Tolosan (sosdialècte)
Lo tolosan es una varietat occitana parlada dins l'airal de Tolosa. Aqueste sosdialècte lengadocian meridional presenta d'afinitats e de transicions marcadas amb lo gascon. Sa varianta orientala es plan vesina de la vila mondina e mai s'i installèt istoricament dins qualques barris, que Tolosa es la capitala d'aquel airal mixt e doncas la ciutat per excelléncia ont se va trabalhar e far de comèrci. Per encausa d'aqueste ròtle la Gasconha tolosana a son torn recebèt una influéncia lengadociana marcada e se presenta actualament coma un espandi de transicion amb son article le e la h gascona per exemple.
La percepcion de diferéncia dialectala es remarcada simbolicament per un mot en l'expression de la salutacion: cossí. aquest emplèc faguèt que los locutors gascons designavan amb l'escais les cossís los lengadocians de Tolosa, perque los gascons dison "coma va?" e pas "cossí va?".
Un dels escrivans mai importants e representatius del país mondin e de sa varietat es Pèire Godolin.
Limits entre gascon e lengadocian
[modificar | Modificar lo còdi]Los limits entre lo gascon e lo lengadocian son plan coneguts dempuèi l’enquèsta d'Edoard Bourciez en 1895. Son consideradas gasconas las comunas ont la -f- es remplaçada per una -h-. Atal, avèm la lista que seguís per la Nauta Garona [g : gascon. lg : lengadocian.] : Sent Cesert (g), Launac (g), Larrà (g) / Granada (lg). Daus (g) / Mervila (lg). Ausona (g), Selh (g), Bausèla (g), Còrnabarriu (g), Colomèrs (g) / Blanhac (lg). Pibrac (g), Legavin (g), Fontanilhas (g) / Salvetat Sant Gièli (lg). Plasença de Toish (g), Cunhaus (g) / Tornafuèlha (lg).
Los barris de Tolosa de Sent Martin deu Toish e Sent Simon (g) e totes les autes barris de Tolosa (lg).
Portèth (g), Pinçaguèl (g), Ròcas (g), Murèth (g) / La Crotz Falgarda (lg). Pins e Justaret (g), Labarta de Lèsa (g) / Goirans (lg), Clarmont le Fòrt (lg). Le Vernet (g) / Venèrca (lg).
Lagardèla de Lèsa (g) / Grepiac (lg). Beumont de Lèsa (g), Aurivalh (g) / Miramont (lg). Lagraça-Diu (g), Poi Danèu (g), Mauressac (g) / Autariba (lg). Espèrça (g) / Galhac Tolzan (lg).
Fonetica
[modificar | Modificar lo còdi]- jo se pronóncia [ju]
- "puèi", "despuèi" sonan [pèy], [despèy]
Morfologia
[modificar | Modificar lo còdi]- L'article definit masculin es le al singular e les al plural. En contacte amb una consonanta levat de [p], [t] o [k] ven [lej], [li]) e [li] dins lo barri de Sant Çubran de Tolosa: lis amics. L'article definit femenin plural las ven en contacte amb consonanta levat de [p], [t], [k] [laj]).
Sas formas contractas son:
a + le(s) > al(s) de + le(s) > del(s) ([dez/deiz] davant vocala e [dej] davant consonanta manca [p], [t], [k] entà + le(s) > ental(s) ende + le(s) > endel(s) per + le(s) > pel(s) sus + le(s) > sul(s)
[au/as, déu/dés, éntau/entàs, éndeu/éndés, péu/pés, so/sos]
- Lo tolosan utiliza totjorn lo partitiu de. Ex.: as de mica, jo vòli de crostas; aquò es de vin doç.
- Pòstposicion del pronom, non solament après los imperatius, mas encara après los infinitius (dins la lenga dels sègles XVI e XVI, aquel usatge èra gaireben general). Ex. Venjar-se ; per saludar-la ; anar-i ; venir-ne ; portar-o ; far-las espelir ; tirar-me quicòm ; parlar-li.
- Perifrasa d'iteracion "tornar a + v. inf." : Ex. : Tornaràs pas mai a intrar.
Conjugason
[modificar | Modificar lo còdi]La primièra persona del vèrb "èsser" es "som" [sun] e de conèisser es conegui.
- Lo present de l'indicatiu dels vèrbs en -ER, -RE, -E es en -en e lo dels vèrbs en -IR s'acaba en -issen
Segon Schnakenburg en 1840:
- Al present de l'indicatiu lo vèrb 'aver' fa: èi, as, a, avèm, avètz, an e 'èstre' fa: som/soi, ès/siás, es, siam, siatz, son
'anar' fa: vau(c), vas, va, anam/anèm, anatz, van
- A l'imperfach la primièra conjugason es: parlavi, parlavas, parlava, parlaven, parlàvetz, parlavon; la seconda: rendiá, rendiás, rendiá, rendiam, rendiatz, rendian; la tresena: rostissiá, rostissiás, rostissiá, rostissiam, rostissiatz, rostissian.
- Al preterit la primièra conjugason es en -èr-, -èg- o -èv- : parlèri/parlègui/parlèvi, parlèras (?) o parlères/parlègues/parlèves, parlèt/parlèc, parlèrem/parlèguem/parlèvem [-m], parlèretz/parlèguetz/parlèvetz, parlèron (?) o parlèren/parlèguen/parlèven; la seconda: rendèri, rendèras, rendèt, rendèrem, rendèretz, rendèron; la tresena: rostiguèri/rostiquèri, rostiquèras, rostiquèt, rostiquèrem, rostiquèretz, rostiquèron. (mòure: mògui/mòvi)
- Lo vèrb 'aver': auguèri, auguères, auguèt/auguèc, auguèretz, auguèron
- Lo vèrb 'èstre': fosquèri, fosquères/fogués, fosquèt/fosquèc, fosquèrem/foguèrem, fosquèretz/foguèretz, fosquèron/foguèron
- Al futur las conjugasons son totas parièras: parlarèi, parlaràs, parlarà, parlarem, parlaretz, parlaràn. 'aver fa': aurèi/aurè, auràs, aurà, aurem, auretz, auràn e 'èstre': serai/serèi, seràs, serà, seram, seratz, seràn
- Al condicional son totas parièras: parlariá(i), parlariás, parlariá, parlariam, parlariatz, parlarian. 'èstre' fa: siriái/seriá, siriás, siriá, siriem, siriatz, sirian
- Al subjontiu present la primièra conjugason es: parle, parles, parle, parlem, parletz, parlen/parlon, la seconda: rendòi == DE VERIFICAR! ==, rendas, renda, rendam, rendatz, rendon; la tresena: rostigòi, rostigas, rostiga, rostiqan, rostigatz, rostigan. (Far: fasam (=fagam)
'aver' fa: aja/auja, ajas, aja, ajam, ajatz, ajan e 'èstre' fa: siá, siás, siá, siam, siatz, sián
- Al subjontiu imperfach la primièra conjugason es: parlessi, parlessas, parlessa, parlèssem, parlèssetz, parlèsson, la seconda: rendessi, rendessas, rendessa, rendèssem, rendèssetz, rendèssan; la tresena: rostiguessi, rostiguessas, rostiguessa, rostiquèssen, rostiguèssetz, rostiguèssan.
'aver' fa: aguessa/auguessa, agueessas, aguessa, aguèssem, aguèssetz, aguèssen e 'èstre' fa: foguessa/fosquessa, foguessas, foguessa, foguèssem, foguèssetz, foguèssen
- Lo participi passat de 'aver' es agut o 'augut e lo de 'èstre es estent.
Per mai d'informacions sus las conjugasons tolosanas Tableau synoptique et comparatif des idiomes populaires ou Patois de J. F. Schnakenburg[1]
Lexic
[modificar | Modificar lo còdi]Mots e locucions exclusivas (o partejadas amb un o mants dialèctes occitans), aicí los 63 primièrs dels 798 resultats per la mencion "Toul." al diccionari de Loís Alibèrt[2] e lo diccionari occitan-francés de Nicolas Rey-Bèthbéder e d'autras fonts.
- ac: o, ac gasc. (pronom neutre)
- acampar, v. tr. conduire un tropèl als camps, lo menar pàisser
- acelar v. abrigar
- (a)charrat: passerat (fr. moineau)
- acojolar v. coconejar
- acojolar (s’) v. s'acocolir
- adessiatz interj. prononciacion de 'adieu-siatz'
- afisorlar: desgordir, afirolar (Aude)
- afiu, m. ardor, vam
- agit,-ida a. adrèit, biaissut ; aisit
- agorrudar (s'), v. tr. fr. Se blottir; s'accroupir, s'asseoir sur les talons
- agradèla: orselha (Rumex acetosa)
- agrassolièr: fr. groseillier
- agrò??, m. pollèn, espèrma; lactància
- ahilar v. agusar, afilar
- alba : sause (tanben emplegat)
- albre: aubre, aibre
- aubin, m. (Lupinus albus)
- alhassa: alh salvatge (Allium vineale e divèrses)
- alibòr: elebòr
- alinjar v. tr. provesir de linge
- alispal: alispada (fart de còps)
- almòina, f. almòsna
- amarraire,-a a. avar
- amassa, adv. ensemble
- amaurocar v. metre lo desordre
- apachaunar v. apachonar
- aparrat: passerat (fr. moineau)
- apatrassar (s'), v. tr. s'espaterrar ("S'étendre de son long")
- ambe: amb
- apuèi [apèy] prep. après
- apèch, m. aglan o gland??
- apedanhar, v. tr. elevar de bas en aut
- apitarrar, v. tr. et tr. assadolar, afartar
- arbelha, f. fr. Gesse chiche, jarosse (Lathyrus cicera)
- argentièr m. Cistus
- arjalàs m. argelàs
- armaus m. armòlh, m. (Atriplex hortensis)
- arrocar (s’) v. s’accroupir
- aseraut: lat. Acer campestre
- atraç m. amàs, pilòt
- atraçar, v. tr. Traçar un camin; amassar petit a petit
- auberja: persèc (s'i ditz tanben pressèc, pressèga)
- aubre: aibre
- auèi: uèi
- augneta, f. (Molinia caerulea)
- auqueta, f. (Lampsana communis)
- auriòla, f. (Centaurea calcitrapa)
- avant: abans
- avasar v. tr. e tr. emplir de tèrra
- avelhèr m. bergeronnette (aucèl)
- averigar, v. tr. verificar
- babís m. (Onopordum acanthium)
- badafi (a) loc. adv. a rofle, a baudre
- badòrca, f. caforna, turna, soda, sodòt (endacòm mai: tuta)
- balafi (a), loc. adv. a rofle, a baudre
- baleja f. escoba.
- balejar v. escobar
- balet, m. galariá pichona al darrièr estatge d'un ostal
- balòcha f. fèsta locala, bal
- banhetja, f. borratge
- baratar v. tr. e intr. parlar tòrt e a drech, bavardar
- baula f. (Anthriscus cerefolium)
- baume de font m. (Mentha aquatica)
- bequèina, f. Animal fantastic
- becut m. céser
- bedòs, -òssa, adj. e s. quèc
- berret de capelan m. fr. fusain
- biardar v. intr. S'enfugir, far fugida
- bibòtis interj. chut(-mut), cala!
- bigard m. mostic que non pica
- biscolon m. Ficaria ranunculoides)
- biule m. (Populus alba)
- blaisan m. (Euphorbia esula, falcata, helioscopia, sylvatica)
- blanca f. agaça
- blasèra, f. (Acer campestris)
- blasinièr, m. (Cercis siliquastrum)
- blat marés m. blat d'Espanha; blat banhat (donar ): enganar
- blaus, m. pl. bolet pernicieux
- blavàs m. (Polygonum fagopyrum)
- bleta f. bleda-rave
- bochòrla/botiòrla f. bocerla ; esquirau
- boharica f. veissiga
- bohòla m./f. vantard,a
- bolòfa f. balòfa, aròfa, bòlfa, òlfa, òlba (fr. balle des céréales)
- bòrda de las vacas f. estable
- bòria f. abitacion
- brauta f. baldra, baudra, brauda
- brave,-a: gròs,ssa (un brave mòrs de carn)
- ça que la/çaquelà conj./ad. pasmens, totun, emper (lemosin)
- caboçat m. graulhet
- càiger vi. càder, caire
- caijuda f. casuda, caseguda
- calimàs: canicula
- camusseta f. cambriòla
- canh,a n. can,a, gos, ssa
- caravat (a) loc. ad. de cavalgons, a cambarèlas
- carièra f. cadièra (rotacisme)
- carrelòt m. carrerron, carreròt
- caucic m. cardon (planta)
- cela f. abric ; tenguètz-vos a la ~ al reveire
- clarièja f. ariège, m. (Smilax aspera)
- clucas f. pl. besiclas, bajaulas
- còit,a a. cuèit,a
- colac: alausa (peis. Clupea alausa)
- colendron ('rasim de colendre' dins Òlt) fr. groseiller rouge ou des jardins
- delavàs m. avèrsa
- despenjar vt. despéner, descrocar (de cortinas, un quadre…) ; ~ le telefòne
- despuèi [despèy]
- diguens m. dedins ; interior (cf. gascon 'deguens, dehens')
- dimarts [dimar(t)s]
- díver m. deure
- díver vt. devoir. 'diu' : el/ela deu
- dornèr m. aiguèra
- draubir vt. (d)obrir
- eishantar v. espantar
- ende: per (cf. 'entà' gascon)
- entà: en çò de
- eres: eles
- escàiger (s’) vp. escàder, escaire (advenir)
- escaigença f. asard m. ; coïncidéncia.
- escàiger vi. escàder, escaire ; arribar
- escàiger (s’i) vi. reussir (vt.) m’i soi escaijut : ai escadut.
- escaijuda f. escaduda, escasuda (succès)
- escantir v. amortar, atudar, esténher. ~ la lutz : atudar
- escaplevar [éskalléwa] v. bascular
- escarbilhat, -ada fr. dispos
- fòïna f. fagina, faïna
- fòrça ad. plan, mot, hèra (gascon) ; ~ plan : fòrt plan
- gafet,a n. dròlle, a; jove, a aprendís, sa
- gat pudís: pudís
- grafús adj. pudent, grossièr
- gratolha f. pessigola
- grèpia/grepia f. manjadoira (dels animals o de Nadau)
- hauguèra f. falguièra.
- haugar m. falguerar
- hèr vt./vi. faire, far ; agir ; formar. hèr-s’i : s’aplicar, s’esforçar, trabalhar de valent. hèr a (+ nom deu jòc) : jogar a. Hè a las cartas : jòga a cartas.
- hèr (se) vp. se faire, se far ; devenir (per evolucion naturala o professionala) ; s’adaptar ; se nommar. Se hè Labòrda : se sona Labòrda
- herum m. odor fòrta f., lengabit, escaufit
- hisança f. fisança, confiança.
- hisar vt. fisar, confiar. Me hisi a tu : te fau fisança.
- hoa f. tartarassa (aucèl)
- hòc m. fuòc ; incendi
- hormic m. formiga f.
- jamès ad. jamai
- jassers [ja'ses] ad. ièr al ser
- jaupar v. (gos)
- jaupet m. (gos)
- lauseta f. (a)laudeta (aucèl)
- lèg, lèja a. laid,a lag, latja
- leit: lièch
- limac m. cagaraula
- liset m. anaduèlh
- lotra f. loira, lúria (loiria dins Tarn)
- mai adv. mas, mès
- majòfa : majofa (tanben emplegat)
- malaut,-ausa a. malaut, a
- mauagit,-ida a. maladrech, a, malbiaissut, -uda ; dificil, a
- mauescàiger (s'i) vp. non escàder/escaire. s’i es mauescaijut : non a escadut/escasut.
- mauescaijuda f. escac, fach de non escàder/escaire
- mès adv. mas
- mesoth m. mica ; mesolha
- milh m. maís
- monilh: embonilh
- mòrs m. bocada, morcèl, pauc
- mos pr. pers. nos. Mos vesèm : nos vesèm (tanben s'i ditz 'nos')
- nauca f. nauc, abeurador
- neit: nuèit
- nenèt,a mf. nen, a
- nisèr m. nis (que s'i diu tanben)
- nisar vt. nidar, nisar
- nosar vt. nodar, nosar
- òc: o, ac gasc. (pronom neutre)
- ortic: ortiga
- pagèra f. soca, soc (fusta)
- palagrilla f. andusac ("Sorte de bêche à deux pointes munie d'un talon pour l'enfoncer dans
la terre")
- paliure m. (Paliurus australis)
- patana f. patata, trufa
- patanat m. ragost de patatas
- pigòta f. variòla
- pilòt m. pila, modòl
- pinca f. pintada, pincarda
- pinqueta f. pintada, pincarda ; fig pop neneta (fr. nana, nénette)
- plan ad. fòrt, tras que (fr. très)
- pleja f. pluèja
- polida f. mostela
- puèi [pèy]
- quaucòm pr. ind. quicòm (que tanben s'i ditz)
- racinaira: mercanda d'èrbas medicinalas
- randolh: rata penada
- ratacauda: rata penada
- reponchon m. (Campanula rapunculus)
- rat calhòl m. fr. loir
- res: res, ren
- ríser vi. rire
- roge,-oja a. rog/roge, -ja
- ruca f. canilha (bèstia) (cf. cevenòl 'eruga').
- sanglòt m. sanglòt
- shascla f. soqueta, buscalha
- siès a. num. sièis.
- soc de nadau m. soca de Nadal
- soent: sovent
- tampar v. tancar (uelh, botiga)
- tanbens ad. tanben
- targaina/targanha f. aranha
- tataranha f. aranha
- tesson m. pòrc
- teule m. teulat (teit de teules)
- tust m. (fam.) fr. antisèche, pompe (de 'tustar' copiar)
- tustet m. plasentaria que consistís a tustar a una pòrta puèi s'enfúger autanlèu ; blaga telefonica f.
- vedèth,-èra mf. vedèl, vedèla
- vénguer vi. venir/véner, provenir
- vita f. vida
- volom m. ant. pila, pilòt
- vrespalh m. vespertinada, repais de la tantossada
- vrespalhar vi. vespertinar, far lo repais de la tantossada
- vude, -a a. voide, a
- vudar vt. voidar
Exemple de tèxte en tolosenc
[modificar | Modificar lo còdi]Le Ramelet Moundi, Prumiero floureto. Pèire Godolin 1617 (extrach)
- Grafia originala:
Siôn quitis dan les que dounon del nas à la lengo moundino, tant per nou se poude pas enprigoudi dedins la couneissenço de sa gracio, coumo per nous fa creire qu'elis an troubat la fabo à la coco de la sufisenço. Acampen le mesprèts dan le mesprèts, et de toutos lours paraulos uflados et trufandièros fazan autant de mobles de boudouflo, (...)
- Grafia classica:
Siam quitis damb les que donan del nas a la lenga mondina, tant per non se poder pas emprigondir dedins la coneissença de sa gràcia, coma per nos far creire qu'elis an trobat la fava a la còca de la sufisença. Acampèm le mesprètz damb le mesprètz, e de tota lors paraulas unfladas e trufandièras fasam autant de mòbles de bodofla.
Ligams
[modificar | Modificar lo còdi]- Dictionnaire patois-français à l'usage du département du Tarn, Léger Gary, IEO París, Castras, 1845 [archive]
- Lexic botanic de l'occitan tolosan, in Flore de Toulouse ou description des plantes qui croissent aux environs de la ville, D. J. Tournon [archive]
Lingüistica > Lenga > Occitan > Lengadocian > Tolosan
- ↑ http://books.google.fr/books?id=-9oTAAAAQAAJ&pg=PA19&lpg=PA19&dq=%22dialecte+toulousain%22&source=bl&ots=4qftzowx44&sig=6uYEn9XIBLli9WY0z6B3tboOEbE&hl=ca&sa=X&ei=kDj1UrmtEMi3hQeo3oDADw&ved=0CDsQ6AEwBDge#v=onepage&q=%22dialecte%20toulousain%22&f=false [archive] [archive]
- ↑ http://mertyl.free.fr/dico/alibert.pdf [archive] [archive]