Passejada dels Canèls

Pont de Miraflores en sus de la Passejada

La Passejada dels Canèls (en basc: Ubide pasealekua) a Bilbao, en Biscaia, dins lo País Basc, jonh l'anciana molina del Ponton e lo quartièr d'Atxuri.

Istòria

Los canèls aqüeductes èran una òbra d'engenhariá, de conduches que servissián per transvasar l'aiga. Se podián bastir en divèrs materials: fusta, pèira... Fa mai de 700 ans Bilbao foguèt enrodat dels barris, donc arrestèt d'èsser una vila autosufisenta. Lo conselh municipal deguèt garantir lo provesiment del pan e de l'aiga. Los dos venián de la molina del Ponton, ont se fasiá lo pan e se captava l'aiga del sistèma fluvial de Nervión-Ibaizabal. Lo besonh del provesiment d'aiga faguèt bastir, fa mai de quatre cents ans, de canèls aqüeductes dempuèi las fònts o gotilhs. Los primièrs canèls de la passejada datan de 1523-1526, èran de tèrra cuècha o de fusta, e l'aiga i rajava en plen aire. En 1558 los canèls foguèron cobèrts amb caladas de gres per que l'aiga arribèsse pus linda a la vila. Sota las caladas rajava tanben d'aiga captada de la ria, que s'emplegava principalament pel netejatge de las carrièras. Aquel caladat seriá lèu emplegat coma luòc d'òci, en naissent alavetz la Passejada dels Canèls. Pendent mai de dos sègles se servèt e s'agrandiguèt aquela estructura de provesiment d'aiga. Al mièg del sègle XVIII se realizèt l'òbra granda: s'i incorporèt de canalizacion, amb tudèls de plomb. Al sègle XIX, i foguèron incorporats de tudèls de fèrre fondut, elaborats dins l'usina de Santa Anna de Bolueta. Al long de la correguda dels canèls foguèron bastits de castèls d'aiga e de registres. Caliá los castèls d'aiga per franquir la desnivelacion del terren e per gardar l'aiga. Los registres èran de ponches ont l'estat d'aquel sistèma original de provesiment èra contrarotlat.

Una passejada per totes

Las fagedas esplendidas, lo mormolh de l'aiga, los pibols, l'illa de Sant Cristòl -uèi desapareguda-, la molina e la fornariá del Ponton èran fòrça cars a l'escrivan bilbaïn Miguel de Unamuno. Los jorns cauds, los banhaires anavan en riba pròcha de la molina del Ponton per i gaudir de l'aiga fresca, las bugadièras i estendián las bugadas blancas entre los arbres, e los pibalièrs (anguilonièrs) i demoravan en esperant una pesca bona de la noiridura apreciada. Èra una passejada campestra, fòrça frequentada dels bilbaïns, ont los aucèls volavan entre los pibols e las acacias. Per servar la seguretat, i apareguèt un personatge novèl, lo garda montazguero, que li èra comandada la vigilància, e de pòrtas i foguèron levadas per fin de protegir lo luòc del vandalisme nocturne.

Curiositats

• I èra interdich lo passatge del bestial.
• Se mandèt a las religiosas del Convent de l'Encarnación de non pas plantar que de legums suls canèls, pr'amor que las rasigas de las vinhas e dels arbres fruchièrs los avián damat.
• Dins la restanca vesina de l'illon de Sant Cristòl, i èra interdich lo netejatge dels tapisses e de las pelhas, que i èra un airal pel banh e l'òci.
• En 1778 s'i comencèt lo bastiment d'una usina de tonelets emplegats per i macerar los cuèrs en aiga e en cauç viva e per los espilar e los taner.
• Sul terren de l'anciana fornariá municipala del Ponton se tròba uèi lo jorn l'escòla basca d'Abusu; la bastissa actuala foguèt projectada en 1794 e s'i fasiá de pan e de bescuèches fins al primièr tèrç del sègle XIX.
• En 1844 s'i bastiguèt una usina d'espardelhas.

Las pesadas de l'àngel e del diable

A l'entrada de la passejada i aviá doas caladas amb de penejadas gravadas, que una èra larga e grossièra e l'autra, detz caladas vèrs l'interior, prima e minuscula. Segon la legenda, dins lo quartièr de Bilbao la Vièlha viviá una familha umila que sa filha èra fòrça bèla, d'aperaquí 18 ans. Los carpaires l'importunavan e lo quite diable semblava d'èsser entre eles. Mas èra tanben protegida per son àngel gardian. La manca d'aiga potabla dins lo quartièr aviá afectat irremediablament sa santat febla. Quand la jove èra a mand de morir, son àngel gardian la prenguèt dins sos braces. En sautant fòrtament, arribèt a la Passejada dels Canèls, ont metèt sos pès e, d'un lanç sus una calada, volèt cap a Miraflores, ont deviá emprene l'ascension. Lo diable, que li preteniá arrancar l'arma de la jova, lo perseguiguèt e sautèt tanben fins a la passejada, en daissant gravada sa pesada detz caladas enrèire; o poguèt pas agantar e, furiós, s'amaguèt dins una cauna pròcha. Se ditz que, de temps en temps, daissa la cauna per temptar los mai pervèrs.

Edat Contemporanèa

Al sègle XIX l'indústria se començèt d'apropriar de las ribas de la ria e la populacion foguèt de mai en mai nombrosa. L'arribada de l'activitat minièra e del camin de fèrre e l'installacion de nombrosas indústrias causèt de damatges suls canèls aqüeductes e sus l'environament. La pollucion de la ria comencèt d'èsser evidenta, un problèma fòrça grèu pr'amor que ne proveniá una partida importanta del provesiment de l'aiga de la vila; las fèbres tifoïdas causèron de mòrts nombrosas. En 1913 la comuna procediguèt a l'adjudicacion publica d'un projècte de filtracion e d'esterilizacion de l'aiga del riu per resòlver aquel problèma de santat publica. A causa de l'aumentacion de la demanda d'aiga pel creissement de la populacion, se decidiguèt en 1927 de far lo barratge d'Ordunte, dins la província de Burgos, que dempuèi 1933 Bilbao n'obten l'aiga. Mai tard lo provesiment s'es completat amb l'aiga d'autres barratges e paissièras d'Alaba. La passejada es uèi fòrça diferenta. Las caladas foguèron enterradas. Lo cors del riu foguèt modificat après las grèvas inondacions de 1983.