Tolosan (sosdialècte)

Lo tolosan es una varietat occitana parlada dins l'airal de Tolosa. Aqueste sosdialècte lengadocian meridional presenta d'afinitats e de transicions marcadas amb lo gascon. Sa varianta orientala es plan vesina de la vila mondina e mai s'i installèt istoricament dins qualques barris, que Tolosa es la capitala d'aquel airal mixt e doncas la ciutat per excelléncia ont se va trabalhar e far de comèrci. Per encausa d'aqueste ròtle la Gasconha tolosana a son torn recebèt una influéncia lengadociana marcada e se presenta actualament coma un espandi de transicion amb son article le e la h gascona per exemple.

La percepcion de diferéncia dialectala es remarcada simbolicament per un mot en l'expression de la salutacion: cossí. aquest emplèc faguèt que los locutors gascons designavan amb l'escais les cossís los lengadocians de Tolosa, perque los gascons dison "coma va?" e pas "cossí va?".

Un dels escrivans mai importants e representatius del país mondin e de sa varietat es Pèire Godolin.

Limits entre gascon e lengadocian[modificar | Modificar lo còdi]

Los limits entre lo gascon e lo lengadocian son plan coneguts dempuèi l’enquèsta d'Edoard Bourciez en 1895. Son consideradas gasconas las comunas ont la -f- es remplaçada per una -h-. Atal, avèm la lista que seguís per la Hauta Garona [g : gascon. lg : lengadocian.] : Sent Cesert (g), Launac (g), Larrà (g) / Granada (lg). Daus (g) / Mervila (lg). Ausona (g), Selh (g), Bausèla (g), Còrnabarriu (g), Colomèrs (g) / Blanhac (lg). Pibrac (g), Legavin (g), Fontanilhas (g) / Salvetat Sant Gièli (lg). Plasença de Toish (g), Cunhaus (g) / Tornafuèlha (lg).

Los barris de Tolosa de Sent Martin deu Toish e Sent Simon (g) e totes les autes barris de Tolosa (lg).

Portèth (g), Pinçaguèl (g), Ròcas (g), Murèth (g) / La Crotz Falgarda (lg). Pins e Justaret (g), Labarta de Lèsa (g) / Goirans (lg), Clarmont le Fòrt (lg). Le Vernet (g) / Venèrca (lg).

Lagardèla de Lèsa (g) / Grepiac (lg). Beumont de Lèsa (g), Aurivalh (g) / Miramont (lg). Lagraça-Diu (g), Poi Danèu (g), Mauressac (g) / Autariba (lg). Espèrça (g) / Galhac Tolzan (lg).

Fonetica[modificar | Modificar lo còdi]

jo se pronóncia [ju]
"puèi", "despuèi" sonan [pèy], [despèy]

Morfologia[modificar | Modificar lo còdi]

L'article definit masculin es le al singular e les al plural. En contacte amb una consonanta levat de [p], [t] o [k] ven [lej], [li]) e [li] dins lo barri de Sant Çubran de Tolosa: lis amics. L'article definit femenin plural las ven en contacte amb consonanta levat de [p], [t], [k] [laj]).

Sas formas contractas son:

a + le(s) > al(s) de + le(s) > del(s) ([dez/deiz] davant vocala e [dej] davant consonanta manca [p], [t], [k] entà + le(s) > ental(s) ende + le(s) > endel(s) per + le(s) > pel(s) sus + le(s) > sul(s)

[au/as, déu/dés, éntau/entàs, éndeu/éndés, péu/pés, so/sos]

Lo tolosan utiliza totjorn lo partitiu de. Ex.: as de mica, jo vòli de crostas; aquò es de vin doç.

Pòstposicion del pronom, non solament après los imperatius, mas encara après los infinitius (dins la lenga dels sègles XVI e XVI, aquel usatge èra gaireben general). Ex. Venjar-se ; per saludar-la ; anar-i ; venir-ne ; portar-o ; far-las espelir ; tirar-me quicòm ; parlar-li.

Perifrasa d'iteracion "tornar a + v. inf." : Ex. : Tornaràs pas mai a intrar.

Conjugason[modificar | Modificar lo còdi]

La primièra persona del vèrb "èsser" es "som" [sun] e de conèisser es conegui.

Lo present de l'indicatiu dels vèrbs en -ER, -RE, -E es en -en e lo dels vèrbs en -IR s'acaba en -issen

Segon Schnakenburg en 1840:

Al present de l'indicatiu lo vèrb 'aver' fa: èi, as, a, avèm, avètz, an e 'èstre' fa: som/soi, ès/siás, es, siam, siatz, son

'anar' fa: vau(c), vas, va, anam/anèm, anatz, van

A l'imperfach la primièra conjugason es: parlavi, parlavas, parlava, parlaven, parlàvetz, parlavon; la seconda: rendiá, rendiás, rendiá, rendiam, rendiatz, rendian; la tresena: rostissiá, rostissiás, rostissiá, rostissiam, rostissiatz, rostissian.

Al preterit la primièra conjugason es en -èr-, -èg- o -èv- : parlèri/parlègui/parlèvi, parlèras (?) o parlères/parlègues/parlèves, parlèt/parlèc, parlèrem/parlèguem/parlèvem [-m], parlèretz/parlèguetz/parlèvetz, parlèron (?) o parlèren/parlèguen/parlèven; la seconda: rendèri, rendèras, rendèt, rendèrem, rendèretz, rendèron; la tresena: rostiguèri/rostiquèri, rostiquèras, rostiquèt, rostiquèrem, rostiquèretz, rostiquèron. (mòure: mògui/mòvi)

Lo vèrb 'aver': auguèri, auguères, auguèt/auguèc, auguèretz, auguèron
Lo vèrb 'èstre': fosquèri, fosquères/fogués, fosquèt/fosquèc, fosquèrem/foguèrem, fosquèretz/foguèretz, fosquèron/foguèron

Al futur las conjugasons son totas parièras: parlarèi, parlaràs, parlarà, parlarem, parlaretz, parlaràn. 'aver fa': aurèi/aurè, auràs, aurà, aurem, auretz, auràn e 'èstre': serai/serèi, seràs, serà, seram, seratz, seràn

Al condicional son totas parièras: parlariá(i), parlariás, parlariá, parlariam, parlariatz, parlarian. 'èstre' fa: siriái/seriá, siriás, siriá, siriem, siriatz, sirian

Al subjontiu present la primièra conjugason es: parle, parles, parle, parlem, parletz, parlen/parlon, la seconda: rendòi == DE VERIFICAR! ==, rendas, renda, rendam, rendatz, rendon; la tresena: rostigòi, rostigas, rostiga, rostiqan, rostigatz, rostigan. (Far: fasam (=fagam)

'aver' fa: aja/auja, ajas, aja, ajam, ajatz, ajan e 'èstre' fa: siá, siás, siá, siam, siatz, sián

Al subjontiu imperfach la primièra conjugason es: parlessi, parlessas, parlessa, parlèssem, parlèssetz, parlèsson, la seconda: rendessi, rendessas, rendessa, rendèssem, rendèssetz, rendèssan; la tresena: rostiguessi, rostiguessas, rostiguessa, rostiquèssen, rostiguèssetz, rostiguèssan.

'aver' fa: aguessa/auguessa, agueessas, aguessa, aguèssem, aguèssetz, aguèssen e 'èstre' fa: foguessa/fosquessa, foguessas, foguessa, foguèssem, foguèssetz, foguèssen

Lo participi passat de 'aver' es agut o 'augut e lo de 'èstre es estent.

Per mai d'informacions sus las conjugasons tolosanas Tableau synoptique et comparatif des idiomes populaires ou Patois de J. F. Schnakenburg^[1]

Lexic[modificar | Modificar lo còdi]

Mots e locucions exclusivas (o partejadas amb un o mants dialèctes occitans), aicí los 63 primièrs dels 798 resultats per la mencion "Toul." al diccionari de Loís Alibèrt^[2] e lo diccionari occitan-francés de Nicolas Rey-Bèthbéder e d'autras fonts.

ac: o, ac gasc. (pronom neutre)
acampar, v. tr. conduire un tropèl als camps, lo menar pàisser
acelar v. abrigar
(a)charrat: passerat (fr. moineau)
acojolar v. coconejar
acojolar (s’) v. s'acocolir
adessiatz interj. prononciacion de 'adieu-siatz'
afisorlar: desgordir, afirolar (Aude)
afiu, m. ardor, vam
agit,-ida a. adrèit, biaissut ; aisit
agorrudar (s'), v. tr. fr. Se blottir; s'accroupir, s'asseoir sur les talons
agradèla: orselha (Rumex acetosa)
agrassolièr: fr. groseillier
agrò??, m. pollèn, espèrma; lactància
ahilar v. agusar, afilar
alba : sause (tanben emplegat)
albre: aubre, aibre
aubin, m. (Lupinus albus)
alhassa: alh salvatge (Allium vineale e divèrses)
alibòr: elebòr
alinjar v. tr. provesir de linge
alispal: alispada (fart de còps)
almòina, f. almòsna
amarraire,-a a. avar
amassa, adv. ensemble
amaurocar v. metre lo desordre
apachaunar v. apachonar
aparrat: passerat (fr. moineau)
apatrassar (s'), v. tr. s'espaterrar ("S'étendre de son long")
ambe: amb
apuèi [apèy] prep. après
apèch, m. aglan o gland??
apedanhar, v. tr. elevar de bas en aut
apitarrar, v. tr. et tr. assadolar, afartar
arbelha, f. fr. Gesse chiche, jarosse (Lathyrus cicera)
argentièr m. Cistus
arjalàs m. argelàs
armaus m. armòlh, m. (Atriplex hortensis)
arrocar (s’) v. s’accroupir
aseraut: lat. Acer campestre
atraç m. amàs, pilòt
atraçar, v. tr. Traçar un camin; amassar petit a petit
auberja: persèc (s'i ditz tanben pressèc, pressèga)
aubre: aibre
auèi: uèi
augneta, f. (Molinia caerulea)
auqueta, f. (Lampsana communis)
auriòla, f. (Centaurea calcitrapa)
avant: abans
avasar v. tr. e tr. emplir de tèrra
avelhèr m. bergeronnette (aucèl)
averigar, v. tr. verificar
babís m. (Onopordum acanthium)
badafi (a) loc. adv. a rofle, a baudre
badòrca, f. caforna, turna, soda, sodòt (endacòm mai: tuta)
balafi (a), loc. adv. a rofle, a baudre
baleja f. escoba.
balejar v. escobar
balet, m. galariá pichona al darrièr estatge d'un ostal
balòcha f. fèsta locala, bal
banhetja, f. borratge
baratar v. tr. e intr. parlar tòrt e a drech, bavardar
baula f. (Anthriscus cerefolium)
baume de font m. (Mentha aquatica)
bequèina, f. Animal fantastic
becut m. céser
bedòs, -òssa, adj. e s. quèc
berret de capelan m. fr. fusain
biardar v. intr. S'enfugir, far fugida
bibòtis interj. chut(-mut), cala!
bigard m. mostic que non pica
biscolon m. Ficaria ranunculoides)
biule m. (Populus alba)
blaisan m. (Euphorbia esula, falcata, helioscopia, sylvatica)
blanca f. agaça
blasèra, f. (Acer campestris)
blasinièr, m. (Cercis siliquastrum)
blat marés m. blat d'Espanha; blat banhat (donar ): enganar
blaus, m. pl. bolet pernicieux
blavàs m. (Polygonum fagopyrum)
bleta f. bleda-rave
bochòrla/botiòrla f. bocerla ; esquirau
boharica f. veissiga
bohòla m./f. vantard,a
bolòfa f. balòfa, aròfa, bòlfa, òlfa, òlba (fr. balle des céréales)
bòrda de las vacas f. estable
bòria f. abitacion
brauta f. baldra, baudra, brauda
brave,-a: gròs,ssa (un brave mòrs de carn)
ça que la/çaquelà conj./ad. pasmens, totun, emper (lemosin)
caboçat m. graulhet
càiger vi. càder, caire
caijuda f. casuda, caseguda
calimàs: canicula
camusseta f. cambriòla
canh,a n. can,a, gos, ssa
caravat (a) loc. ad. de cavalgons, a cambarèlas
carièra f. cadièra (rotacisme)
carrelòt m. carrerron, carreròt
caucic m. cardon (planta)
cela f. abric ; tenguètz-vos a la ~ al reveire
clarièja f. ariège, m. (Smilax aspera)
clucas f. pl. besiclas, bajaulas
còit,a a. cuèit,a
colac: alausa (peis. Clupea alausa)
colendron ('rasim de colendre' dins Òlt) fr. groseiller rouge ou des jardins
delavàs m. avèrsa
despenjar vt. despéner, descrocar (de cortinas, un quadre…) ; ~ le telefòne
despuèi [despèy]
diguens m. dedins ; interior (cf. gascon 'deguens, dehens')
dimarts [dimar(t)s]
díver m. deure
díver vt. devoir. 'diu' : el/ela deu
dornèr m. aiguèra
draubir vt. (d)obrir
eishantar v. espantar
ende: per (cf. 'entà' gascon)
entà: en çò de
eres: eles
escàiger (s’) vp. escàder, escaire (advenir)
escaigença f. asard m. ; coïncidéncia.
escàiger vi. escàder, escaire ; arribar
escàiger (s’i) vi. reussir (vt.) m’i soi escaijut : ai escadut.
escaijuda f. escaduda, escasuda (succès)
escantir v. amortar, atudar, esténher. ~ la lutz : atudar
escaplevar [éskalléwa] v. bascular
escarbilhat, -ada fr. dispos
fòïna f. fagina, faïna
fòrça ad. plan, mot, hèra (gascon) ; ~ plan : fòrt plan
gafet,a n. dròlle, a; jove, a aprendís, sa
gat pudís: pudís
grafús adj. pudent, grossièr
gratolha f. pessigola
grèpia/grepia f. manjadoira (dels animals o de Nadau)
hauguèra f. falguièra.
haugar m. falguerar
hèr vt./vi. faire, far ; agir ; formar. hèr-s’i : s’aplicar, s’esforçar, trabalhar de valent. hèr a (+ nom deu jòc) : jogar a. Hè a las cartas : jòga a cartas.
hèr (se) vp. se faire, se far ; devenir (per evolucion naturala o professionala) ; s’adaptar ; se nommar. Se hè Labòrda : se sona Labòrda
herum m. odor fòrta f., lengabit, escaufit
hisança f. fisança, confiança.
hisar vt. fisar, confiar. Me hisi a tu : te fau fisança.
hoa f. tartarassa (aucèl)
hòc m. fuòc ; incendi
hormic m. formiga f.
jamès ad. jamai
jassers [ja'ses] ad. ièr al ser
jaupar v. (gos)
jaupet m. (gos)
lauseta f. (a)laudeta (aucèl)
lèg, lèja a. laid,a lag, latja
leit: lièch
limac m. cagaraula
liset m. anaduèlh
lotra f. loira, lúria (loiria dins Tarn)
mai adv. mas, mès
majòfa : majofa (tanben emplegat)
malaut,-ausa a. malaut, a
mauagit,-ida a. maladrech, a, malbiaissut, -uda ; dificil, a
mauescàiger (s'i) vp. non escàder/escaire. s’i es mauescaijut : non a escadut/escasut.
mauescaijuda f. escac, fach de non escàder/escaire
mès adv. mas
mesoth m. mica ; mesolha
milh m. maís
monilh: embonilh
mòrs m. bocada, morcèl, pauc
mos pr. pers. nos. Mos vesèm : nos vesèm (tanben s'i ditz 'nos')
nauca f. nauc, abeurador
neit: nuèit
nenèt,a mf. nen, a
nisèr m. nis (que s'i diu tanben)
nisar vt. nidar, nisar
nosar vt. nodar, nosar
òc: o, ac gasc. (pronom neutre)
ortic: ortiga
pagèra f. soca, soc (fusta)
palagrilla f. andusac ("Sorte de bêche à deux pointes munie d'un talon pour l'enfoncer dans

la terre")

paliure m. (Paliurus australis)
patana f. patata, trufa
patanat m. ragost de patatas
pigòta f. variòla
pilòt m. pila, modòl
pinca f. pintada, pincarda
pinqueta f. pintada, pincarda ; fig pop neneta (fr. nana, nénette)
plan ad. fòrt, tras que (fr. très)
pleja f. pluèja
polida f. mostela
puèi [pèy]
quaucòm pr. ind. quicòm (que tanben s'i ditz)
racinaira: mercanda d'èrbas medicinalas
randolh: rata penada
ratacauda: rata penada
reponchon m. (Campanula rapunculus)
rat calhòl m. fr. loir
res: res, ren
ríser vi. rire
roge,-oja a. rog/roge, -ja
ruca f. canilha (bèstia) (cf. cevenòl 'eruga').
sanglòt m. sanglòt
shascla f. soqueta, buscalha
siès a. num. sièis.
soc de nadau m. soca de Nadal
soent: sovent
tampar v. tancar (uelh, botiga)
tanbens ad. tanben
targaina/targanha f. aranha
tataranha f. aranha
tesson m. pòrc
teule m. teulat (teit de teules)
tust m. (fam.) fr. antisèche, pompe (de 'tustar' copiar)
tustet m. plasentaria que consistís a tustar a una pòrta puèi s'enfúger autanlèu ; blaga telefonica f.
vedèth,-èra mf. vedèl, vedèla
vénguer vi. venir/véner, provenir
vita f. vida
volom m. ant. pila, pilòt
vrespalh m. vespertinada, repais de la tantossada
vrespalhar vi. vespertinar, far lo repais de la tantossada
vude, -a a. voide, a
vudar vt. voidar

Exemple de tèxte en tolosenc[modificar | Modificar lo còdi]

Le Ramelet Moundi, Prumiero floureto. Pèire Godolin 1617 (extrach)

Grafia originala:

Siôn quitis dan les que dounon del nas à la lengo moundino, tant per nou se poude pas enprigoudi dedins la couneissenço de sa gracio, coumo per nous fa creire qu'elis an troubat la fabo à la coco de la sufisenço. Acampen le mesprèts dan le mesprèts, et de toutos lours paraulos uflados et trufandièros fazan autant de mobles de boudouflo, (...)

Grafia classica:

Siam quitis damb les que donan del nas a la lenga mondina, tant per non se poder pas emprigondir dedins la coneissença de sa gràcia, coma per nos far creire qu'elis an trobat la fava a la còca de la sufisença. Acampèm le mesprètz damb le mesprètz, e de tota lors paraulas unfladas e trufandièras fasam autant de mòbles de bodofla.