Aristofanes

A mens de precision contrària, las datas d'aquesta pagina son sosentendudas « abans Jèsus Crist ».

Aristofanes (en grèc ancian Ἀριστοφάνης / Aristophánês) es un poèta comic grèc del sègle V nascut dins lo dèma de Cidateneon vèrs -445 e mòrt entre -385 e -375.. Son òbra ela sola representa çò que demora de l'Anciana Comèdia, e coïncidís amb las annadas gloriosas d'Atenas jos l'administracion de Pericles e lo periòde long e sorn de la Guèrra del Peloponès. Dins los sègles V e IV, alara qu'Atenas vei sespelir de mòdes de pensada novèls dins totes los domènis, e que las mòrs politicas e socialas se transforman o se degradan, Aristofanes fa la vergonha a cacalassas los politicians demagògs e bellicistas, los ciutadans en presa a una « judicardita » aguda, aquesta perniciosa mania dels proceses, o los mèstres d'incivisme e de decadéncia.

Biografia

Aristofanes nasquèt vèrs -445, a l'epòca ont debutèt la construccion del Partenon ; èra lo filh de Filippos lo Comic, cap del dèma de Cidateneon, de la tribú Pandionis: èra atenenc de naissença, coma lo confirma una lista de pritans d'aquesta tribú, ont figura lo nom del poèta qu'occupa aqueta carga cap a la fin de sa vida; sembla que sos parents ajan esta clerocs a Egina vèrs -430.. Comencèt fòrça jove al teatre, alara qu'èra pas encara un efèb, es a dire sens aver atenh l'edat de detz e uèi ans, e se faguèt conéisser per doas pèças uèi perdudas: Los Detalians (427) e los Babilonians (426). Aquestas doas pèças, coma Los Acarnians, foguèron representadas jos de chafres, qu'Aristofanes, que s'èra lançat dins la satira politica mai virulenta, ignorava pas que riscariá un retorn de baston; malgrat aquesta mesura de prudéncia, Los Babilonians, jogats a las Grandas Dionisias, valguèron benlèu a Aristofanes la menaça d'un procès davant la bolè, mas los fachs, raportats dins unas scolias, son pas atestats. Los Acarnians, jogadas jol nom d'un actor, Callistratos, foguèron cotonadas de succès a las Leneanas en 425 amb lo primièr prèmi. L'annada seguenta, Aristofanes obten de nòu lo primièr prèmi a as Leneanas amb Los Cavalièrs, pèça ont lança de flechas amb sa vèrbia mai aguda contre lo demagòg Cleon; aqueste lo menaça de plaid. Es verasemblabla que per estalivar una condamnacion, Aristofanes deguèt prometre de moderar sas atacas contra Cleon; un passatge de las Vespas (≈ 1284 a 1291) lo fa pensar. Cleon retira son clam,. A las Grandas Dionisias de 423, lo poèta fa fracàs amb Las Nèblas. La seguida de sa carrièra dramatica, que sembla seguir sens damatge pendent las annadas seguentas, nos es desconeguda.

Vida privada

Al subjècte de sa vida privada, demora conegut pas qu'unes elements : Aristofan aguèt, segon la tradicion, tres filhs, que sol lo primièr, Araròs, es un pauc conegut: foguèt, el tanben, poèta comic e es victoriós en 387 a las Dionisias amb la pèça titulada Cocalos, una comèdia escricha pel paire per favorizar lo succès de son filh. Sos dos darrièrs filhs, Filippos e Nicostratos (segon Apollodòr d'Atenas) o Filetairos (segon Dicearc) èran metors en scèna, en grec didaskaloi . Mas la formacion d'Aristofanes, sos estudis literaris, son caractèr son objèctes de conjecturas: Victor-Henry Debidour imatgina que visquèt dins lo camp atic, qu'aima e conéis fòrça plan la viada païsana, e es evident que recebèt una solida educacion literària, que cita Euripides (que sovent se'n trufa), Sofòcles e Esquil. Mai, es possible que foguèt un amic de Socrates, coma sembla ne testimoniar Lo Banquet de Platon. Las idèas difusadas per Aristofanes pendent lo quita banquet daissan pas de surprene per lors contradiccions e las perplexitats que provòcan: l'òme que foguèt Aristofanes es de segur primièr aqueste que somet tot a una sola lei, aquesta del « rire a descadenar ». Pasmens se cal pas escartar l'idèa que Platon aja volontàriament plaçat dins la boca d'Aristofanes de prepaus contraris a las conviccions mostrada d'aqueste, çò qu'apareisserà alara coma una replica al tractament que fa Aristofanes del personatge de Socrates, pres coma cibla de ses trufariás dins Las Nèblas.

L'Aristofanes de Platon

Platon integrèt Aristofanes dins lo grop dels participants al Banquet, son obratge sus l'amor. I a pas de dobte sul fach que Platon designa per Aristofanes son contemporanèu, autor de teatre, que la tèsi sus l'amor se resuma pas, qu'es plan sanat per un autor de teatre, a un discors, mas a una fabla sus l'origina dels òmes. Aristofanes se pieja precisament sus una fabla, al contrari dels filosòfs pretend pas explicar, mas amb una analogia vòl puslèu donar un imatge susprenenta de l'Amor. Mai es remarcable qu'Aristofanes, qu'estigmatiza la banalizacion de las practicas omosexualas dins la societat atenenca, siá justament utilizat per Platon per lo raconte d'una fabla que presenta l'omosexualitat coma una inclinacion léegitima.

Òbra

Quitament s’Aristofanes aja escich 44 pèças, segon los erudits alexandrins (35 pèças originalas, mai cinc retocadas de las sieuna pèças e quatre d’atribucion dobtoda), se ten pas l'integralitat de son òbra dramatica: gaireben totas sas comèdias son conegudas sonque per de fragments o perdudas; solas onze demoran:

• Los Acarnians (425) : ont l'autor interven francament dins la politica e combat lo partit de la guèrra;
• Los Cavalièrs (424) : ataca dobertament Cleon, lo totpoderós demagòg;
• Las Nèblas (423) : se'n trufa de Socrates, que representa coma un sofista ;
• Las Vèspas (422) : escarni l'organizacion dels tribunals atenencs e las manias dels jutges ;
• La Patz (421) : pèça antimilitarista encara mai sevèra que Los Acarnians ;
• Los Aucèls (414) : se'n pren a las utopias politicas e socialas ;
• Lisistrata (411) : buta fins a l'absurd un utopic conflicte entre los òmes e las femnas i plaçant un plaid novèl contra la guèrra ;
• Las Tesmoforias (411) : satira literària dirigida contra las finassariá d’Euripides e la misoginia de son teatre ;
• Las Granhòtas (405) : novèla satira literària contra Euripides e a tragèdia grèga en declin ;
• L'Assemblada de las femnas (392)  : escarni l'utopia sociala e politica del poder de las femnas ;
• Plotos (388) : satira de las mòrs semblable, pel tèma de l'inegalitat de las riquesas, a L'Assemblada de las femnas.

L'ardiesa dels poètas comicas, lo retorn al poder del partit aristocratic, e los malaurs d'Atenas, menèron a una reaccion contra la libertat del teatre. Aquesta reaccion comença a partir de 412 e sota los Trenta : s'acaba vèrs 388, çò sembla, a una lei que enebís formalament las atacas contra las personas. Es l'arrèst de mòrt de la comèdia anciana. Aristofanes assag de vias novèlas : amb lo Cocalos (pèça perduda) e la segonda edicion del Plotos (388 AbC.), inaugura la satira de las mòrs, d'ont va sortir la comèdia novèla dels Atenencs. A part lo Plotos e las pèças contra Euripides, las comèdias d'Aristofanes son de satiras socialas o de panflets politics. Ligat a la causa dels pichons proprietaris del camp e dels païsans apaurits per la guèrra que contunha, victimas despoderosas dels òmes d'afars e dels intrigants de la vila, lo poèta se servís largament de las libertats que li daissa l'estat democratic per atacar non los vicis inerents a las institucions d'Atenas, mas l'estat actual del regim e los caps de la classa politica, coma dins Los Cavalièrs. Las pèças d'Aristofanes se revèlan atal fòrça preciosas per la connaissença de l'istòria del temps, de las institucions e de las mòrs atenencas a la fin del sègle Ve siècle av. J.-C.

A la Renaissença, las pèças d'Aristofanes fan partit de las òbras recomandadas per Erasme per una bona educacion umanista. La primièra pèça d'Aristofanes traducha en latin es lo Plotos, dins la traduccion de Leonardo Bruni.

Pèças conservadas e pèças perdudas d'Aristofanes

La lista seguenta es establida per Pascal Thiercy 1999, p. 38.
11 pèças conservadas :

• 425 : Los Acarnians (Ἀχαρνεῖς). Dins aquesta pèça qu'es una apologia de la patz, Aristofanes considèra Pericles, mòrt fa quatre ans, coma l'instigator de la Guèrra del Peloponès.
• 424 : Los Cavalièrs (Ἱππεῖς). Es un panflet dirigit contra lo regim democratic d'Atenas a aquesta epòca, e una satira de la peguesa del pòble, enganat pel demagòg bellicista Cleon. Aristofanes invita a conclure la patz amb Lacedemon, per sostraire los jovents de l'influéncia perniciosa dels sofistas, e de tornar al pòble a las òbras del camp.
• 423 : Las Nèblas (Νεφέλαι).
• 422 : Las Vèspas (Σφῆκες), sus la justícia pervertida e la mania atenenca del pledejament.
• 421 : La Patz (Εἰρήνη) (avèm la 1a version, La Patz I), sus la patz de Nicias.
• 414 : Los Aucèls (Ὄρνιθες), sus sa decepcion de veire los Atenencs al punt de se ronçar a la guèrra.
• 411 : Lisistrata (Λυσιστράτη), una conspiracion de las femnas en favor de la patz.
• 411 : Las Tesmoforias (Θεσμοφοριάζουσαι) (avèm la 1a version, Las Tesmoforias I), sus Euripides e la misoginia de sas pèças.
• 405 : Las Granhòtas (Βάτραχοι), sul declin de la tragèdia grèga, attribuit a Euripides.
• 392 o 391 : L’Assemblada de las femnas (Modèl:Grèc ancien), utopia satirica sul feminisme e lo collectivisme.
• 388 : Plotos (Πλοῦτος), (avèm ma 2a version, Plotos II), utopia satirica sul partatge de las riquesas.

17 pèças perdudas aproximativament datadas :

• 427 : Los Detalians. L'idèa principala de la pèça es coneguda a partir dels fragments. Sembla aver estat una satira de l'educacion sofistica. Un paire onèste, tenent dels principes d'autrescòps, es representat amb d'autres taulejaires del tiasi d'Eracles, e s'opausa a un filh gorrin e farfantaire, ja corromput per totes los vicis del pledejament e dels sicofantas.
• 426 : Lo Centaure (?)
• 426 : Los Babilonians. Aquesta politica ont Aristofanes atacava Cleon coma demagòg e concussionnari, nos es conegut per diferents testimoniatges. Lo poèta i protestava contra lo tractament impausat a las ciutats alinadas e se'n trufava d'unas ambassadas, capablas d'enganar lo pòble per de bèls discors.
• 424 : Los Païsans
• 423 : Los Cargos
• 423 : Las Nièblas I, [1a version]
• 422 : Le Proagon
• 421 : Las Sasons
• entre 420 e 415 : Lo Vielhum. De barbablancs tornan en vigor se donan al gorrinitge.
• entre 420 et 415 : Las Campairas
• entre 420 et 415 : Anagiros
• vers 417 : La Patz II, [2a version]
• 414 : Amfiaraos
• entre 410 et 407 : Geritadès
• 408 : Plotos I [1a version]
• 387 : Cocalos.
• 386 : Eolosicon [2a version], la darrièra pèça d'Aristofanes.

12 pèças perdudas (sens data) :

Las Cigonhas – Las Danaïdas – Dedal – Eolosicon [1a version] – Los Eròis – Las Lemnianas – Las Fenicianas – Poliidos – Los Rotisseires – Los Telmessians – Las Tesmoforias [2a version] – Trifalès.

Quatre pèças perdudas d'atribucion dobtosa :

Las Illas – Lo Naufrag (de Dionís) – Niobos – La Poèsia. Unes atribuisson aquestas pèças a son contemporanèu Arquippos.

 

La comèdia d'Aristofanes

Del comos a la comçdia atica

Dionís e los Satirs. Interior d'una copa atica de figuras rojas pel pintre de Brygos. Vèrs 480 AbC.

La comèdia demorava ligada als festenals religioses de las Leneanas e de las Dionisias ruralas. Eissit del comos, aqueste gaujós cortègi carnavalenc que passejava pels barris d'Atenas en l'onor del dieu Dionís, la comèdia d'Aristofanes ne garda dins son esséncia coma dns son estuctura, de fòrça rèstes. Dionís, qu'incarna la feconditat e la poténcia de la vida, èra pregat, dins las falloforias, per la fertilitat dels camps ; tanben gaireben totas las comèdias d'Aristofanes s'acaban sus una invitacion a gausir de totes los aspèctes de la vida aqtruca, pregant los dieus d'accordar « una produccion d'òrdi abondanta, fòrça vin e de figas de cruscar, e de tornar nòstras femnas fecondas » ; lo ton de franca palhardariá o d'obscenitat del teatre d'Aristofanes, eritièr del cortègi de las anticas Dionisias, d'esperel obscèn dins lo costum, sos gestes e sas paraulas, participa d'aqueste apetit vital, elementari e fondamentalament san. Coma dins lo comos, los espectators participan al movement de finfa collectiva: dins aqueste gaujós cortègi, los mai alurats lançavan fissals e fions cap als badaires o un autre comasta, e d'aquestas justas verbalas tradicionala que deriba lo moment del duèl nomenat agon dins la comèdia; quitament fòra d'aqueste moment, Aristofanes pren en compte de la preséncia del public començant a vegada amb un dialòg fals,. Las danças dels coreutas desguisats de biais grotèsc de vèspas, granhòtas o aucèls, las cabiròlas del còr a sa sortida de scèna son tanben un rèste de l'antic cortègi endiablat de las Dionisias ruralas. Tot coma lo comos aviá pas de subjècte, la comèdia d'Aristofanes, segon Victor-Henry Debidour, « ten pas d'intriga de desvolopar, mas una donada d'expleitar, pas d'actes mas de movements, pas de desnosament mas un grand final per l'adieu ».

Estructura de la comèdia anciana

La definicion d'aquesta estructura es tirada de las pèças d'Aristofanes, mas es pas canonica nimai ni impausada. Dins sas grandas linhas, l'esquèma tipic se presenta atal:

Lo prològ, mai sovent dich per un o dos esclaus, se presenta coma un fòra d'òbra que permet d'expausar la situacion e lo tèma al començament de la pèça.

Puèi es la parodos, la dintrada del còr format de vint e quatre coreutas jos la direccion d'un cap de còr, lo corifèu. Aquestes coreutas son de cantaires e dançaires. Alara que lo còr tragic interveniá pas dins l'accion, aqueste de la comèdia es dirèctament engatjat dins la situacion, çò que dona una font suplementària de confusions comicas.

L’agon, en grèc ancian ἀγών, es la scèna de combat o de duèl qu'opausa dos personatges o dos camps dins un long debat retoric. Per Aristofanes, aqueste afrontament es estilizat e mecanizat en « totes contra un » o lo contrari, « un contra totes ». Dins sa forma mai complèta, l’agôn compòrta una partida cantada pel còr, puèi vèrs d'exortacion del corifèu, e l'expausat dels primièrs arguments qui s'acaban per unes verses recitat de granda velocitat sens que l'actor torne prene son buf; l'adversari respond segon una disposicion simetrica. Lo primièr que pren la paraula dins lo duèl es sempre aqueste que serà fin finala batut.

La parabasa, mai sovent situada cap a la mitat de la pèça, correspond a una mena d'entracte. Los coreutas, demorats sols en scèna, avent daissat lor costum e masqueta, expausan dirèctament als espectators las intencions, las justificacions o las doleancias de l'autor. Pòt s'agir de consideracions politicas o culturalas.

L’exodos correspond a la sortida del còr ; es un final cantat e dançat.

Los personatges d'Aristofanes

Lo poèta comic dins sa fantasiá desencadenada inventèt un fum de personatges plens de vida, òmes, femnas, dieus o èssers ibrids. Pasmens, a partir de l'epòca alexandrina, li foguèt reprochat de saber pas crear de personatges versemblablas e plan tipas: lor personalitat se resuma pas a una sola e mèsma passion dominanta, del començament a la fin de la pèça. Sos personatges presentan d'incoeréncias (que lo quita creator pauc li impòrta) sens pasmens mancar de finesa psocologica; Aristofanes creèt sus son teatre de « naturas », que cerca non pas la prigondor mas la vigor. Segon F. M. Cornford, aquestes personatges apartendrián e tres grandas categorias: lo bofon (ὁ βωμολόχος), l'ironic (bon e trufaire) (ὁ εἲρων), e l'enganaire (ὁ ἀλαζών). Pascal Thiercy pensa que cadun dels personatges ten un pauc d'aquestas tres categorias, segon los besonhs de la situacion. E de fach, Aristofanes realiza sovent de cambiament d'actituds per sos personatges, aquestas conversions espectacularas èran de fonts seguras d'efièchs comics, coma lo constata lo còr per exemple per Filocleon, « tornat de sas rufas manièras » e converti fin finala a una vida de delícias e de flaquesa.

Gaireben totes los noms dels protagonistas foguèron fabregat per Aristofanes e forman un jòc de mots sus lor etimologia, un calembor implicit o explicit, que fa comprene amb umor çò que cal penaer d'aquestes personatges. Alara, justament, aquestes protagonistas del teatre d'Aristofanes se caracterizan sovent per un trach digne de la malícia, que le tèrme grèc es πονηρία, una mescla d’ardidesa, de coquinariá e de gorrinariá; l'adjectiu correspondant, πονηρός, « canalha, gus », utilizat mai de quatre e vint còps per Aristofanes, definís perfichament lo mercand de tripas dins Los Cavalièrs e Pistetairos dins Los Aucèls. Mas aquesta impudéncia es temperada per d'elements positius qu'empachan lo personatge de caire dins la falsièra e la marridesa, la πανουργία (astúcia) du Paflagonian ; aquestes elements positius fan del personatge un objècte d'admiracion e realizant a vegada la capitada finala.

Pendent lo prològ, aquestes personatges se mostran sempre inventius: imatginan una solucion tan miraculosa qu'utopic, l’asúcia dessenat, mas segon eles imparable, que va lor permetre d'escapar a una situacion intolerabla. Es aquesta initiaciativa espectaclosa qu'avia l'accion fasent capvirar las normas e de las valors e realizacion d'una ficcion escenica. Atal, Diceopolis, un brave Atenenc, anóncia « una initiativa estonanta e grandiosa », conclure una trèva per son compte personal. Lisistrata encontrèt un mejan de « salvar la Grècia » : far la grèva del dever conjugal per obligar los òmes a far la patz.

Las posicions politicas d'Aristofanes

Arribat a l'edat d'òme, Aristofanes foguèt lo testimòni de totes les eveniments màger que capvirèron l'istòria d'Atenas: consequéncias de l'imperialisme del govèrn de Pericles, guèrra del Peloponès (431 a -404), poder dels demagògs Cleon, Iperbolos e Cleofont, oligarquia dels Quatre Cents, constitucion dels Cinc Millas, tiranniá dels Trenta, ensenhament e procès de Socrates. Sas comèdias, que las targas son los tenents del partit popular, contenon un fum d'allusions a aquesta actualitat. S'interroguèt sus sas posicions politicas: que prenguèt lo partit dels joves aristocratas que compausan lo còr dels Cavali§rs, e se faguèt l'adversari fèr de Cleon e del gus Demos, a vegada es vist coma un pacifista, d'autras coma l'enemic de la democracia atenenca a la sòlda dels aristocratas. E la derision en que fa banhar Socrates e Euripides faguèt naícer lo soupçon que coma poèta comic en quista de succès, auriá sens escrupul a la logica del rire per complaire a son auditòri. Lo segur que que siá, es qu'Aristofanes es pas un doctrinari nimai un òme de partit. Sas simpatiás e detestacions encontran lor font dins un prigond besonh de fraternitat que plan s'exprimís dins la preguièra de Trigèu per la Patz:

“ Dispèrsa luèlh del nòstre cèl
la guèrra e sos baralhs raucs.
Fai acabar
aquestas suspicions tramalhadas
que nos fan desparlar sul compte
los uns dels autres. De nosaltres totes,
nosaltres Grècs, torna fa una pasta
intimament mesclada a un ferment d'amor ;
injècta dins nòstras ments, per ne levar lo fèl,
quatra granas d'indulgéncia. ” — La Patz, vèrs 991 a 998.

Fa bon viure quand es establida aquesta solidaritat civica entre Grècs ligats per la comunautat de lenga e de religion; es un factor de prosperitat. Vaquí perque lo poèta s'ausa a presicar la negociacion amb l'enemic en plena guèrra del Peloponés, quitament anant fins a lo plànher dels mals qu'el tanben patís, mas se'n defendent de « laconizar » ; vaquí perque tanben canta tan sovent amb tendresa lo bonaur de la vida dels camps, per los vinhals, las figuièras e las olivietas. Es d'aquesta massa de pichons proprietaris dels camps qu'Aristofanes se'n faguèt lo pòrtavotz politic, alara que la guèrra, perlongada per l'atrach d'una sòlda indefinida, ravatjava cada annaca l'Atic. Los païsans refugiats rèire las muralhas de la ciutat venguèron una clientèla d'assistits, vivent de las allocacions de l'Estat. Tanben manca pas d'avertir aquestas gents del camp que son la dupa del « primièr charlatan vengut que fa lor laus e aqueste de la ciutat, meritat o non pas; alara, s'apercebon pas que son expleitats ! » Qu'aquestes politicians entretenon lo clientelisme, volon que los Atenencs sián paures per los aver melhor a lor mercé, coma le domdaire que se fa obesir d'un animal dombat. Aristofa es fòrça virulent contra l'enriquiment illicit dels elegits amb l'argent public : investís de magistraturas, aquestes « flataires salariats, potoses enculats, » acaparant los revenguts de l'Estat als despens del pòble, que « se daissa embobinar » alara qu'es a l'origina d'aquesta riquesa. Platon envisatjèt l'egalitat pressicadas pel socialisme o las teorias collectivistas que porterián la solucion al libre V de sa Republica ; mas aquesta utopia acompanhada de la comunautat sexuala, prepausada per Praxagora dins L'Assemblada de las femnas, es pas qu'una satira d'una cèrta idèa del collectivisme : aquesta teorias, segon Aristofanes, pòdon pas capitar en levant a aquestes que possedisson una riquesa sens enriquir los autres. Pasmens, Aristofanes faguèt pas un laus ni d'Antifon ni de Critias, e jamai se compromeguèt amb los Quatre Cents.

Sul plan judiciari, Aristofanes estigmatizèt las institucions absurdas de la ciutat, amb sas sièis mila dicastas de l'Elièu, aqueste tribunal qu'el qualifica de « bazar de plaids », insinuissent que se podava crompar los verdictes ; aqueste sistèma de ciutadans pagats per jutjar empoisona la vida sociala per la mania del plaidejament, de las calomnias e de las denonciacions qu'al fin provòca, produsent de sicofantas, aquestes delators professionals qu'Aristofanes detèsta.

Nòtas e referéncias

Bibliografia

Estudis

Obratges generals

• Jules Humbert et Henri Berguin (préf. Paul Crouzet), Histoire illustrée de la Littérature grecque, Didier, 1966
• Paul Demont et A. Lebeau, Introduction au théâtre grec antique, Paris, Librairie générale française, 1996, 253 p. (ISBN 978-2-253-90525-7), p. 155-203.

Estudis sus Aristofanes

Articles

• Amédée Hauvette, « La politique d'Aristophane », Le Journal des savants, sur BNF Gallica, Hachette, 1907, p. 19 et suiv.
• Claire Giaume, « Le chœur dans les luttes d’Aristophane. Rôle et évolution des interventions du chœur dans les scènes d’agôn chez Aristophane », sur Rursus 6/2011, 2009-2010
• Philippe Laburthe-Tolra, « Rire et démocratie : la comédie d'Aristophane », sur Anthropologie en ligne
• Madeleine van Oyen, « Aristophane, conservateur, féministe et utopiste », sur R de réel
• Jean Defradas, « Aristophane », sur Encyclopædia Universalis
• (Anonyme), « Les Nuées d'Aristophane, Précis de topologie, I et II », sur Cratylogos}

Obratges

• Alexis Pierron, Histoire de la littérature grecque, Paris, Librairie Hachette et Cie, 1875, « Ancienne comédie », p. 316-338.
• Émile Deschanel, « Études sur Aristophane », sur BNF Gallica, Hachette, 1867 (consulté le 3 juillet 2013).
• Paul Mazon, Essai sur la composition des comédies d'Aristophane, Hachette, Paris, 1904.
• (en) Gilbert Murray, Aristophanes, a study, Oxford University Press, 1933.
• Anna M. Komornicka, Métaphores, personnifications et comparaisons dans l'œuvre d'Aristophane. Wrocław-Warszawa-Kraków, Ossolineum, 1964, 210 p.
• Victor-Henry Debidour, Aristophane, Seuil, coll. « Écrivains de toujours », 1979, 192 p.
• Jean Taillardat, Les images d'Aristophane, Les Belles Lettres, 1965
• N. N. Dracoulidès, Psychanalyse d'Aristophane, Éditions universitaires, Paris, 1967.
• Werner Jaeger (trad. André et Simonne Devyver), Paideia : La formation de l'homme grec, Paris, Gallimard, coll. « Tel », 1988, 584 p. (ISBN 978-2-07-071231-1, notice BnF no FRBNF34929140), « La poésie comique d'Aristophane », p. 410 à 435.
• Alexis Solomos, Aristophane vivant, Hachette, 1972.
• Pascal Thiercy, Aristophane. Fiction et dramaturgie, Les Belles Lettres, 1986 (rééd. 2007)
• Pascal Thiercy, Aristophane et l'ancienne comédie, Paris, Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1999, 127 p. (ISBN 978-2-13-049648-9)
• Leo Strauss, Socrate et Aristophane, Éd. de l'Éclat, 1993, 408 p. (ISBN 978-2-905372-83-3 et 2905372834)
• Cécile Corbel-Morana, Le Bestiaire d'Aristophane, Paris, Belles Lettres, coll. « Études Anciennes », 2012, 350 p. (ISBN 978-2-251-32680-1 et 978-2251326801)

Ligams ext§rnes

• Catégorie:Article de Wikipédia avec notice d'autorité Catégorie:Article de Wikipédia avec notice d'autorité