Gabèla de la sal
La gabèla èra una taxa sus la sal en vigor dins lo Reialme de França a l'Edat Mejana e fins al 21 de març de 1790. Èra alara una de las ajudas o taxa indirècta. Los gabelons s'encargava de la culhida de la gabèla.
A l'origina la gabèla èra un impòst indirècte, levat suls articles de la produccion industriala o agricòla en França pendent l'Edat Mejana e lo Regim Ancian (gabèla dels vins, dels draps, del blat)[1]. A partir de 1350, lo tèrme es reservat a la sal[2].
Principi
[modificar | Modificar lo còdi]Lo principi general es lo seguent: la sal es objècte d'un monopòli reial. Es servat dins de granièrs de sal, ont la populacion lo compra taxat e amb pichona quantitat. La gabèla representa, a l'epòca modèrna, gaireben 6 % dels revenguts reials.
La sal èra a l'epòca lo sol mejan de servar los aliments e èra alara un element estrategic. Amb la sal, se fasiá de salasons e se secava los peissons e viandas doças. Tanben èra un compausant nutritiu indispensable pel bestial. Fin finala, èra jol Regim Ancian utilizat coma moneda d'escambi e quitament aviá una foncion de salari, que l'origina etimologica del latin salarium significava « ration de sal ».
Istòria en França
[modificar | Modificar lo còdi]D’origina romana, tornèt al sègle XII e XIII pel reialme de França, que lèu acaparrèt pel seu profièch lo monopòli e la venta d'aquel ben. Ja instituïda coma una taxa temporària par Loís IX de França en 1246, puèi tornada amb Felip IV de França en 1286, la gabèla venguèt una taxa permanenta jos Felip VI de França que la faguèt generala dins l'ensems dels reialme.
A partir del sègle XIV los planhs comencèron, sens jamai s'acabar. A la meteissa epòca (1342), foguèron creats los Granièrs de sal, tribunals encargat de jutjar totas las contravencions relativas a la Gabèla e que las apellacions, mai tard, seran jutjada a la cort de las ajudas. En 1343, per ordonança reiala, la sal venguèt un monopòli estatal. Taxa modèsta d'en primièr, de 2 denièrs per minòt[3]; jos Carles V, èra ja de 8 sòus e l’impòst, malgrat de promessas solemne, venguèt permanent.
La gabèla foguèt abolida per l'Assemblada nacionala lo 1èr decembre de 1790[4], foguèt Pierre-Louis Prieur que presentèt lo rapòrt de supression. Mas l’impòst sus la sal tornèt en 1806, jos Napoleon I. Supprimit encara jos la Segonda Republica, foguèt suprimida definitivament per la lei de finança de 1945[5].
Recòbrament
[modificar | Modificar lo còdi]Coma per fòrça taxas e impòsts reials, la gabèla es sovent un « fermatge », es a dire confiat a d'intermediaris (los fermièrs) qu'avançavan son produch al rei, per carga a eles de recobrar las somas degudas per la populacion.
En 1653, demoravan sièis fermatges: las gabèlas de França, las gabèlas de Lengadòc e Lionés, las gabèlas del Daufinat, Provença e doana de Valença, las gabèlas de Lorena, los trenta e cinc sòls de Brouage e las crudas d'Ingrande.
En 1667, los fermatges al sud del reialme trobèron una nòva organizacion e divisats en dos: lo fermatge de las gabèlas del Lionés, Daufinat e Provença e lo fermatge de las gabèlas del Lengadòc, Rosselhon e Cerdanha. En 1668, lo fermatge de las gabèlas de França es unit a totes los autres fermatges.
En 1682, lo fermatge de las gabèlas del Lionés, Daufinat e Provença es ligat a al Fermatge unit de França. En 1685, lo fermatge de las gabèlas de Lengadòc, Rosselhon e Cerdanha es a son torn uní a l'autra.
Afermat dempuèi 1678, Colbert confièt lo recobrament de l'impòst sus la sal a una companhiá de tractants: La Fèrma o Gabèla, sovent titulada Fèrme del Rei. Creèt un sol e unic establiment financièr per remplaçar los granièrs de sal. Dins cada província d'afermats generals, dirigent los gabelons, administran lor circonscripcion. La Fèrma paga al Rei una soma fixa e torna se pagar suls subjèctes coma li cal, quitament se lo pagament de l'afermat es en principi reglamentat[6]. Per far un profèit maxim, la fèrma multiplica las visitas als domicilis e utiliza tot mejan per capitar. Dins los païses de « granda gabèla », lo contribuable es pas liure de comprar la quantitat de sal que li conven: la Fèrma fixa çò que deu comprar.
Aquela quantitat minimala se nomena la « Sal d'aver pel pòt e la salièra ». Los oficièrs e establiments caritables avián lo drech de « sal franca » e compravan la sal sens taxa. Quitament podavan recebre la valor en argent de la sal que volgavan pas utilizar.
Al començament del sègle XVIII, èran 253 granièrs dins l'ensems de las regions de granda gabèla. En 1774, la gabèla representa gaireben un tèrç dels revenguts de la Fèrme generala[2].
Païses de gabèla
[modificar | Modificar lo còdi]
París 1781
La percepcion de la gabèla èra pas uniforma. L'ordonança del mes de mai de 1680 ratifica la division del reialme en sièis ensems amb de règlas diferentas: los païses de granda gabèla, los païses de pichona gabèla, los païses de salinas, los païses redemits, los païses de quart bolh e los païses francs.
Dins los païses de granda gabèla, èra obligat de comprar una quantitat fixa annadièra de sal, çò que fa de la gabèla un vertadièr impòst dirècte: Normandia, Champanha, Picardia, Illa de França, Maine, Anjau, Torena, Orleanés, Berric, Borgonha, Borbonés.
Dins los païses de pichona gabèla, la venta de la sal la fasián los par granièrs de sal, mas la consonacion èra mai sovent liura: Daufinat, Vivarés, Gavaudan, Roergue, Provença, Lengadòc.
Los païses de salinas èran Lorena, Alsàcia, Franca Comtat, Lionés, Dombes, Rosselhon.
Dins lo país de quart bolh, la sal èra culhida fasent un bolh de sable imprenhat de sal de mar. Las salinas versavan lo quart de lor fabricacion als granièrs del rei: Avranches e Cotentin.
Los païses redimits avián, per un pagament forfaitari, comprat una exempcion a perpetuitat: Peitau, Lemosin, Auvèrnhe, Santonge, Angomés, Peiregòrd, Carcin, Bordalés, Guiana.
Los païses francs, que son las províncias que la subissián pas abans lor restacament a la corona[2], èran exemptats de tot drech de gabèla. Èra Bretanha, Bolonés, Calaisés, Artés, Flandra, Hainaut, Cambresés, principat de Sedan e Raucourt, país de Gex, territòri d'Arle, Nebosan, Bearn, Sola, Baisha Navarra, Labord, de l'illa de Re, illa d'Oleron, una partida de l'Aunis e une partida del Peitau.
Contrabanda
[modificar | Modificar lo còdi]Es una de las taxas mai impopularas e provoquèt una contrabanda especifica, aquela dels « fals saunièrs ». Un dels mai conegut amb sa fimilha èra Jean Chouan.
Lo fals saunièr èra un contrabandièr qu'anava comprar, per exemple en Bretanha, sus l'autra riba de la Vilana, de sal que vendavan dins lo Maine, après l'aver passat en fraude sens pagar la gabèla. Riscava las la galèras se trabalhava sens armas, la pèna de mòrt s'èra armat. Entre 1730 et 1743, 585 fals saunièrs foguèron desportats en Nòva França[7].
Revòltas popularas
[modificar | Modificar lo còdi]Foguèt tanben a l'origina de revòltas popularas. La mai importanta foguèt benlèu aquela de 1542 a 1548, après l'ensag d'unificacion per Francés Ièr de França dels regims de la gabèla: lo Bordalés, l'Angomés e la Santonge se revoltèron. Des notables e lo governaire general de Guiana foguèron massacrats. Le conestable Anne de Montmorency restabliguèt l'òrdre dins lo sang, mas Enric II de França deguèt abandonar e daissar las províncias tornèron a lor estatut precedent. Seran enseguida qualificadas de « redimidas ».
En 1639, l'ensag de supression del « quart bolh » provoquèt la Revòlta dels pèdescauces en Normandia.
Instaurada en 1661 en Catalonha Nòrd per Loís XIV de França, la gabèla es a l'origina de la revòlta dels Angelets (1667-1675).
En 1675, pendent la Revòlta dels bonets roges en Bretanha provocada per de mesuras fiscalas sul papièr timbrat, lo tabat e la vaissèla d'estam, la simple evocacion de la gabèla podava atisar coma a la fin de julhet de 1675 pendet lo pardon de Sant Urlo.
Notas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ (fr)Definicion TLFi, Lo Tresaur de la Lenga Francesa informatizat (1971-1994)
- ↑ 2,0 2,1 et 2,2 (fr)Jean-Joël Brégeon, « Gabelle, faux-sauniers et gabelous », Nouvelle Revue d'Histoire, n°75 de nov-dec 2014, p. 47-49
- ↑ 1 minòt = ½ mina, 1 minòt de París ≈ 34,3 dm³
- ↑ Françoise Deshairs e Véronique Faucher, (fr)Briançon, ville forte du Dauphiné, livre + CD-ROM, La Maison d'à-côté et Fortimédia, ISBN: 2-930384-15-8, 2006
- ↑ (fr)Jean Chazelas, La suppression de la gabelle du sel en 1945 Le rôle du sel dans l'histoire: travaux préparés sous la direction de Michel Mollat du Jourdin (PUF, 1968), 263-65
- ↑ (fr)Jean Kappel, « Les fermiers généraux », Nouvelle Revue d'Histoire, n°75 de nov-dec 2014, p. 51-53
- ↑ (fr)[1]
Vejatz tanben
[modificar | Modificar lo còdi]Fonts e bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- Jules Le Fizelier, La Gabelle dans le Maine et l'Anjou (1515-1789), 1859. Modèl:Lire en ligne
- Stéphane-Claude Gigon, La Révolte de la gabelle en Guyenne, 1548-1549, Paris, H. Champion, 1906.
- Jean-Claude Hocquet, Le sel et le pouvoir - De l'an mil à la Révolution française, Albin Michel, 1985. ISBN 2-226-02200-7
Article connèxe
[modificar | Modificar lo còdi]- Gabèla
- Caminada de la sal de Gandhi en 1930 contra lo monopòli britanic sus la sal en Índia.