Còrs (lenga)

Còrs
	corsu
Parlat en	França; Itàlia
Region	Corsega; Sardenha (nòrd)
Locutors	aperaquí 250 000
Tipologia	Sillabica
Classificacion lingüistica
	Lengas indoeuropèas Lengas italicas Lengas romanicas Lengas italodalmatas Toscan Còrs (lenga); ; ; ; ;
Estatut oficial
Oficial de	Sardenha
Estatut de conservacion
	Atudat; EXExtinct (Atudat) Menaçat; CRCritically endangered (En dangièr critic) SESeverely endangered (En dangièr sevèr) DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu) VUVulnerable (Vulnerable) Segur; NENot Endangered (Non en dangièr) ICHEL Red Book: Definitely Endangered Classada coma lenga menaçada (DE) per l''Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond
Còdis lingüistics
ISO 639-1	co
ISO 639-2	cos
ISO 639-3	cos
Ethnologue	cos
Glottolog	cors1241 e cors1242
UNESCO	340
IETF	co
Endangered	3171
Mòstra
	Article primièr de la Declaracion dels Dreches de l'Òme; ; Articulu Prima; ; Nascinu tutti l'omi libari è pari di dignità è di diritti. Pussedinu a raghjoni è a cuscenza è li tocca ad agiscia trà elli di modu fraternu.
Mapa

Pels articles omonims, vejatz còrs (omonimia).

Lo còrs^[1] (autonim: corsu [ˈkɔrsu] o lingua corsa [ˈliŋgwa ˈgɔrsa]) es una lenga romanica estreitament ligada amb lo toscan, parlada en Corsega e dins la Sardenha Septentrionala (dialèctes sasserés e gaddurés).

Eissit del toscan medieval, lo còrs es doncas fòrça pròche de l'italian. Los lingüistas considèran de mai en mai que lo còrs es una lenga per elaboracion, qu'es distinta de l'italian dins son desvolopament normatiu e formal (pasmens lo còrs amb l'italian —e lo toscan en general— forman un diasistèma comun).

A aperaquí 150 000 locutors natius, que l'utilizan sovent sonque a l'oral, en servant l'italian o lo francés per l'escrit. Ça que la lo còrs se desvolopa de mai en mai coma lenga escrita gràcias a cèrts sectors renaissentistas.

Dialectologia

Lo còrs se dividís en dos dialèctes principals:

Cismuntanu, parlat a Capicorsu, Bastia, Aleria, Corti e Balagna, amb una fòrta influéncia toscana.
Ultramuntanu, Parlat a Aiacciu, Vicu, Sartena, e Bunifaziu, e mai dins lo nòrd de Sardenha amb los parlars sasserés (sassaresu) e gallurés (gadduresu).

Caracteristicas

Las I e U longas latinas evolucionan en cismontan en É e Ó (pélu, gargamèla) e en ultramontan en Í e Ú (pílu, gúla); los limits d'aquesta division son entre lo país de Sartena, Levie e Sta Lucia di Pòrte Vejchu.
Lo grop latin LJ de melju, palja deven en ultramontan meddu, padda e en cismontan L' o LL mel'u o mellu e palla; lo limit se tròba entre Coti e Chiavari, Santa maria de Siche, Palneca e Solenzara.
Las consonantas latinas C, T e P (locu, rota, nepote) devenon en ultramontan K, T e P (loku, rota, nipote) e en cismontan G, D e B (logu, ròda, ribode); lo limit se trapa entre Calcotoggio, Bocognano e Ghisonaccia.
Lo grop latin LL (collu) deven en ultramontan DD (koddu) e en cismontan LL (kollu). Lo limit se trapa entre Calcatoggio, Ghisone e Aleria.
A Bonifaziu se mantenon encara los trachs ligurs importats en 1195, e a Cargise se mantenon encara trachs grècs.
En cismontan, malgrat l'influéncia toscana, se mantenon substrats similaras al del sarde, coma:
Mantenença de zonas intermediàrias ont mantenon intacta la vocala tonica latina (kuistu, kuillu, prummissa, duve, gunnu, nucí).
Manten la DD allòc de LL (iddu, idda, iddi, idde), (undu vòle-pas lo vòli, un da pigli-l'aganchi pas).
Manten D dempús de N, coma nonza (italian nozza) e mansa-tròp.
Fòrt substrat ligur: los sufixes -asco, -inco, los noms etnics coma Bisincu (d'Evisa), Urnasincu (d'Ornaso), Prupianincu (de Propiano), Sundincu (qui viu dessús) e Ghjundincu (qui viu dessota).
I a tanben un substrat etrusc: tafone o zafna (italian buco), tarcanu (çò melhor)-tarxi, lo vèrb falare (davalar) que proven del preïndoeuropèu fala (Falerii, Fallerona).

Situacion lingüistica

S'estima qu'en 1981, 75 % dels còrs originaris de l'Illa parlavan lo còrs. La creissença demografica, totun, es fòrça bassa per l'emigracion forçada. Segon una enquèsta de l'INSEE facha en 1977 sus l'emplec e coneissença de la lenga, donèt per resultats:

100 % dels òmes nascuts dins l'Illa parlan lo còrs
74 % dels originaris d'Aiacciu.
84 % dels de Bastissiá
80 % de las femnas nascudas dins l'Illa
78 % dels mainatges.

Aital, s'estima que 79 % dels caps de familha de l'Illa parlan còrs, e 59 % dels filhs lo parlavan encara.

Al sègle XIX, la lenga de cultura dels còrses foguèt l'italian toscan normatiu. La messa se fasiá en italian fins a 1925; quitament a l'ora d'ara, 40 % de las televisions de l'illa recebon la television italiana, e la segonda lenga a l'institut mai sollicitada es l'italian.

Despuèi 1974 s'aplica la Lei Deixonne dins l'ensenhament del còrs, e despuèi 1988 lo còrs es ensenhat coma matèria a totes los estudis de l'illa. Existisson tanben las E Cardelline, d'estudis maternals ont l'ensenhament se fa totalament en còrs, mas ne dispausam pas del nombre. Segon de fonts nacionalistas, sonque 20 % dels mainatges de l'illa s'exprimisson abitualament en còrs. Existís tanben l'Universitat de Corti, gaireben alternativa, ont se pòdon estudiar de carrièras de letras amb qualques matèrias en còrs.

Despuèi 1972 lo grop Scola Còrsa trabalha per la difusion de la lenga dins los mejans de comunicacion e a l'escòla. D'aquesta manièira, en 1996 i aviá 18 000 mainatges còrses qu'avián fach la primària en còrs o ben l'avián estudiat a l'escòla, e en 1998 acresquèron a un total de 27 459 mainatges còrses (85 % de totes los escolans de l'illa) que fasián l'"Ensenhament bilingüe". La lenga gaudís d'un estatut particular: se garantís l'ensenhament del còrs dins lo sistèma public e s'ofrís un real sistèma bilingüe. Despuèi 1998 lo bilingüisme consistís en tres oras setmanièras en còrs, e despuèi 2000 es previst l'emplec rutinari del còrs dins l'organizacion dels oraris, un cors bilingüe a parvulari e 29 en primària (èran fins ara 17). Vejatz tanben: Literatura còrsa

Bibliografia

FALCUCCI, Francesco Domenico. Vocabolario dei dialetti della Corsica. 1915
MARCHETTI, Pascal. Intricciate è cambiarine. Éd. Beaulieu, 1971
CECCALDI, Mathieu. Dictionnaire corse-français. Éditions Klincksieck, 1974
MARCHETTI, Pascal. Le corse sans peine (U corsu senza straziu). Chennevières sur Marne: Assimil, 1974
MELILLO, A.M. Profilo dei dialetti italiani: Corsica. Pisa: Pacini Editore, 1977
AGOSTINI, Pàulu Marìa. L'usu di a nostra lingua. 1984
FUSINA, Jaques. Les racines de la vie, La Corse naturelle. Paris: Éditions CRITT/DRAE/DRT, 1991
SAINT-BLANCAT, C. (a cura di). La Corsica. Identità Etnico-Linguistica e Sviluppo. Padova, CEDAM, 1993
FUSINA, Jaques. Parlons Corse. Paris: Éditions L'Harmattan, 1999
MARCHETTI, Pascal. L'usu corsu (diziunariu corsu-talianu-francese). Éditions Stamperia Sammarcelli, 2001
DURAND, Olivier. La lingua corsa. Brescia: Paideia Editrice, 2003 - ISBN 88-394-0674-3

Referéncias

↑ «Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana» (en occitan) p. 124.

Ligams extèrnes

Portal de las lengas

[CLO-1] «Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana» (en occitan) p. 124.

[1]