Mariòta
Una mariòta es una figurina articulada o non, de fusta, carton o autres materials (os, cuer o terralha), manipulada per una o mai personas, tradicionalament amagada dins un teatre.
Lors formas pòdon èsser fòrça variadas: mariòta de fils o mariòta gant (las mai conegudas en Euròpa) mas tanben mariòta de barreta, mariòtas de tija dels teatre d'ombres de China e d'Indonesia, veire mariòtas sus l'aiga vietnamianas. Las mariòtas representan de personatges (reals o imaginaris) o d'animals; lor ròtle pòt èsser parlat o mut.
Lo mot « mariòta » ven de Marion, diminutiu de Maria, e designava a l'origina una pichona figurina de la Verge; dins d'autras lengas europèas, le terme s'aparenta al mot « peteta » : « puppet » en anglés, « puppe » en alemand, « pupi » dins le teatre de mariòtas sicilian (tanben existís un derivat del mot « enfant » : « fantoccio », que tanben existís en portugués: « fantoche ») ; mas se dich « marioneta » o « títeres » en espanhòl e titella o marioneta en catalan.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Antiquitat
[modificar | Modificar lo còdi]
Las mariòtas provòcan l'embelinament dempuèi fòrça longtemps. Dins l'Antiquitat, d'estatuetas articuldas, nomenadas nerospastos en grèc[N 1], èran utilizadas dins de ceremonias religiosas. Erodòt fa allusion dins sas istòrias al respècte de las ceremonias a Dionís en Egipte[N 2].
Dins lo Banquet de Xenofont, Felip, amusaire public originari de Siracusa qu'accompanhan una flaütista e un citarista, parla de sas mariòtas[N 3], çò que supausa l'existéncia d'espectacles. Dins Del movement dels animals Aristòtel compara los movements dels animals a aquestes de mariòtas.
Se sap qu'a Roma i aviá tanben d'espectacles de mariòtas, que d'autors coma Oraca, Petròni, Apulèu, i fan allusion e que los Paires de la Glèisa los condamnan. Dins lo Festin a çò de Trimalcion, una figurina en argent representant l'esperit d'un mòrt (larva) executa una dança macabra sota los ièus dels convidats[N 4]. Son los Romans qu'aurián introduch las mariòtas en Gàllia e en Germania pendent la decadéncia de l'empèri.
En Orient tanben, las mariòtas son plan ancianas que se'n trapèt dins de sites de la civilisacion de la val de l'Indus[1].
En Birmania, los Yokthe Thay possedavan la vertut de garir. En Indonesia, a Toba Batak del Nòrd de Sumatra, los abitants creavan de mariòtas sofisticadas nomenadas Si galé galé. Commandadan per un sistèma complèxe de còrdas e agres intèrnes que lor permetavan de se desplaçar e de dançar de mena realista, los Si galé galé jogava un ròtle de tria dins las ceremonias funeràrias.
En America del Sud, d'escavacions arqueologicas recentas permetèron de revelar un bas relèu realizat pendent lo periòde d’invasion toltèca entre 400 e 900 ApC que mòstra la figurina d’un artista de mariòta animant una mariòta gant.
En França
[modificar | Modificar lo còdi]Se trapa pel primièr còp lo sens scenic de « marionnette » en 1584 dins l'obratge Les Sérées (« Las Seradas ») de Guillaume Bouchet (1513-1594){{note|«On trouvait aux badineries, batelleries et marionnettes : l’abary, Jehan de Vigness et Franc à Tripes toujours boiteux et le badin ès farces de France, bossu, faisant tous les contrefaits, quelques tours de champicerie sur le théâtre.[2].».
Al sègle XVII e començament del XVIII se presentava d'espectacles a l'escasença de fièras. Las mai conegudas son la mariòta de Jean Brioché, portan lo personatge de Pulcinella[3]. Tanben se fasiá de parodias d'opèras[N 5] alara que de mariòtas en costums somptuoses miman l'accion, de cantaires e musicians parodian[4].
A la Revolucion Francesa apareis fòrça mariòtas especificas coma Guinhòl, creat a Lion en 1808 per Laurent Mourguet, o Lafleur, aparegut tanben a Amians.
En Euròpa
[modificar | Modificar lo còdi]
- En Itàlia
La tradicion dels teatres de mariòtas es anciana. Cada vila aviá son personatge preferit. Los mai coneguts, uèi encara, son los Napolitans Pulcinella e Scaramuccia. En mai dels teatres ambulants utilizant de pupazzi (mariòta gant), i aviá de teatres fixes, coma lo Fiano a Milan, presentant de fantoccini (mariòtas de fils), lo teatre dels burattini a Roma (mariòtas de tèsta de fusta), que jogavan de comèdias, de melodramas e d'espectacles de dança.
- En Espanha
Las mariòtas, qu'ala se nomena titeres (mot que significava « jogaire » al sègle XVI), jògan d'intrigas inspiradas del Romancero, amb tèmas istorics, lirics o romanèscs, amb fòrça de personatges de sants o d'ermitas, que foguèron chafrats bonifrates.
- En Angletèrra
Jol nom de puppet, mammet, drollery, motion, las mariòtas d'en primièr jogavan de pèças religiosas e istoricas. Lo Pulcinella italian en Punch. Samuel Pepys faguèt lo primièr raconte escrich sus l'espectacla de Punch e Judy, lo 9 de mai de 1662. L'espectacle èran menat per un italian del nom de Pietro Gimonde (Signor Bologna). Tradicionalament i a qu'un sol manipolator nomenat Professor, que contraròtla las doas mariòtas a l'encòp.
Lo teatre de papièr es una forma teatrala nascuda a la mitat del sègle XIX. Es un teatre à l'italian miniatura qu'utiliza de figurinas de 8 cm a 12 cm accionadas lateralament per de tiretas de carton o de fèrrz manipuladas pel narrator que se ten mai sovent rèire la taula ont es pausat. Aquesta forma que privilegia la narracion epica es encara viu al Danemarc, en Alemanha, en Anglatèrra, als Païses Basses.
- En Allemanha
Lo manuscrit d'Herrade de Landsberg, Hortus Deliciarum permet d'afirmar qu'i aviá d'espectacles de mariòtas (Puppenspiel) a son epòca, lo sègle XII.
En Orient
[modificar | Modificar lo còdi]
Dins los païses d'Asia los espectacles de mariòtas son una tradicion rica e mai que milenària[5], que, en Índia, las mariòtas son ja presentas al sègle XI abans nòstre èra. Nascuda en Índia e en China, aquesta tradicion s'espandiguèt cap al Japon e Corèa (dempuèi la China) e cap a l'Asia del Sud-Èst, puèi, mai tardièrament, cap a l'Edat Mejana (subretot lo teatre d'ombre).
- Lo Bunraku
Los espectacles de mariòtas datan al mens del periòde Heian (fin del sègle VIII - fin del XII) al Japon. De mostraires de mariòtas itinerants son signalats fins al sègle XVI[6]. Lo bunraku es un tipe de teatre japonés que se desvolopèt a partir del sègle XVII. Utiliza de mariòtas de granda talha de 120 cm a 150 cm, manipuladas a la vista per de manipulators[7], alara qu'un narrator recita al son del shamisen. Lo repertòri, que s'adreça subretot a un public adult e met en scèna de guerrièrs samorais, d'aristocratas o de borgeses, es subretot compausat de dramas amb desnosament sovent tragic.
- Lo Múa rối nước
Los espectacles de « maritas qui dançan sus l'aiga » son fòrça ancians e originaris del delta del Fluvi Roge al Vietnam, ont los païsans las creèron gaireben al sègle X dins los paluns e las risièras aigadas[8]. Musica e cants accompanhan de pèças istoricas o de scènes de la vida videnta[9].
- Lo wayang golek
Especific a l'illa indonesiana de Java, utiliza de mariòtas de tijas e met en scèna subretot des recits tirats del Mahabharata e del Ramayana, mas tanben de recits epics o satirics d'influéncia islamica. Lo teatre de mariòtas occidental modèrne foguèt fòrça influenciat per las formas teatralas asiaticas que l'Eurpa descobrissiá, subretot pendent las grandas mòstras universalas de la fin del sègle XIX e del XX.
Aquesta forma particuara de teatre de mariòtas, ont las figurinas son enlusidas e lor ombre projectada sue un ecran, es belèu la forma mai anciana del teatre de mariòtas. Es fòrça popular en Asia, subretot a Java e Bali. Es tanben plan presenta en Birmania, en Tailàndia, e al Laos.
Met en scèna des figurinas planas, mai sovent de cuer ciselat e pench. D'origina religiosa, es un espectacle popular plan viu en China e subretot en Asia del sud èst (Cambòtja, Tailàndia, Malàisia). A Java e Bali, las representacions de wayang kulit son donadas per las fèstas e las ceremonias coma la nòças, e per tot eveniment important de la vida sociala.
Lo teatre d'ombres s'espandiguèt a l'Orient Mejan al sègle XVI. En Turquia existís lo Karagöz amb figurinas de fusta, e tanben una version grèga, lo Karaghiosis (Καραγκιόζης).
En França, Dominique Séraphin creèt un teatre d'ombres « chinesas » a Versalhas en 1776. A la fin del sègle XIX e començament del XX coneguèt un grand vam. L'animacion de siloetas en papièr decopar, coma Princes et Princesses o Dragons et Princesses de Michel Ocelot tenon del teatre d'ombres[10].
Mariòtas contemporanèas
[modificar | Modificar lo còdi]En Euròpa, a la fin del sègle XIX e començament del XX, avec la remisa en question de las arts plasticas e l’interés que li pòrtan los pintors e los escultors, la mariòta ven pauc a pauc un lengatge plastic novèl dins la quista de formas abstrachas, entre las mans d'artistas coma Paul Klee, Calder, Fernand Léger.
Apareisson al Teatre d’Art e d’Action, teatre experimental ligat al Bauhaus, de 1919 a 1933, luòc de soscada ont se desvelopa l’usatge de las mariòtas coma la quita expression teatrala. Sergueï Obraztsov, manipolator de l’escòla sovietica estudia dins las annadas vint de formas novèlas d’expression amb la volontat de transpausar e d'estilizar, per tòca d’afirmar l’originalitat d'aquesta art. L’ensemble de las recercas de talhièrs teatrals de l’epòca modèrna permet de veire a tèrme una definicion mai especializada e mai precisa de la significacion d'aqueste fenomèn dins las societats dichas contemporanèas.
Las diferentas menas de mariòtas
[modificar | Modificar lo còdi]
- Las mariòta de barreta
Son manipulada en susplomb, amb una barreta metallica fixada amb un cròc al suc de la tèsta de la monaca. Los braces tanben se pòdon moure amb de barretas segondàrias. Aqueste tipe de mariòtas es tradicional en Belgica, Nòrd de França e Sicília. Es mai sovent utilizat per interpretar un repertòri epic (coma la Cançon de Roland o la Cançon dels quatre filhs Aimon).
En Picardia los braces de las mariòtas de barreta son animats per fils[11], e se considèra la mariòta de barreta coma l'aujòl de la mariòta de fils en Euròpa[12].
- Las mariòtas de fils
Tanben nomenadas fantoches, de l'italian fantoccio, an un còrs règde e articulat, mogut pe de fils ligats als braces e a las cambas (al nivèl dels genolhs). Se las manipula mejans de travèrsas de fusta, nomenadas crotz d'estèla. Lor manipulacion demanda fòrça dexteritat[13]. La tecnica permetent de ligat una mariòta de fils a son contraròtle es nomenada ensecret, que cada manipolator ten los sieus secrets de fabricacion e sos saber far. Las mai rafinadas son en Birmania, ont la complexitat dels gèstes dels personatges demanda de mariòtas articuladas fins als dets[14].
- Las mariòtas gant
Son animadas per la man del manipulator que fa dintrar son braç dins lo gant e pòt contrarotlar amb sos dets la tèsta e los braces del personatge. Las mariòtas mai conegudas en Euròoa son de mariòtas gant: en França, es Guinhòl nascur a Lion; en Itàlia es Pulcinella, protagonista màger del it: Teatro dei burattini; ven Punch en Angletèrra, Hans Wurst (Joan Salcissa) o Kasperle en Alemanha.
Una varianta es la mariòta gant de boca animada, ont la man del manipulator es plaçada en pinça per formar la boca del personatge. En China, ont las mariòtas gant son plan desvolpadas e son tecnicament fòrça complèxas, la boca e los uèis pòdon èsser mobils. La manipulacion, ela fa mòstra d'una granda virtuositat, assimilabla a una mena de jonglariá[15].
- Las mariòtas de presa dirècta, o mariòtas de contraròtla
Mariòtas de granda talha, coma aquestas del bunraku japonés[16], son manipuladas a vista per de manipulators amb de contròtles fixats sus diferentas partidas del còrs o en « teatre negre » (los manipulators son gaireben invisibles, que vestits de negre e masquetats; sola la mariòta es enlusida).
- Las mariòtas de tija
An la tèsta plantada sus un pal. A vegada lo tòrs e los braces ne son pas fixats a la tija que pòrta la tèsta, çò que permet de la moure de biais separat. Las mans son contrarotlada per des baguetas règdas de fil de fèrre. Le wayang golek del país Sunda (Java occidental) es une mariòta de tijas en naut relèu e influencièt l'utilizacion d'aqueste tipe de mariòta en occident. De fils tanben se pòdon apondre a la mariòta de tija, permetent d'articular d'autras partidas del còrs, coma la boca, los uèis, veire las cambas.
- Las mariòtas del teatre d'ombre
Los personatges del wayang kulit indonesian son realizat de cuer fin ciselat e pench, e tenguts per una tija de bana, de fusta o de bambó. Lo Pi ying chinés es une figurina articulada, delicatament decopada e transfòrada sus tota sa superfícia, en pèl (mai sovent d'ase) translucida, regda, onchada de sofòra, lacada e finament colorada.
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ L'adjectiu νευρόσπαστος (nevro-spastos) significa: « mogut par de ficèlas ».
- ↑ «Los Egypcians celèbran […] la fèsta de Bacus […] gaireben del mèsme biais que los Grècs; mas, al luòc de fallus, inventèron de figuras d’environ una coidada de naut, que fa moure pel mejan d’una còrda. Las femnas pòrtan dins los borgs e los vilatges aquestas figuras, que lo membre viril es gaire mens grand que lo rèste del còrs, e que fan bolegar. Un faütista al cap camina; elas seguissan cantant las lauses de Bacus. Mas perqué aquestas figuras an lo membre viril d’una grandor tan pauc proporcionada, e perqué bolegan pas qu'aquesta partida? Se'n dona una rason santa; mas me devis pas la contar.» Istòrias, I, XLIIII
- ↑ «[Socrata: I a pas res que siás mai ufan que de ta pèl. [lo Siracusan: Mas non, es pas d'aquò que me ven lo mai de glòria. — E de que donc? — Dels fòls; ma fe! son ele qui me noirisson venent voire mas mariòtas.» Cap IV
- ↑ «Alara, tot en beuvent, admiriam en detalh la somptuositat del festin, un esclau pausa sus la taula un esqueleta d’argent, tan plan imitat, que las vertèbras e las articulacions se movián aisidament dins totes los senses. Quand l’esclau aviá fach jogar dos o tres còps los ressòrts d'aqueste automata, e li aiguèt fach prene unas actituds, Trimalquion se metèt declamar.» Satiricon, Trimalquion, ch. XXXIV
- ↑ Atal, Ipolit e Aricièa o la Airastra amorosa, parodia d'Ipolit e Aricièa de Rameau, per cantaires e mariòtas, que Philippe Desrousseaux monta 29 mars 2014 à l'Opèra-Comic, París].
Referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ , 17 août 2012. The Hindu.
- ↑ Guillaume Bouchet de Broncourt, Les Sérées, éd. C.-E. Roybet, réédition de l’édition Lemerre (1873-1882), Genève, Slatkine Reprints, 1969
- ↑ Henryk Jurkowski et Thieri Foulc 2009, p. 286
- ↑ Télérama n°3348}} del 12 de març de 2014, p. 41.
- ↑ «Traditions asiatiques». Les Arts de la marionnette.
- ↑ «The History of Bunraku».
- ↑ An Introduction to Bunraku, Japan Arts Council, «What is Bunraku?».
- ↑ David Taylor. «Vietnamese Water Puppet». Sagecraft.
- ↑ Programa 2011-2012 de la MC2 de Grenòoble], p. 62
- ↑ «Princes et Princesses, les contes de fées revisités». artefake.com.
- ↑ Fernand Carton, Récits et contes populaires des Flandres, Volume 1, Gallimard, 1980, p. 141
- ↑ «Marionnette à tringle». PAM.
- ↑ Les différents types de marionnettes (p. 6)
- ↑ «Ramayana par les marionnettes de Mandalay». YouTube.
- ↑ . YouTube., (Huayi Festival, teatre de mariòtas de Hsiao Hsi Yuan, Singapor).
- ↑ . YouTube.
Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- {{{títol}}}. Xénophon & Ollier. ISBN 9782251003344.
- {{{títol}}}. (disponible sus Gallica) ; rééd. en fac-similé, Slatkine, 1981.
- Louis Lemercier de Neuville, Souvenirs d’un montreur de marionnettes, Bauche, 1911 (disponible sus Gallica)
- Pierre Gauchat, Marionnettes, introduction d'Edwin Arnet, Zurich, Eugen Rentsch, 1949.
- Le Nouveau théâtre américain. Paríis: Seuil.
- Le Bread and Puppet Theatre. Lausana: L'Âge d'homme.
- Les rituels de la marionnette, Rencontres de Gadagne, musèus Gadagne, 2004, 89 p.
- Henryk Jurkowski e Thieri Foulc. Encyclopédie mondiale des arts de la marionnette. Montpelhièr: Éditions l'Entretemps, p. 862. ISBN 978-2-912877-88-8.
- Thierry Dufrêne et Joël Huthwohl, La Marionnette: objet d'histoire, œuvre d'art, objet de civilisation, Montpellier, Éditions l'Entretemps, 2014, 216 p. [1]ISBN: 978-2-35539-195-8
- Cristina Grazioli et Didier Plassard, Puck no : Humain, non humain, Montpellier, Éditions l'Entretemps, 2014, 200 p. [2]ISBN: 978-2-35539-168-2
Ligams extèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]
- «Exposicion virtuala de mariòtas 'Soïssa'».
- «Portal de las arts de la mariòta». (PAM)
- «Institut internacional de la mariòta».
- «Musèu de las arts de la mariòta 'Lion')». Gadagne.musées.
- «Diferents tipes de mariòtas». HEP Valais.
- «Las arts de la mariòta (Canadà)». Musèu canadenc de las civilizacions.
- «Las mariòtas». EspaceFrançais.com.
- «Le Mouffetard, teatre de las arts de la mariòta».