragonés, coma fòrça lengas romanicas (mas a la diferéncia de las iberorromanicas), sèrva las formas latinas INDE e IBI dins las particulas pronominalas: en/ne (en occitan: ne) e bi/i/ie (en occitan: i).

Combinasons de formas pronominalas

La combinason comuna en aragonés dels pronoms personals de la tresena persona del complement dirècte e indirècte distinguís pas solament lo nombre de l'indirècte (li/le; lis/les) mas los dos genres e nombres s'assòcian en una sola forma (en).

• Li'n / Le'n
• Lis ne / Les ne

La forma es pro particulara se se compara amb las lengas vesinas, dins las qualas, o ben i a diferéncia de nombre e genre dins l'indirècte (en espanhòl), o ben i a diferéncia de nombre e genre dins lo dirècte (en catalan):

• As mazanas, ta Chusepa, li'n daban siempre que en quereba.
• (espanhòl: Las manzanas, a Josefa, se las daban siempre que quería.)
• (catalan: Les pomes, a Josepa, les hi/li les donaven sempre que en volia.)

Se cal avisar qu'existisson de formas en qualques variedats aragonesas que daissan clar lo genre e nombre del complement dirècte. Ansin aquò se passa dins las formas ribagorçanas aragonesas lo i, la i, los i, las i; o dins las formas belsetanas le'l/le lo, le la, le's/le los, le las, comparablas amb las formas del catalan classic li'l, li la, etc., encara vivas dins una bona part del País Valencian.

• Las mazanas, ta Chusepa, las i daban siempre que en queriba.
• Las mazanas, ta Chusepa, le las daban siempre que en quereba.

Evolucion gramaticala diacronica

• A la diferéncia de l'espanhòl, la -B- latina laissa una traça dins las terminasons de l'imperfach de l'indicatiu dins las conjugasons 2a e 3a: teniba (occ. teniá/tienèva, esp. tenía, cat. tenia, gal.-port. tinha)

Codificacion

Ortografia

L'aragonés coneissiá tres ortografias concurrentas:

• La grafia d'Òsca (grafía de Uesca) o del 87. Foguèt majoritària dins l'usatge, mas pas completament generalizada. Se fixèt en 1987 amb una Convencion que se tenguèt a Òsca. Es sostenguda per lo Consello d'a Fabla Aragonesa (CFA, Conselh de la Lenga Aragonesa). Son principi es de notar los fonèmas de manièra quasi unifòrma, sens téner compte de l'etimologia. Per exemple, v e b son uniformizats en b; tanben ch, j, g(+e), g(+i) son uniformizats en ch... Certanas solucions calcan l'espanhòl (ñ, accents grafics).
• La grafia SLA es apareguda en 2004 amb la fondacion de la Sociedat de Lingüistica Aragonesa (SLA, Societat de Lingüistica Aragonesa). Es minoritària dins l'usatge. Son ambicion es de remplaçar la grafia d'Òsca, que l'estiman tròp espanholizada, per fin de rendre a l'aragonés sas tradicions graficas medievalas e per lo sarrar del catalan e de l'occitan. Per exemple, coma en aragonés medieval, v e b son distints; tanben ch, j, g(+e), g(+i) son distints; s'escriu ny en luòc de ñ. Los accents grafics foncionan un pauc coma en catalan e en occitan.

La manca de generalizacion completa de la grafia d'Òsca e sa contestacion per l'SLA an engenerat la creacion de l'Academia de l'Aragonés (Acadèmia de l'Aragonés) en 2005. Aquel organisme novèl a recebut lo sosten d'institucions nombrosas per trobar una ortografia pus consensuala e per elaborar tanben una varietat estandard d'aragonés: son trabalh es en cors e publicà en 2010 la Propuesta Ortografica de l'Academia de l'Aragonés: una nòrma novèla.

Comparason entre las ortografias de l'aragonés
fonèmas	grafia de 1987	grafia de la SLA	proposicion de l’ACAR
/a/	a	a	a
/b/	b Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba	b, v segon l'etimologia, coma en catalan e occitan. Ex: bien, servício, val, activo, cantava	b, v segon l'etimologia absoluta. Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba
/k/	c qu davant e, i	c qu davant e, i	c qu davant e, i
/kw/	cu coma en espanhòl Ex: cuan, cuestión	Coma en catalan e un pauc coma en occitan: qu davant a, o. qü davant e, i. Ex: quan, qüestion.	Coma en catalan e un pauc coma en occitan: qu davant a, o. qü davant e, i. Ex: quan, qüestion.
/tʃ/	ch Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía	ch. j (g davant e, i) segon l'etimologia, coma en catalan e occitan. Ex: chaminera, minjar, justícia, geografia	ch Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía
/d/	d	d	d
/e/	e	e	e
/f/	f	f	f
/g/	g gu davant e, i	g gu davant e, i	g gu davant e, i
/gw/	gu davant a, o gü davant e, i	gu davant a, o gü davant e, i	gu davant a, o gü davant e, i
h etimologica, muda dempuèi lo latin	Pas notada. Ex: istoria	Notada coma en aragonés medieval e en catalan. Ex: história	Notada coma en aragonés medieval e en espanhòl. Ex: historia
/i/	i	i	i
/l/	l	l	l
/ʎ/	ll	ll	ll
/m/	m	m	m
/n/	n	n	n
/ɲ/	ñ coma en espanhòl Ex: añada	ny coma en aragonés medieval e coma en catalan Ex: anyada	ny coma en aragonés medieval e coma en catalan Ex: anyada
/o/	o	o	o
/p/	p	p	p
/r/	r	r	r
/rr/	rr r- en començament de mot	rr r- en començament de mot	rr r- en començament de mot
/s/	s (tanben entre doas vocalas, jamai ss*)	s (tanben entre doas vocalas, jamai ss*)	s (tanben entre doas vocalas, jamai ss*)
/t/	t	t	t
-t finala etimologica, muda en aragonés contemporanèu	Pas notada. Ex: soziedá, debán, chen	Notada coma en aragonés medieval, en catalan e en occitan. Ex: sociedat, devant, gent	Notada coma en aragonés medieval, en catalan e en occitan. Ex: sociedat, devant, chent
/u, w/	u	u	u
/jʃ/ (dialèctes orientals) /ʃ/ (dialèctes occidentals)	x Ex: baxo	ix (dialèctes orientals). x (dialèctes occidentals). Ex: baixo (oriental) = baxo (occidental)	ix . Ex: baixo
/j/	y en començament de mot e entre doas vocalas i dins los autres cases	y en començament de mot e entre doas vocalas i dins los autres cases	y en començament de mot e entre doas vocalas i dins los autres cases
/θ/	z Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, mozez.	z davant a, o, u, en començament de mot. ç davant a, o, u, a l'interior del mot. z en fin de mot. c davant e, i. z dins los mots internacionals (mots sabents grècs, manlèus, amb una z a l'origina). Ex: zona, Provença, fez, centro, servício, realizar, mozez.	z davant a, o, u, en començament e interior de mot. z en fin de mot. tz en fin de mot de plurals e verbals c davant e, i. z dins los mots internacionals (mots sabents grècs, manlèus, amb una z a l'origina). Ex: zona, Provenza, fetz, centro, servicio, realizar, mocetz.
formas sabentas	Se nòta las tendéncias a l'assimilacion, coma dins la nòrma mistralenca de l'occitan. Ex: dialeuto, estensión mas lecsico.	Se nòta pas totas las tendéncias a l'assimilacion, coma dins la nòrma classica de l'occitan. Ex: dialecto, extension e lexico.	Se nòta pas totas las tendéncias a l'assimilacion, coma dins la nòrma classica de l'occitan. Ex: dialecto, extension e lexico.
notacion de l'accent tonic (en gras dins los exemples)	Modèl espanhòl. Ex: istoria, grazia, serbizio mitolochía, cheografía, María, río atenzión choben, cantaban	Modèl catalan e occitan. Ex: história, grácia, servício mitologia, geografia, Maria, rio atencion joven, cantavan	Criteri de volontat (solament se se vòl concretar la pronóncia). Ex: historia, gracia, servicio mitolochia, cheografia, Maria, rio atencion choven, cantaban ("jove, cantavan")

Estandardizacion

Una varietat estandard de l'aragonés es en cors d'elaboracion mas acipa sus divèrsas concepcions divergentas.

• Los partisans de la grafia d'Òsca (en particular lo Consello d'a Fabla Aragonesa) elabòran pichon a pichon una varietat estandard dicha aragonés comun o aragonés estandard, que selecciona mai los traches occidentals qu'orientals. Mas certans ponches son pas encara completament fixats. Cal preferir los participis passats en -ato -ata o ben en -au -ada? Cal admetre la forma ro/ra per l'article definit, al costat de las formas pus espandidas o/a e lo/la?
• Los partisans de la grafia SLA (en particular la Sociedat de Lingüistica Aragonesa) estiman que lo modèl precedent de l'aragonés comun, que lo sonan pejorativament "neoaragonés", s'es fixat amb fòrça imprudéncia, amb una desconeissença dels dialèctes reals e amb de causidas fòrça artificialas. Segon l'SLA, aquò provocariá una desconnexion grèva entre los locutors naturals e un estandard ineficaç. L'SLA preconiza de faire un estudi pus aprefondit dels dialèctes e de crear d'estandards dialectals, que servirián de basa, eventualament, a una varietat estandard pus generala e ulteriora, mas connectada amb la coneissença reala dels dialèctes. Tanben l'SLA insistís sus lo fach que lo benasqués es intermediari entre l'aragonés e lo catalan e doncas a de recebre un estandard adaptat.

Finalament l'aparicion de l'Acadèmia de l'aragonés e de son ortografia en 2010 se fa amb de proposicions de normalizacion.

Dialèctes

L'aragonés es fòrça dialectalizat e lo territòri de la lenga manca de continuitat. Los dialectes orientals son mai vius que non pas los occidentals.

• Dialèctes occidentals : l'ansotan e lo cheso.
• Dialèctes centrals : lo tensin, lo belsetan e lo semontanés
• Dialèctes orientals : lo benasqués, lo gistavin e lo ribagorçan. Se discutís l'atribucion del parlar benasqués a l'aragonés o al catalan. Tanben cal ben distinguir dos "ribagorçans": 1º un primièr "ribagorçan" coma varietat de l'aragonés e 2º un autre "ribagorçan", mai a l'èst, qu'es el una varietat del catalan.

Ligams

• Mapa precisa de las lengas d'Aragon
• Consello d'a Fabla Aragonesa
• Chuntos por l'Aragonés
• Sociedat de Lingüistica Aragonesa
• Ligallo de Fablans de l'Aragonés
• Asoziazión Cultural Nogará
• Asoziazión Cultural Finestra Batalera
• Lai de Luengas d'Aragón - borrador
• Rosetta Project
• Academia de l'Aragonés
• Arredol - Diario digital en aragonés