Endre Ady
Nascut en 1877 a Érmindszent, prèp de Nagyvárad (Oradea, uèi en Romania), mòrt en 1919 a Budapèst, poeta. Lo seu nom se pronóncia "Òdi Èndrè" en ongrés.
Sa vida
[modificar | Modificar lo còdi]Nascut dins una familha de petita noblessa protestanta de l'est d'Ongria (annexada per Romania après la Primièra Guèrra Mondiala), comença d'estudis de dreit abans de faire lo jornalista a Debrecen ont publica sos primièrs vèrses puèi a Nagyvárad. Aquí, tròba d'amics e fa coneissença amb las idèas del seu temps, la filosofia de Nietzsche e Schopenhauer, la politica dels socialistas. Aquí tanben tròba «Léda», lo seu grand amor, una femna maridada que li fa descobrir la poesia francesa e amb qui partís per París en 1904. Emmascat per la capitala francesa e sa vida culturala, escriu fòrça vèrses abans de tornar en Ongria en 1905, mas a Budapèst ont ven lo cap d'un movement d'escrivans e poètas ramosats al torn de la revista «Nyugat» (Oèst), fondada en 1908: Mihály Babits, Zsigmond Móricz, Dezsö Kosztolányi... Après aver romput en 1912 amb Léda, esposa en 1915 Bérta Boncza («Csinszka»). Malaut dempuèi d'annadas, morís en 1919 dins una Ongria que coneis la revolucion socialista e lo desmembrament, doas causas qu'aviá pas quitat de dire qu'anavan arribar.
Son òbra
[modificar | Modificar lo còdi]«Új versek» (Vèrses novèls) 1906
«Vér és arany» (Sang e òr) 1907
«Az Illés szekerén» (Sus lo carri d'Élias) 1908
«Szeretném ha szeretnének» (L'aimariái s'aimarián) 1909
«A minden-titkok versei» (Los vèrses de tot secret) 1910
«A menekülö élet» (La vida que fugís) 1912
«Margita élni akar» (Margarida vòl viure) 1912
«A magunk szerelme» (Lo nòstre amor) 1913
«Ki látott engem?» (Qui m'a vist?) 1914
«A halottak élén» (Al cap dels mòrts) 1918
«Az utolsó hajók» (Las darrièras naus) 1923
Extraits
[modificar | Modificar lo còdi]Góg és Magóg fia vagyok én,
Hiába döngetek kaput, falat
S mégis megkérdem tőletek:
Szabad-e sírni a Kárpátok alatt?
Verecke híres útján jöttem én,
Fülembe még ősmagyar dal rivall,
Szabad-e Dévénynél betörnöm
Új időknek új dalaival?
Fülembe forró ólmot öntsetek
Legyek az új, az énekes Vazul,
Ne halljam az élet új dalait,
Tiporjatok reám durván, gazul.
De addig sírva, kínban, mit se várva
Mégiscsak száll új szárnyakon a dal
S ha elátkozza százszor Pusztaszer,
Mégis győztes, mégis új és magyar.
«Új Versek»
De Gòg¹ e Magòg soi lo filh,
De badas tusti la pòrta, la paret
E çaquelà vos demandi:
Se pòt plorar al pè dels Carpats?
Pel camin famós de Verecke² soi vengut,
A l'aurelha una cançon de l'Ongria d'abans,
Se pòt dintrar per Dévény³
Amb novèlas cançons per temps novèls?
A l'aurelha vojatz lo plomb ardent
Que siá lo novèl, lo Vazul que canta,
Qu'ausisca pas las cançons novèlas de la vida,
Trepejatz-me plan fòrt, coards.
Mas encara plorant, sofrent, esperant
La cançon puja pr'aquò sus d'alas novèlas
E se cent còps la renèga Pusztaszer,
Es encara victoriosa, encara novèla e ongresa.
¹Rèi mitic del pòble de Magòg citat per lo profèta Ezequiel. Los Ongreses de l'Edat Mejana cresián qu'èran los descendents d'aquel pòble (que Magòg revèrta Magiar).
²Pòrt dels Carpats per lo qual passèron los Ongreses d'Arpad quand arribèron al bacin de Danubi vèrs 896.
³Es aquí que Danubi dintra en Ongria (de l'oèst).