Eòl

Eòl, marbre ancian

Dins la mitologia grèga, Eòl (en grèc ancian Αἰόλος / Aíólos) es lo mèstre e regidor dels vents.

Existís una certa confusion entre tres personatges portant aquel nom, e que quitament los autors antics confondon. Aquí se tracta de l'Eòl omeric, filh d'Ipotes, qu'aculhís Ulisses; I a tanben Eòl (filh d'Ellèn) e Eòl (filh de Poseidon e besson de Betos).

Del nom d'Eòl ven l'ajèctiu « eolian » e lo substantiu « eoliana ».

Eòl dins la mitologia

Eòl aparéis pel primièr còp al cant X de l’Odissèa, quand Ulisses acòsta a çò del:

« Ganham Eoliá, ont lo filh d'ipotes, car als dieus imortals, Eòl, a sa demora. Es una ila que flota: una còsta de bronze, infrangibla muralha, l'encercla tote entièra; una ròca polida en punta cap al cèl »

Omèr li atribuís dotze enfants, sièis filhs e sièis filhas, que maridèt entre eles e que vivon fastosament dins son palais. Après qu'Ulisses s'èra repausat un mes près d'Eòl, aquel li fa present per sa partença d'un sac en que «cordura totes los airals dels vents impetuoses, car lo filh de Cronos d'el ne faguèt lo regidor: a son plaser, los exita o los apasima». Ulisses naviga pendant nòu jorns de bon ritme abans que son equipatge, gelós, desliga lo sac e que de vents contraris lo torne en Eoliá. Mas aquel còp, Eòl lo caça pro durament: «Tira! que tornas jol l'ira dels dieus»

L'ascendéncia omerica, que fa d'Ipotes - mortel d'esperel desconegutu - son paire, es enseguida utilisada per fòrça autors. Eòl es a vegada nomena Ἱπποτάδης per aquela rason.

Dins l’Eneïda, Junon promet a Eòl la man de la nimfa Deiopèa se larga los vents sus la flota d'Enèu. Se conéis le nom dels sieus sièis filhs (Astocos, Diores, Androcles, Feremon, Iocastos et Agatirnos) e de doas de sas filhas (Polimèla e Alcionèa).

Segon las Itòrias incresiblas de Palaifatos, Eòl èra un astronòma qu'ajudèt Ulisses en predisssent lo temps e las direccions ont lo vents bufarián.

Eolian e las illas Lipari

Omèr dona lo nom d’« illa eoliana », es a dire « illa d’Eòl », en grèc αἰολίη νῆσος / aíolíê nễsos, a l'illa ont Ulisses e son esquadre desbarca. La descripcion que'n dona lo poèta, malgrat son caractèr de ficcion, sembla tenir unes d'elements d'una tradicion arcaïca avent trach al reialme de l'arquipèla de las illas Lipari. Tucidides descrui la realitat geografica e politica de las « illas Eolianas » :  « Las illas dichas d'Eòl apartenon als Liparians que son de colons de Cnidos. Vivon dins l'una d'elas, qu'es pas granda, nomenada Lipara; se'n van de là per cultivar los autres, Didimèa, Stronguilèa e Ièra. Las gents de la region penson qu' Ièra Efèst a sas fargas, que se vei pojar fòrça flambas de nuèch e de fums de jorn. Aquelas illa, que se trapan en fàcia del país dels Siculs e dels Messenians, èran aliats a Siracusa.«Las illa dichas d’Eòl apartenon als Liparians qu sont de colons de Cnidos. Vivon dins una d'elas, qu'es pas granda, nomenada Lipari; se'n van de là per cultivar las autras, Didimèa, Strongilèa e Ièra. Las gents de la region penson qu'a Ièra Efast a sas fargas, que ne se vei pojar fòrça de flambas de nuèch e de fum de jorn. Aquelas illas, que se trapan en fàcia del país dels Siculs e dels Messenians, èran aliadas a Siracusa.» Los colons grècs venguts de Cnidos vèrs 580 AbC son donc de pasibles agricultors circulant en barcas dins un arquipèla aisidament identifiable. L'illa d'Ièra es l'actuala Vulcano; lo nom de Didimèa fa la manifèsta allusion a l'illa dels dos puèges, nomenada Salina uèi; quant à Stronguilèa, l'illa Redonda, los Ancians de sempre l'identifiquèron a l'Estrombòli. Lipari es la sola d'aquelas illas que gardèt lo non preellenic. Al pé de son acropòli antic, al mièg de las tombas grègas, los arqueològs decobriguèron de teralhas ritualament trencadas, qu'une consèrva, sens pas cap d'ambiguïtat, lo nom d’Eòl inscrich en caractèrs grècs arcaïcs. Aquel tròç de teralha, servat al musèu arqueologic Eolian de Lipari, pròva qu'un cult èra celebrat en l'onor d'un eròi o d'un dieu preelenic, del nom d’Eòl. Se pòt donc pensar qu'un prototipe de l'Eòl omeric existiguèt de verai al començament de millèni II.

Dins l'Antiquitat, lo sèti del reialme d'Eòl foguèt localizat sus l'illa d'Estrombòli. Aquela illa sembla respondre a la descripcion que ne fa Omèr al començament del cant X: vista de luènh, s'auça a 940 mètres al dessús de la mar e darda sa punta cap al cèl; per un navigator, quin que siá l'angle d'apròcha, Estrombòli es aclapanta de nautor; e s'aparéis enrodada d'una « còsta de bronze », es qu'abans le crepuscul, la lutz rosada de vespre li dona « una estranha color bronze daurada » ; l'illa merita tanben son qualificatiu d'« inpassabla muralha » car mòstra pas cap de cala, pas cap d'ansa, pas cap de morre a l'abric de quals una nau poiriá ancorar.

Attribucions e foncion d'Eòl

Dans lo recit qu'Ulisses fa als Fenicians, Eòl abita dins un palais, al dessús de la ciutat. Recept sos òstes amb benvoléncia e lor fa espitalitat d'un mes. Al moment de la partença d'Ulisses, lo dona una ajuda remarcabla:

« Quand vòli tornar prene la rota e loi demanda ajuda, me rufusa pas res, al contrari, e prepara mon retorn.  Espèla un taur de nòu ans; dins la pèl cordura totes los airals dels vents impetuoses, car lo filh de Cronos ne faguè regidor: apasima l'un o excita l'autre, a sa volontat. Dans lo clòt de la nau, liga aquela d'un fial d'argent brilhant, que lo mendre ventolet pòsca pas sortir. Puèi me fa bufar un flus de zefir, un vent portant per las naus e los equipatges. » — (Odissèa, X, 17-26 )

La fonccion d'Eòl es en efièch aquela d'un « regidor », es a dire « d'un acordaire, que repartís, dispausa » los vents en fòrça e en direccion: es exactament lo sens del nom grèc ταμίας / tamías emplegat per omèr. Car lo poèta sap qu'existís un regime dels vents, qe bufan en fòrça e en direccion variabla segon los luòcs segon las sasons, e que se lèvon o cason a certenas oras del jorn. Es perque Omèr parla de vertadièra « rotas dels vents », en grèc ἀνέμων κέλευθα / anémôn kéleutha, e lo domèni d'aquelas rotas, es Eòl qui l'administra. Mas l'administra pas qu'arbitràriament: Lo quita Eòl es somés a la justa lei volguda pels dieus, çò que los Grècs nomena θέμις, Temis , coma o presisa d'esperel a Ulisses vèrs 73. Aquel regime dels vents èra coneguda de gents de mar e dos grands sabents de l'Antiquitat, Aristòtel e Teofrast, s'estudia amb precision.

Dins lo passatge ciutat çai dessús, Omèr suggerís tanben que la volontat d’Eòl pòt èssser plegada per de preguièras e sacrificis: lo dieu se liura en efièch, en granda ceremonia, a un rite sacrificial e a d'operacions per tòca d'arrenjar de vents portants. Las escavacions arqueologicas menadas sul site l'antica colonia grèga  de Lipara monstrèt, pel rite de las teralhas trencadas a aquel dieu, que de talas practicas cultuals existisson. Dons sus l'arquipèla de las illas Lipari bufa de vents cambiadisses subte e incerans et incessants, en fòrça e direccion, e los equipatges de l'Edat del Bronze recent devián cercar a se conciliar de vents favorables.

Interpretacion de l'encontra d'Ulisses e d'Eòl

Jan van der Straet, Ulisses dins la cròta dels vents (Rotterdam, Musèu Boijmans Van Beuningen)

La descripcion que fa Omèr de la civilizacion de las populacions eolianas pòt pas èsser sonque lo produch de la ficcion. Eòl es presentat coma un dieu vivent dins l'opuléncia de son palais, e que, tal un faraon, maridèt sos filhs a sas filhas. Aquel darrièr detalh es important: se pòt l'interpretar coma un indici que l'encontra d'Ulisses amb Eòl garda lo remembre de contactes entre las populacions arcaïcas delas illas Lipari e los navogators grècs, marcats per l'estranh de lors mòrs e institucions. E precisament, las escavacions menadas sul site d'un vilatge preistoric del promontòri Milazzese sus l'île de Panarèa mòstran que dels sègles XVII a XIV AbC, es a dire abans la guèrra de Tròia e gairebenun millenari abans composicion de l’Odissèa, de populacions avián viscut sus aquela illa coma a Filicudi, a Salina e a Lipari. Los arquelògs siciliens parlan a lor subjècte de « cultura de Milazzese ». Aquelas populacions entretenián de contactes regulars amb los navigators grècs, coma o mòstran nombrosas ceramicas protomiceanas que foguèron trobats. Abans encara, aquelas illas èran frequentadas per de navigators avent començat l'expleitacion de las carrièras d'obsidiana e lo comerci d'aquela pèira, fòrça utilizada pels escultors egipcians. La preséncia d'Egipcians d'entre los primièrs colons grècs del sègle VI es tanben atestada per la descobèrta de pichonas estatuetas de faiença nomenada ushbeti e plaçadas dins las tombas. Autre detalh que plaideja en favor d'aquela interpretacion: lo nom d'Eòl en grèc, Αἴολος, seriá d'origina semitica segon Victor Bérard, çò que fa supausar que los Fenicians qui compausavan l'essencial de la marina egipciana, coneissián ja aquel país.

Pasmens, las incertituds son enòrmas, a partir de l'antiquitat, e a fortiori pel quita Omèr. En efièch, al començament del Cant X de l’Odissèa, lo quita poèta nos indica que l’illa d’Eòl es « una illa flotanta » (πλωτῇ ἐνί νήσῳ / plôtễ éní nếsô : vèrs 3), çò que pòt daissar perplèxe fàcia a una eventuala « localizacio » o « identificacion ». Ja los comentators antics son pas d'acòrdi. Lo geograf Eratostenes declara amb prudéncia que cal pas cercar de vertat geografica dins Omèr: segon el, lo poèta cerca a plaire, enon pas a instruire. Se nombre d’Ancians plaçan aquela illa flotanta dins las « illas eolianas », es de segur per un reflèxe etimologic constent dins l’antiquitat. Lo nom d'« illas eolianas » s'explicarà mai aisidament per lor caractèr ventós, que per la preséncia d'un dieu omeric, encara que, dins la cultura grèga, siá del meteis: Eòl es lo (vent) viu, tot coma Memòria es la memòria (μνήμη), Asard es l'asard (τυχή), Justícia es la justícia (θέμις), Amor es l'amor (ἐρώς), Discòrdia es la discòrdi (ἐρίς): totes aqueles mots son d'en primièrs de noms comuns promuguts enseguida al reng de divinitat. Quitament la Vènus latina, o la Concòrdia romana que son d'en primièr de noms comuns.

La fascinacion per Ulisses faguèt nàisser de desenas, subretot al temps modèrnes, subretot al sègle XIX  e al XX, itineraris que son tan de conjecturas, subretot per un personatge que l'istoricitat es pas flagrenta. De sabents s'amusèron a far l’inventari d'aqueles itineraris, que l'arribada vand ela Canarias a Adèn… La concluson s’impausa: «Les voyages d’Ulysse ne relèvent pas de la géographie…»

Al subjècte de l'incèste dels filhs e filhas d’Eòl, i a pas res de tipicament egipcian: es constent dins la mitologia olimpiana, per exemple entre Zèus e sa sòrre Èra. Puslèu qu'una marca de la cultura egipciana, cal i veire una marca d'una concepcion antropologica de la natura dels dieus, per quals l'incèste es pas proïbit.

Fin finala, al subjècte de l'etimologia del nom d’Eòl (Αἴολος), es d'en primièr grèga, que l'adjectiu grèc αἰόλος significa « viu, rapid », (se diriá « viu, rapid, […] coma lo vent »). Sus l'origina de l'adjectiu grèc, los indoeuropenaïstas esitan entre doas interpretacion indoeuropèas del mot, mas pas cap d'aquela interpretacions envisatja de rapòrt amb un mot semitic; P. Chantraine menciona quitament pas a suggescion « egipciana » de V. Bérard. Per un filològ, es clar que lo nom d’Eòl ven del'adjectiu e non lo contrari. aquel meteis adjectiu es fòrça probablament tanben a l'origina del nom dels Eolians, una dels granda compausanta etnicas del mond grèc antic, mas localizat al tèrme èst de l'airal cultural grèc, tot coma lo dilècte dich eolian es una de las grandas compausanta de la lenga omerica. Aqueles Eolians se revencan d'un autre Eòl, filh d'Ellèn, filh de Deucalion.

Vejatz tanben

Bibliografia

Suzanne Saïd : Homère et l'Odyssée,(Belin, Paris, 2010) en particulier le chapitre VI, "Les Voyages d'Ulysse". Ouvrage très complet et très précis dans ses références.

• Alain Ballabriga :
  • Les Fictions d'Homère. L'Invention mythologique et cosmographique dans l'Odyssée, Paris, P.U.F., 1988.
  • « Le Mythe d'Éole et la Météorologie des Lipari », La Météorologie dans l'Antiquité entre science et croyance, actes du colloque international interdisciplinaire, Toulouse, 2-4 mai 2002, textes réunis par Christophe Cusset, publications de l'Université de Saint-Étienne, 2003.
•  {{{títol}}}. ISBN 9-782213-615943. .
• (en) William M. Murray, Do modern Winds equal ancient winds ?, dans Mediterranean Historical Review, déc. 1987, p. 139-167.

Articles connèxes

• Illas Eolianas
• Odissèa