Besierenc (sosdialècte)
Lo besierenc o bederrés[1] es lo sosdialècte lengadocian parlat dins lo país de Besièrs. Presenta un caractèr de transicion entre lo lengadocian occidental e l'oriental que fa que d'unes lingüistas coma Alibèrt e Pèire Bèc lo classifiquèron dins l'airal oriental, mentre que Domergue Sumien, dins una proposicion mai recenta de classificacion (de 2009), lo situèt dins lo domeni occidental.
Fonetica[modificar | Modificar lo còdi]
Vocalisme[modificar | Modificar lo còdi]
- La realizacion de -a finala atòna e [o̞] coma dins la màger part de l'occitan (s'opausa doncas a la [a] del montpelhierenc qu'apareis tre Beçan).
- La màger part de l'airal litoral del besierenc pronóncia -u- [ø̞], e es globalament a partir del nòrd de Besièrs que la prononciacion [y] ven preponderanta.
- Lo sufix -iá se pronóncia [jɛ] (pas en morfologia per contra). Ex: malautiá [malaw'tjɛ].
Consonantisme[modificar | Modificar lo còdi]
- Coma en lengadocian oriental, l'evolucion majoritària de -CT- latin es [ʧ] (franc de lièit, nuèit e uèit). Ex: dich, fach e lach.
- La letra -j- s'i pronóncia [ʒ] coma en narbonés e dins lo lengadocian meridional, en oposicion amb las solucions africadas del lengadocian oriental.
- En fonetica sintactica lo besierenc presenta una continuïtat amb lo montpelhierenc e ignòra l'iodizacion de la -s (ex: las vacas [laz ˈbakos], e s'opausa doncas als sosdialèctes vesins del sud e de l'èst que practican aquesta gaireben sistematicament (ex: las vacas [laj ˈbakos]).
Pasmens se ditz pas pus [pa pø̞s], pas res [parrés], pas gaire [pa gayre] mas pas tròp [pas tròp].
- Lo besierenc palataliza en [ʧ] sistematicament los grops consonantics sortits del plural. Aital caps e cats se realizan totes dos [kaʧ].
Morfologia[modificar | Modificar lo còdi]
- La primièra persona del vèrb èsser i es sòi [sɔj].
- La marca de 1a persona sg. i es -i (-e mai a l'èst). Ex: canti, cantavi e cantèri (en montpelhierenc: cante, cantave e cantère).
- La marca de la 2a persona i es -as [o̞s] (contràriament al lengadocian oriental a al narbonés). Ex: cantas, cantèras, cantèssas.
- La tresena persona del plural del present es sistematicament en -on prononciat [u]. Ex: *canton ['kantu], dison ['dizu].
- La 1a persona del condicional se fa en parlariá, legiriá, rendriá (e non parlariái, legiriái, rendriái) coma dins lo parlar de Lauragués.
- La 3a persona del plural de l'imperfach e del condicional, -ián se pronóncia [jw]. Ex: disián [di'zjɔw].
Lexic[modificar | Modificar lo còdi]
- aital ('atal' en narbonés)
- balaja ('engraniè(i)ra' en narbonés, 'escoba' en montpelhierenc)
- cal(h)ar (e non 'taisar')
- pigassa ('destrau')
- vuèi [bɛj]: uèi
Tèxt en besierenc[modificar | Modificar lo còdi]
Sant Afrodisi e lo camèl d'Antonieta Conte-Regis in Legendos Bezieirencos, Contes e remembres en lengo mairalo, Besièrs, 1937.
- Lo premièr per azard que vegèt un camèl
- De la paur fugiguèt d'aquel bestial novèl.
- Un autre s'acampèt pauc a pauc, mès pas gaire,
- P(u)èi enfin lo tresen, mai ardit gausèt faire,
- (Saique èra borralièr), un solide licòl
- Per porre aisidament lo menar per lo còl.
- Quand lo grand La Fontaine, a la lira mannada,
- Engimbèt un bèl jorn sa fabla renommada,
- Arribava segur d'un voiatge a Besièrs
- E veniá d'assistar a totas las foliás,
- Als divertissaments que s'i fan ([fòu]) cada fèsta,
- Cada carnaval, ambe lo Camèl en tèsta,
- Un grand camèl de boès, d'un bon biais imitat,
- Sempre pintrat de nòu, atifat, arnescat,
- Sièis òmes en dedins lo butan per la vila,
- La joinessa en dançant lo seguís a la fila;
- Al son del flaütet, del pifre, del tambor
- Que jògan en trio o cadun a son torn.
- Vos diretz: Perqué la vila renommada
- Per sa granda sapiença e son imor senada,
- A causit per simbèl un animal boçut,
- Estrangièr del país, dins lo desèrt nascut,
- Que s'aparenta pas ambe nòstre terraire,
- Ni ambe nòstre anar?
- Vos contarai l'afaire.
- Se passèt quauques temps après la mòrt d'Aguste
- Del temps que los romans, sens gueitar s'èra juste,
- Mestrejavan pertot, fasián ([-òu]) pertot la lei,
- E pendent sièis cents ans gardèron lo poder
- Dins nòstra tèrra d'òc. Aqueles cèrcabregas
- Crentavan pas de fa de lègas e de lègas
- Per anar conquistar, quand èran a son agach
- Quauqua bèla encontrada, amai avián ([-òu]) lèu fach.
- Una fes establits, prenián ([-òu]) de man de mèstre
- Lo govèrn de la vila amai dins lo campèstre
- Faguèron d'ataüts, de camins e de ponts,
- E per far gaug al pòble ([-ple]) e lo ganhar d'a fons,
- Bastiguèron de banhs, de cirques e d'arenas
- Ont lo public veniá per delembrar sas penas.
- Biterra escapèt pas a n'aquelas baugiás;
- Laissèt ([leyset]) lèu de costat lo vièlh dieu ([diw]) Teutatès
- Per Eròs e Venús. Encara òm vei de rèstas
- D'aqueles monuments onte fasián ([-òu]) sas fèstas.
- L'auba aviá totescàs levat lo cobertor
- Que la nèit cada ser pausa sus l'orizont,
- E la darrièra estela èra pas amoçada
- Qu'un òme matinièr a la marcha preissada
- Seguèt sorprés de veire un fotral d'animal
- Arrestat davant el. Èra pas un chaval
- Ni un buòu, ni un muòl. Monstre diabolique
- Que la mièja clartat rendiá mai fantastique
- E que cap d'òme viu aviá pas jamai vist.
- Mon Diu ([diw])! De qu'es acò? Qual sap d'onte sortís? »
- Se diguèt tot pauruc. Adonc prenguèt la corsa
- Coma quand un volur vos demanda la borsa.
- Lèu un autre passèt, caminant sens socits.
- Al contorn d'un ostal se trobèt vis a vis
- De la bèstia en question : « Diables, de qué pot èstre?
- Qu'es aquela bestiassa, aquí, sens cap de mèstre?
- Sarrem-nos un pauquet. Paure, quanes vistons!
- Òm diriá que m'agacha amb un èr pietadós!
- Non, m'esperavi pas a n'aquesta aventura! »
- Mès ara lo solelh ([sorel]) sus tota la natura
- Trai sos raises daurats, e dins cada quartièr
- Cadun a començat son prefach jornalièr,
- Cadun pren son trin-tran, sa vida acostumada.
- La novèla corrís, tota una tropelada
- D'òmes, femnas, enfants, ven per curiositat
- E los rasonaments sisclan de tot costat.
- Enfin un assistent qu'èra mai a la cola
- Pren la paraula e ditz a tota aquela fola:
« Vos assabentarai, acò's es un camèl ;
- Saique cresètz pas que nos es tombat del Cièl?
- Fòrces coneissètz ben Frodisi lo prechaire ?
- Aquel que mai d'un còp nos a ficat d'un caire,
- Ambe sos grands discors, es el que lo menèt.
- I èra montat dessús quand aicí s'arrestèt.
- Arribava de Roma amb una autra persona
- Que s'apelava Pau e qu'anava a Narbona.
- Frodisi, qu'èra las, posquèt pas lo seguir
- Car èra plan mai vièlh, s'establiguèt aicí.
Bibliografia[modificar | Modificar lo còdi]
- Christian Camps, Atlas linguistique du Biterrois, Institut d'Études Occitanes, 1985
Ligams intèrnes[modificar | Modificar lo còdi]
escrivans besierencs