Jòc de cartas espanhòl
Lo jòc de cartas espanhòl es un nesmble de quaranta cartas. Existís de versions mens de cinquanta e cinc cartas per poder jogar a d'autres jòcs. Las cartas son destriadas en quatre ensenhas o palos. Las ensenhas son aur (oro), copa, espasas (espadas) e baston (baston), que cadun li correspond son iconografía caracteristica. Cada ensenha de dotze cartas: nòu cartas numerotadas del un a nòu, nomenadas cartas numericas e tres caras numerotadas de dètz a dotze. Ara, las figuras son la sota (amb lo nombre 10), lo cavalièr (caballero), sovent se dich caval (caballo) malgrat qu'es un cavalièr montat (amb lo nombre 11) e lo rei (rey) (amb lo nombre 12). Totas las cara representan còrs entièr.
Sovent las cartas numericas s'arrèstan al nombre sèt, çò que fa un jòc de quaranta cartas.
Per unes jòcs las ensenhas se dividisson en corts (cortos): aurs e copas, e larg (largos): bastons e espasas.
Lo jòc espanhòl de quaranta cartas amb quatre ensenhas e tres caras es atestat almens dempuèi 1539 dins los Dialògs de Juan Vives, quitament se a las caras son cavalièr (caballero), reina e rei (rey).
Unas versions modèrnas pòdon inclure dos joquièrs, introdusits del jòc francés, fasent un jòc ciquentas cartas.
Lo jòc espanhòl de cinquanta e cinc cartas es una version per poder jogar al poker, s'apondon a aqueste de quaranta uèch cartas quatre cartas amb lo nombre dètz, fasent un jòc cinquanta e doas cartas mai tres joquièrs fan lo total de las cinquanta cinc cartas, en mai los nombres de las figuras onze, dotze e tretze se substituisson per, sotas (J), de cavals (Q) e los Reyes (K) tanben lo nombre un ven la letra (A).
Lo jòc espanhòl es utilizat ara en Espanha, sud de França, en Latinoamerica, Filipinas (nomenat "calhi") e nòrd d'Africa.[3] Foguèt utilizar al Portugal, Itàlia e tota Euròpa Occidentala, en parallel amb los jòcs locals.
Caracteristicas generalas
[modificar | Modificar lo còdi]Coma la majoritat dels jòcs europèus, lo jòc espanhòl se dividís en quatre ensenhas (palos) (aur, copa, espasa e bastons, sempre dins aqueste òrdre), dessenhats amb un lengatge iconografic caracteristic. Parteja tanben amb lo rèste dels jòcs la division entre cartas numericas e de caras (sota, caval e rei).
Mai sovent lo jòc espanhòl conten de quaranta e uèch cartas (nòu numericas e tres figuras de cada ensenha), coma la majoritat dels jòcs, que son de quaranta e uèch o cinquanta cartas.
La simbologia de las ensenhas dins lo jòc espanhòl es semblable a aquesta dels autres jòs, mas se destria de las autras per son iconografía caracteristica, e lo fach que las caras apareisson de còrs entièr. Tanben se singulariza per la cara del cavalièr (o "caval") que pren plaça de la figura de la reina qu'aparéis dins la majoritat dels autes jòs. Es caracteristic tanben del jòc espanhòl la numeracion de las figuras, que comença totjorn al 10, e mai se las cartas numericas s'arrèstan a 7, çò qu'es mai frequent.
La primièra carta del jòc espanhòl, numerotat amb l'1, se nomena “as”. Aquesta denominacion ven que la cara del dat qu'a un sol cercle, e que recep lo nom latin de "as" = "unitat".
La valor de las cartas depend del jòc, e mai se en general las caras valon mai que las cartas numericas. Quand Luis Vives descriguèt lo jòc en 1539, la valor de las cartas numericas dependiá tanben de l'ensenha: dins los aurs e copas las cartas bassas valián mai que las nautas, e dins los bastons e espasas lo contrari.
Franja
[modificar | Modificar lo còdi]Es tanben pròpri al jòc espanhòl l'emplec de la franja (orlas o pintas), un còdi d'espacis dins la linha qu'enquadra l'iconografía de cada carta e qu'indica son ensenha: sens d'espacis indica d'aurs; un espaci indica de copas; dos indica d'espasas; tres indica bastons.[4][5] L'aparicion de las pintas pòt èsser la consequéncia de l'adopcion de la iconografía de còrs entièrs per las figuras, que permet pas d'identificar l'ensenhal de las mèsma pel tèrmz inferior. Disn lo jòc francés, en mai de que dejò lo nombre i a una miniatura de l'ensenha correspondenta, la figura apareis de mièg còrs e duplicada simetricament en diagonala, de se reconéis l'ensenha dempuèi quin tèrme que siá.
Iconografia e origina
[modificar | Modificar lo còdi]La division del jòc en quatre ensenha, amb una iconografia semblabla a l'actuala per los destriar, aparéis ja dins una baraja jòc de cartas descobèrt al Palais (uèi musèu) Topkapi.[6][7] Lo jòc es incomplèt e sembla que s'utilizava de cartas d'un autre ensems per completar las cartas perdudas ja dins l'antiquitat. A l'origina l'ensems contendriá dètz cartas numericas en cada ensenha e tres cara. Las ensenhas d'aqueste jòc otoman representan: pal del jòc de pòlo, de monedas, d'espasas e de copas. Dins aqueste mèsme jòc apareisson tres caras, descrichas "malik" (rei), nā'ib malik (vice rei o governador), thānī nā'ib (segond Governador o segond). Las figuras possedisson pas cap d'iconografía (i a pas representacion umana) e se las reconeis pas que per l'inscripcion. A l'origina se pensa qu'i aviá una quatrena figura (àhad a lo-'arkān malik, l'"ajudant" mas mai recentament se considèra qu'es d'autra designacion pel "rei". Es possible que lo jòc incluguèsse l'equivalent de la carta del "joquièr".[8]
Se pensa que los jòcs europèus procedisson del jòc otoman, e qu'aquesta seriá una evolucion del Persan, qu'aqueste a son còp vendriá del jòc chinés o indian. L'origina del jòc en China fa debat qu'i a pas testimòni quin que siá d'un ensems de cartas China abans las cartas venet d'occident. En 1665, l'espanhòl Fernández de Navarrete "vegèt a Canton de cartas perfièchament comparablas a las europèas". Las cartas utlizadas al Japon al sègle XVIII venon de portugal, e lo tèrme del jòc (per exemple "karita" < "carta") es tanben d'origina romanica, que lo mai probable es qu'aquestas cartas son d'origina europèa.[9]
Quand s'accèpta la teoria d'una origina otomana del jòc espanhòl e dels autres jòcs europèus, las principalas innovacions iconográficas en Euròpa serián:
- Adaptar l'iconografía del "pal del jòc de pòlo" als "bastons", que lo pòlo èra un jòc desconegut en Euròpa.
- L'adaptacion de las figuras a de personatges presentas dins las societats europèas.
- L'adopcion d'una iconografía antropomorfica per totas las caras.
- Las "espasas" passan tanben prenon la forma europèa, drecha, de l'arma, puslèu que la caracteristica corbafòrn del sabre.
Las principalas innovacions iconográficas del jòc espanhòl son:
- L'utilizacion d'una iconografia del còrs entièr per totas las figuras.
- La substitucion de la "reina" pel "cavalièr". Aquesta substitucion es posteriora al sègle XVI qu'abans avèm lo testimòni(de Dialògs de Juan Vives, 1539) que las figuras èran semblablas al rèste dels jòcs europèas, es dire: "cavalièr" (10), "reina" (11) e "rei" (12).
- L'iconografía ginomorfica (un òme amb de trachs clars femenins) del page o "sota".
Los cambiaments precedents, reduch las cartas numericas de 10 a 9 e l'emplec de la frnaja (orla o pinta) serián los principals novelums del jòc espanhòl.
Segon los genres literaris del començament del sègle XVII, la supausada simbolica que s'atribuissiá a las figuras representadas los reis èran: aur per Pluton (Pluto en Grècia); copa per Bacus (Dionís en Grècia); espasa per Mart, (Arès en Grècia) e baston per Saturn.[10]
Dessenhs espanhòls
[modificar | Modificar lo còdi]Jòcs ancians
[modificar | Modificar lo còdi].jpg)
Contemporanèus
[modificar | Modificar lo còdi]
En 1868, un estampaire burgalés d'origina francesa, establit en Vitòria, Heraclio Fournier, presentèt son jòc litograficada, que lo dessenh foguèt premiat a l'Exposicion Universala de París. Mas lo dessenh definitiu del jòc espanhòl que se conéis uèi se bassa sus diferentas "visions" artisticas o rusticas que realizèt Augusto Ríus pel quita Fournier.
I a fòrça tipes de dessenhs pel jòc espanhòl. Aquestes vàrian entre las regions d'Espanha e America Latina. Las figuras càmbian d'unas epòcas a d'autras: los cavals pòdon èsser montats per de cavalièrs o d'amazònas. Las sotas pòdon èsser pro ambiguas al respècte de son sèxe; de fach, son sempre de cara femenina, e vestits d'òmes, o tanben amb de barba.
Dins los modèls mexicans, a l'origina dessenhats per Don Clemente, la sota es una figura femenina, dins los jòcs espanhòls ancians, coma dins lo modèl catalan, la sota se representa per un òme. Las nomadas "goyescas" possedisson un grand atrach artistic per representar las figuras amb de pinturas realizadas per l'artista Clemente Roxas en 1815.
Estils
[modificar | Modificar lo còdi]| Ensenha | 
|
|
|
|
| Nom | Aurs | Copas | Espasas | Bastons |
|---|
Modèl castelhan
[modificar | Modificar lo còdi]Lo modèl castelhan, qu'es lo mai utilizat, a un format de quaranta e uèch cartas mai lo joquièrs de 95 x 73 mm. Son fòrça variats entre se mas concèrvan los aurs coma de monedas d'aur amb de figuras ravadas, a la diferéncia dels modèls italians e catalans, que torna utilizar de gravacion de solelhs e flors.
Modèl de Cadís
[modificar | Modificar lo còdi]Lo modèl de Cadís es mai simple, en essent lo dessenh mai ancian dels modèls espanhòls. Lo formato es de quaranta e uèch cartas de 95 x 62 milímetros. Possedís de colors distintivas que simplifican son interpretacion.
Modèl catalan
[modificar | Modificar lo còdi]Lo modèl catalan es lo mai extic. Remplaça lo dessenh de la cara per aqueste d'un solelh pels aurs. Aqueste modèl, a un format de quaranta e uèch cartas en mai dels joquièrs de 95 x 61 mm.
Dessenhs italians
[modificar | Modificar lo còdi]Modèl de Sicília
[modificar | Modificar lo còdi]De quaranta cartas e 82 x 51 mm, aquestas cartas an un dessenh rustic romanic: la figura pels aurs es romana. En mai, las copas son representadas per d'aisina on se sèrv l'òli d'oliva dins l'anciana Roma.
| Ensenha | 
|
|
|
|
| Spade Espadas |
Coppe Copas |
Denari Aurs |
Bastoni Bastons |
|---|
Modèl de Nàpols
[modificar | Modificar lo còdi]Conten quaranta cartas dins un formato de 65 x 44 mm. Son fòrça simples amb un fons blanc e amb sens franja al bòrd de la carta. Las figuras an còrs complèts.
| Ensenha | 
|
|
|
|
| Spade Espadas |
Coppe Copas |
Denari Aurs |
Bastoni Bastons |
|---|
Modèl de Sardenha
[modificar | Modificar lo còdi]Aqueste es fòrça elegant, de quaranta cartas e de 88 x 58 mm. Dins los aurs, juna corona d'oliviès apareis a l'entorn de la figura del centre. Dins aqueste jcò las figuras se representan de frent amb d'armaduras complèxas e i a una ensenha de fàcia e en naut.
| Ensenha | 
|
|
|
|
| Spade Espadas |
Coppe Copas |
Denari Aurs |
Bastoni Bastons |
|---|
Modèl de Trieste
[modificar | Modificar lo còdi]Aqueste modèl es de quaranta cartas en un formato de 100 x 54 mm. Aqueste lòc es divisat de mitat amb un platèl qu'inclutz escrich en italian l'ensenha e lo nombre o figura. En mai, las figuras se repetisson de pès a estomac coma dins los jòcs Angleses. Loos aurs se representan amb de monedas o de flors
| Ensenha | 
|
|
|
|
| Spade Espadas |
Coppe Copas |
Denari Aurs |
Bastoni Bastons |
|---|
Dessenhs franceses
[modificar | Modificar lo còdi]Lo jòc del Aluette utiliza 48 naipes del modèl espanhòl.
La fabrica de Thiers a exportat aqueste tipe de baraja pel mercat espanhòl fins al sègle XVII.
Se far la correspondéncia de las ensenhas amb los jòc francés. Los tréboles son las fuèlhas del basto, los carrèls (diaments) son de riquesa coma l'aur, las picas son la punta de las lanças e lo còr de Jesús se correspond al calici.
Jòc de Sevilha dels sègles XIV - XV
[modificar | Modificar lo còdi]Lo jòc de cartas mai ancian localizat en Espanha es un ensems trobat en Sevilha. Es al musèu Fournier catalogat “Itàlia 2” e que per l'estil grafic datan de las annadas 1400. Dividida en quatre “familhas” en de sequéncias correlativas de 12 (48), mancan 8 cartas e demoran 40. Cada ensenha va del 1 (as) al 9 e s'acaba amb tres cartas de cara. Mancan lo 4 e 5 de l'ensenha supausat coma d'Aurs, lo 2 e lo 5 de çò que se supausan de Copas, lo 9 e “sota” d'Espasas e l'as e lo 6 de çò que se supausa siatz Bastons. Lo musèu dispausa d'analistas de Bèlas arts.[11]
Fabricacion
[modificar | Modificar lo còdi]I aviá diverentas fabricas dins lo territòri peninsular, que necessitava de l'autorizacion reala per garantir que sa fabricacion foguèsse corrècta e evitar d'aqueste biais que se poguèsse jogar amb de trapèlas.
Dins lo sègle XVIII, una d'aquestas fabricas èra plaçada en Macharaviaya (Màlaga) proprietat de la familha Gálvez, qu'obtenguèron de la corona l'exclusivitat de fabricacion per las Indias Occidentalas.
Las cartas mai conegudas en Espanha son ara fabricadas per Heraclio Fournier, la primièra de totas en Burgos, après en Vitòria e uèi en Vila-real d'Alaba (Alaba). Cartamundi Espanha, S.L., Filial del Grop Cartamundi, es una autra de las mai importantas. En Catalonha i a Naipes Comas, fondada en 1797 e aquerida per Cartamundi en 2010.
Al Mexic, Productos Liegi, S.A. Produsís la màger quantitat dels jòcs espanhòls.
Just Rodero e hijos SAIC es la principala productora argentina de cartas de jòc, amb mai de 70 ans d'istòria, de tipe espanhòl o francés e exportant dins los mercats de païses mejancièrs.
Vejatz tanben
[modificar | Modificar lo còdi]Referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Diego de Torres Villarroel. Libro segundo, en que se continúan las ideas extractadas de los Pronósticos con sus prólogos (...), 1798, T11, página 387.
- ↑ Leopoldo Augusto de Cueto (marqués de Valmar). Poetas líricos del siglo XVIII, 1869, T1, página XXXIII (23).
- ↑ Nobleza, Nedelina. Cuajo Filipino (Kuwaho) at Alta Carta. Acceso 04.01.2017.
- ↑ DRAE, Pinto/ta, acepción 6. f. Señal que tienen los naipes en sus extremos, por donde se conoce, sin descubrirlos por entero, de qué palo son.
- ↑ DRAE, Pinto/ta, acepción 6. f. Señal que tienen los naipes en sus extremos, por donde se conoce, sin descubrirlos por entero, de qué palo son.
- ↑ Mayer, L.A. 1939 Bulletin de l'Institut français d¡archeologie orientale 38 pp. 113-118
- ↑ Mayer, L.A. 1971 "Mamluk playing cards" en R. Ettinghausen y O. Kurz (eds.) The L.A. Mayer memorial studies" Leiden
- ↑ Dummett, Michael y Kamal Abu-Deeb 1973 "Some Remarks on Mamluk Playing Cards" en Journal of the Warburg and Courtauld Institutes Vol. 36, pp. 106-128 accesible en http://www.jstor.org/stable/751160
- ↑ Corominas, Joan y Jose Antonio Pascual 1981 "Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico" Madrid: Gredos s.v. "naipe"
- ↑ Pedro de Guzmán. Bienes del honesto trabajo y daños de la ociosidad, 1614, páginas 396-405.
- ↑ Óscar Perea Rodríguez. eHumanista, Volume 20, 2012, página 664.