Vejatz lo contengut

Tolosan (sosdialècte)

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

Lo tolosan es una varietat occitana parlada dins l'airal de Tolosa. Aqueste sosdialècte lengadocian meridional presenta d'afinitats e de transicions marcadas amb lo gascon. Sa varianta orientala es plan vesina de la vila mondina e mai s'i installèt istoricament dins qualques barris, que Tolosa es la capitala d'aquel airal mixt e doncas la ciutat per excelléncia ont se va trabalhar e far de comèrci. Per encausa d'aqueste ròtle la Gasconha tolosana a son torn recebèt una influéncia lengadociana marcada e se presenta actualament coma un espandi de transicion amb son article le e la h gascona per exemple.

La percepcion de diferéncia dialectala es remarcada simbolicament per un mot en l'expression de la salutacion: cossí. aquest emplèc faguèt que los locutors gascons designavan amb l'escais les cossís los lengadocians de Tolosa, perque los gascons dison "coma va?" e pas "cossí va?".

Un dels escrivans mai importants e representatius del país mondin e de sa varietat es Pèire Godolin.

Limits entre gascon e lengadocian

[modificar | Modificar lo còdi]

Los limits entre lo gascon e lo lengadocian son plan coneguts dempuèi l’enquèsta d'Edoard Bourciez en 1895. Son consideradas gasconas las comunas ont la -f- es remplaçada per una -h-. Atal, avèm la lista que seguís per la Nauta Garona [g : gascon. lg : lengadocian.] : Sent Cesert (g), Launac (g), Larrà (g) / Granada (lg). Daus (g) / Mervila (lg). Ausona (g), Selh (g), Bausèla (g), Còrnabarriu (g), Colomèrs (g) / Blanhac (lg). Pibrac (g), Legavin (g), Fontanilhas (g) / Salvetat Sant Gièli (lg). Plasença de Toish (g), Cunhaus (g) / Tornafuèlha (lg).

Los barris de Tolosa de Sent Martin deu Toish e Sent Simon (g) e totes les autes barris de Tolosa (lg).

Portèth (g), Pinçaguèl (g), Ròcas (g), Murèth (g) / La Crotz Falgarda (lg). Pins e Justaret (g), Labarta de Lèsa (g) / Goirans (lg), Clarmont le Fòrt (lg). Le Vernet (g) / Venèrca (lg).

Lagardèla de Lèsa (g) / Grepiac (lg). Beumont de Lèsa (g), Aurivalh (g) / Miramont (lg). Lagraça-Diu (g), Poi Danèu (g), Mauressac (g) / Autariba (lg). Espèrça (g) / Galhac Tolzan (lg).

  • jo se pronóncia [ju]
  • "puèi", "despuèi" sonan [pèy], [despèy]
  • L'article definit masculin es le al singular e les al plural. En contacte amb una consonanta levat de [p], [t] o [k] ven [lej], [li]) e [li] dins lo barri de Sant Çubran de Tolosa: lis amics. L'article definit femenin plural las ven en contacte amb consonanta levat de [p], [t], [k] [laj]).

Sas formas contractas son:

a + le(s) > al(s) de + le(s) > del(s) ([dez/deiz] davant vocala e [dej] davant consonanta manca [p], [t], [k] entà + le(s) > ental(s) ende + le(s) > endel(s) per + le(s) > pel(s) sus + le(s) > sul(s)

[au/as, déu/dés, éntau/entàs, éndeu/éndés, péu/pés, so/sos]

  • Lo tolosan utiliza totjorn lo partitiu de. Ex.: as de mica, jo vòli de crostas; aquò es de vin doç.
  • Pòstposicion del pronom, non solament après los imperatius, mas encara après los infinitius (dins la lenga dels sègles XVI e XVI, aquel usatge èra gaireben general). Ex. Venjar-se ; per saludar-la ; anar-i ; venir-ne ; portar-o ; far-las espelir ; tirar-me quicòm ; parlar-li.
  • Perifrasa d'iteracion "tornar a + v. inf." : Ex. : Tornaràs pas mai a intrar.

La primièra persona del vèrb "èsser" es "som" [sun] e de conèisser es conegui.

  • Lo present de l'indicatiu dels vèrbs en -ER, -RE, -E es en -en e lo dels vèrbs en -IR s'acaba en -issen

Segon Schnakenburg en 1840:

  • Al present de l'indicatiu lo vèrb 'aver' fa: èi, as, a, avèm, avètz, an e 'èstre' fa: som/soi, ès/siás, es, siam, siatz, son

'anar' fa: vau(c), vas, va, anam/anèm, anatz, van

  • A l'imperfach la primièra conjugason es: parlavi, parlavas, parlava, parlaven, parlàvetz, parlavon; la seconda: rendiá, rendiás, rendiá, rendiam, rendiatz, rendian; la tresena: rostissiá, rostissiás, rostissiá, rostissiam, rostissiatz, rostissian.
  • Al preterit la primièra conjugason es en -èr-, -èg- o -èv- : parlèri/parlègui/parlèvi, parlèras (?) o parlères/parlègues/parlèves, parlèt/parlèc, parlèrem/parlèguem/parlèvem [-m], parlèretz/parlèguetz/parlèvetz, parlèron (?) o parlèren/parlèguen/parlèven; la seconda: rendèri, rendèras, rendèt, rendèrem, rendèretz, rendèron; la tresena: rostiguèri/rostiquèri, rostiquèras, rostiquèt, rostiquèrem, rostiquèretz, rostiquèron. (mòure: mògui/mòvi)
  • Lo vèrb 'aver': auguèri, auguères, auguèt/auguèc, auguèretz, auguèron
  • Lo vèrb 'èstre': fosquèri, fosquères/fogués, fosquèt/fosquèc, fosquèrem/foguèrem, fosquèretz/foguèretz, fosquèron/foguèron
  • Al futur las conjugasons son totas parièras: parlarèi, parlaràs, parlarà, parlarem, parlaretz, parlaràn. 'aver fa': aurèi/aurè, auràs, aurà, aurem, auretz, auràn e 'èstre': serai/serèi, seràs, serà, seram, seratz, seràn
  • Al condicional son totas parièras: parlariá(i), parlariás, parlariá, parlariam, parlariatz, parlarian. 'èstre' fa: siriái/seriá, siriás, siriá, siriem, siriatz, sirian
  • Al subjontiu present la primièra conjugason es: parle, parles, parle, parlem, parletz, parlen/parlon, la seconda: rendòi == DE VERIFICAR! ==, rendas, renda, rendam, rendatz, rendon; la tresena: rostigòi, rostigas, rostiga, rostiqan, rostigatz, rostigan. (Far: fasam (=fagam)

'aver' fa: aja/auja, ajas, aja, ajam, ajatz, ajan e 'èstre' fa: siá, siás, siá, siam, siatz, sián

  • Al subjontiu imperfach la primièra conjugason es: parlessi, parlessas, parlessa, parlèssem, parlèssetz, parlèsson, la seconda: rendessi, rendessas, rendessa, rendèssem, rendèssetz, rendèssan; la tresena: rostiguessi, rostiguessas, rostiguessa, rostiquèssen, rostiguèssetz, rostiguèssan.

'aver' fa: aguessa/auguessa, agueessas, aguessa, aguèssem, aguèssetz, aguèssen e 'èstre' fa: foguessa/fosquessa, foguessas, foguessa, foguèssem, foguèssetz, foguèssen

  • Lo participi passat de 'aver' es agut o 'augut e lo de 'èstre es estent.

Per mai d'informacions sus las conjugasons tolosanas Tableau synoptique et comparatif des idiomes populaires ou Patois de J. F. Schnakenburg[1]

Mots e locucions exclusivas (o partejadas amb un o mants dialèctes occitans), aicí los 63 primièrs dels 798 resultats per la mencion "Toul." al diccionari de Loís Alibèrt[2] e lo diccionari occitan-francés de Nicolas Rey-Bèthbéder e d'autras fonts.

  • ac: o, ac gasc. (pronom neutre)
  • acampar, v. tr. conduire un tropèl als camps, lo menar pàisser
  • acelar v. abrigar
  • (a)charrat: passerat (fr. moineau)
  • acojolar v. coconejar
  • acojolar (s’) v. s'acocolir
  • adessiatz interj. prononciacion de 'adieu-siatz'
  • afisorlar: desgordir, afirolar (Aude)
  • afiu, m. ardor, vam
  • agit,-ida a. adrèit, biaissut ; aisit
  • agorrudar (s'), v. tr. fr. Se blottir; s'accroupir, s'asseoir sur les talons
  • agradèla: orselha (Rumex acetosa)
  • agrassolièr: fr. groseillier
  • agrò??, m. pollèn, espèrma; lactància
  • ahilar v. agusar, afilar
  • alba : sause (tanben emplegat)
  • albre: aubre, aibre
  • aubin, m. (Lupinus albus)
  • alhassa: alh salvatge (Allium vineale e divèrses)
  • alibòr: elebòr
  • alinjar v. tr. provesir de linge
  • alispal: alispada (fart de còps)
  • almòina, f. almòsna
  • amarraire,-a a. avar
  • amassa, adv. ensemble
  • amaurocar v. metre lo desordre
  • apachaunar v. apachonar
  • aparrat: passerat (fr. moineau)
  • apatrassar (s'), v. tr. s'espaterrar ("S'étendre de son long")
  • ambe: amb
  • apuèi [apèy] prep. après
  • apèch, m. aglan o gland??
  • apedanhar, v. tr. elevar de bas en aut
  • apitarrar, v. tr. et tr. assadolar, afartar
  • arbelha, f. fr. Gesse chiche, jarosse (Lathyrus cicera)
  • argentièr m. Cistus
  • arjalàs m. argelàs
  • armaus m. armòlh, m. (Atriplex hortensis)
  • arrocar (s’) v. s’accroupir
  • aseraut: lat. Acer campestre
  • atraç m. amàs, pilòt
  • atraçar, v. tr. Traçar un camin; amassar petit a petit
  • auberja: persèc (s'i ditz tanben pressèc, pressèga)
  • aubre: aibre
  • auèi: uèi
  • augneta, f. (Molinia caerulea)
  • auqueta, f. (Lampsana communis)
  • auriòla, f. (Centaurea calcitrapa)
  • avant: abans
  • avasar v. tr. e tr. emplir de tèrra
  • avelhèr m. bergeronnette (aucèl)
  • averigar, v. tr. verificar
  • babís m. (Onopordum acanthium)
  • badafi (a) loc. adv. a rofle, a baudre
  • badòrca, f. caforna, turna, soda, sodòt (endacòm mai: tuta)
  • balafi (a), loc. adv. a rofle, a baudre
  • baleja f. escoba.
  • balejar v. escobar
  • balet, m. galariá pichona al darrièr estatge d'un ostal
  • balòcha f. fèsta locala, bal
  • banhetja, f. borratge
  • baratar v. tr. e intr. parlar tòrt e a drech, bavardar
  • baula f. (Anthriscus cerefolium)
  • baume de font m. (Mentha aquatica)
  • bequèina, f. Animal fantastic
  • becut m. céser
  • bedòs, -òssa, adj. e s. quèc
  • berret de capelan m. fr. fusain
  • biardar v. intr. S'enfugir, far fugida
  • bibòtis interj. chut(-mut), cala!
  • bigard m. mostic que non pica
  • biscolon m. Ficaria ranunculoides)
  • biule m. (Populus alba)
  • blaisan m. (Euphorbia esula, falcata, helioscopia, sylvatica)
  • blanca f. agaça
  • blasèra, f. (Acer campestris)
  • blasinièr, m. (Cercis siliquastrum)
  • blat marés m. blat d'Espanha; blat banhat (donar ): enganar
  • blaus, m. pl. bolet pernicieux
  • blavàs m. (Polygonum fagopyrum)
  • bleta f. bleda-rave
  • bochòrla/botiòrla f. bocerla ; esquirau
  • boharica f. veissiga
  • bohòla m./f. vantard,a
  • bolòfa f. balòfa, aròfa, bòlfa, òlfa, òlba (fr. balle des céréales)
  • bòrda de las vacas f. estable
  • bòria f. abitacion
  • brauta f. baldra, baudra, brauda
  • brave,-a: gròs,ssa (un brave mòrs de carn)
  • ça que la/çaquelà conj./ad. pasmens, totun, emper (lemosin)
  • caboçat m. graulhet
  • càiger vi. càder, caire
  • caijuda f. casuda, caseguda
  • calimàs: canicula
  • camusseta f. cambriòla
  • canh,a n. can,a, gos, ssa
  • caravat (a) loc. ad. de cavalgons, a cambarèlas
  • carièra f. cadièra (rotacisme)
  • carrelòt m. carrerron, carreròt
  • caucic m. cardon (planta)
  • cela f. abric ; tenguètz-vos a la ~ al reveire
  • clarièja f. ariège, m. (Smilax aspera)
  • clucas f. pl. besiclas, bajaulas
  • còit,a a. cuèit,a
  • colac: alausa (peis. Clupea alausa)
  • colendron ('rasim de colendre' dins Òlt) fr. groseiller rouge ou des jardins
  • delavàs m. avèrsa
  • despenjar vt. despéner, descrocar (de cortinas, un quadre…) ; ~ le telefòne
  • despuèi [despèy]
  • diguens m. dedins ; interior (cf. gascon 'deguens, dehens')
  • dimarts [dimar(t)s]
  • díver m. deure
  • díver vt. devoir. 'diu' : el/ela deu
  • dornèr m. aiguèra
  • draubir vt. (d)obrir
  • eishantar v. espantar
  • ende: per (cf. 'entà' gascon)
  • entà: en çò de
  • eres: eles
  • escàiger (s’) vp. escàder, escaire (advenir)
  • escaigença f. asard m. ; coïncidéncia.
  • escàiger vi. escàder, escaire ; arribar
  • escàiger (s’i) vi. reussir (vt.) m’i soi escaijut : ai escadut.
  • escaijuda f. escaduda, escasuda (succès)
  • escantir v. amortar, atudar, esténher. ~ la lutz : atudar
  • escaplevar [éskalléwa] v. bascular
  • escarbilhat, -ada fr. dispos
  • fòïna f. fagina, faïna
  • fòrça ad. plan, mot, hèra (gascon) ; ~ plan : fòrt plan
  • gafet,a n. dròlle, a; jove, a aprendís, sa
  • gat pudís: pudís
  • grafús adj. pudent, grossièr
  • gratolha f. pessigola
  • grèpia/grepia f. manjadoira (dels animals o de Nadau)
  • hauguèra f. falguièra.
  • haugar m. falguerar
  • hèr vt./vi. faire, far ; agir ; formar. hèr-s’i : s’aplicar, s’esforçar, trabalhar de valent. hèr a (+ nom deu jòc) : jogar a. Hè a las cartas : jòga a cartas.
  • hèr (se) vp. se faire, se far ; devenir (per evolucion naturala o professionala) ; s’adaptar ; se nommar. Se hè Labòrda : se sona Labòrda
  • herum m. odor fòrta f., lengabit, escaufit
  • hisança f. fisança, confiança.
  • hisar vt. fisar, confiar. Me hisi a tu : te fau fisança.
  • hoa f. tartarassa (aucèl)
  • hòc m. fuòc ; incendi
  • hormic m. formiga f.
  • jamès ad. jamai
  • jassers [ja'ses] ad. ièr al ser
  • jaupar v. (gos)
  • jaupet m. (gos)
  • lauseta f. (a)laudeta (aucèl)
  • lèg, lèja a. laid,a lag, latja
  • leit: lièch
  • limac m. cagaraula
  • liset m. anaduèlh
  • lotra f. loira, lúria (loiria dins Tarn)
  • mai adv. mas, mès
  • majòfa : majofa (tanben emplegat)
  • malaut,-ausa a. malaut, a
  • mauagit,-ida a. maladrech, a, malbiaissut, -uda ; dificil, a
  • mauescàiger (s'i) vp. non escàder/escaire. s’i es mauescaijut : non a escadut/escasut.
  • mauescaijuda f. escac, fach de non escàder/escaire
  • mès adv. mas
  • mesoth m. mica ; mesolha
  • milh m. maís
  • monilh: embonilh
  • mòrs m. bocada, morcèl, pauc
  • mos pr. pers. nos. Mos vesèm : nos vesèm (tanben s'i ditz 'nos')
  • nauca f. nauc, abeurador
  • neit: nuèit
  • nenèt,a mf. nen, a
  • nisèr m. nis (que s'i diu tanben)
  • nisar vt. nidar, nisar
  • nosar vt. nodar, nosar
  • òc: o, ac gasc. (pronom neutre)
  • ortic: ortiga
  • pagèra f. soca, soc (fusta)
  • palagrilla f. andusac ("Sorte de bêche à deux pointes munie d'un talon pour l'enfoncer dans

la terre")

  • paliure m. (Paliurus australis)
  • patana f. patata, trufa
  • patanat m. ragost de patatas
  • pigòta f. variòla
  • pilòt m. pila, modòl
  • pinca f. pintada, pincarda
  • pinqueta f. pintada, pincarda ; fig pop neneta (fr. nana, nénette)
  • plan ad. fòrt, tras que (fr. très)
  • pleja f. pluèja
  • polida f. mostela
  • puèi [pèy]
  • quaucòm pr. ind. quicòm (que tanben s'i ditz)
  • racinaira: mercanda d'èrbas medicinalas
  • randolh: rata penada
  • ratacauda: rata penada
  • reponchon m. (Campanula rapunculus)
  • rat calhòl m. fr. loir
  • res: res, ren
  • ríser vi. rire
  • roge,-oja a. rog/roge, -ja
  • ruca f. canilha (bèstia) (cf. cevenòl 'eruga').
  • sanglòt m. sanglòt
  • shascla f. soqueta, buscalha
  • siès a. num. sièis.
  • soc de nadau m. soca de Nadal
  • soent: sovent
  • tampar v. tancar (uelh, botiga)
  • tanbens ad. tanben
  • targaina/targanha f. aranha
  • tataranha f. aranha
  • tesson m. pòrc
  • teule m. teulat (teit de teules)
  • tust m. (fam.) fr. antisèche, pompe (de 'tustar' copiar)
  • tustet m. plasentaria que consistís a tustar a una pòrta puèi s'enfúger autanlèu ; blaga telefonica f.
  • vedèth,-èra mf. vedèl, vedèla
  • vénguer vi. venir/véner, provenir
  • vita f. vida
  • volom m. ant. pila, pilòt
  • vrespalh m. vespertinada, repais de la tantossada
  • vrespalhar vi. vespertinar, far lo repais de la tantossada
  • vude, -a a. voide, a
  • vudar vt. voidar

Exemple de tèxte en tolosenc

[modificar | Modificar lo còdi]

Le Ramelet Moundi, Prumiero floureto. Pèire Godolin 1617 (extrach)

  • Grafia originala:

Siôn quitis dan les que dounon del nas à la lengo moundino, tant per nou se poude pas enprigoudi dedins la couneissenço de sa gracio, coumo per nous fa creire qu'elis an troubat la fabo à la coco de la sufisenço. Acampen le mesprèts dan le mesprèts, et de toutos lours paraulos uflados et trufandièros fazan autant de mobles de boudouflo, (...)

  • Grafia classica:

Siam quitis damb les que donan del nas a la lenga mondina, tant per non se poder pas emprigondir dedins la coneissença de sa gràcia, coma per nos far creire qu'elis an trobat la fava a la còca de la sufisença. Acampèm le mesprètz damb le mesprètz, e de tota lors paraulas unfladas e trufandièras fasam autant de mòbles de bodofla.

Lingüistica > Lenga > Occitan > Lengadocian > Tolosan

  1. http://books.google.fr/books?id=-9oTAAAAQAAJ&pg=PA19&lpg=PA19&dq=%22dialecte+toulousain%22&source=bl&ots=4qftzowx44&sig=6uYEn9XIBLli9WY0z6B3tboOEbE&hl=ca&sa=X&ei=kDj1UrmtEMi3hQeo3oDADw&ved=0CDsQ6AEwBDge#v=onepage&q=%22dialecte%20toulousain%22&f=false [archive] [archive]
  2. http://mertyl.free.fr/dico/alibert.pdf [archive] [archive]