Umús

L’umús es la sisa superiora del sòl creada, entretenguda e modificada per la descomposicion de la matèria organica, subretot per l'accion combinada dels animals, dels bacteris e dels fungis del sòl. L’umús es una matèria sopla e airada, qu'absorbís e reten plan l'aiga, de pH variable segon que la matèria organica es ligada o non e de minerals, d'aspècte escur (brunenc fins a negre), d’odor caracteristica, variabla segon que s'agís d'una de las nombrosas formas d'umús de bòsc, de prada, o de sòl cultivat.

L'umús es diferent del compòst per son origina naturala, mas partetja amb el fòrça proprietats, coma sa capacitat e restancar l'aiga e los aliments. Dins la partida de la biosfèra qu'es lo sòl, l'umús es la partida biologicament mai activa. Es dins las zonas temperadas qu’es mai abondant, mas recetament se tornèt trobar e s'estudièt una mena d'umús anciana e d'origina umana en Amazonas: la terra preta, o tèrra negra. L'umús es absent dels desèrts e, mai sovent, de tot mitan desprovesit de vegetacion (la nauta montanha, per exemple).

La capacitat d'escambi natural d'un umús ainsi que sa descomposicion lenta dona a las raices de las plantas d'azòt, de fosfòr e totes elements nutritius indispensables a la creissença dels vegetals. Se l'umòs es rebondut per la laurada o asfixiat (inondacion durabla, compression, cobèrt estanc), se degrada e larga de compausats toxics coma lo metan.

Istoric

Abans que lo microscòpi mòtra en evidéncia lo fach que son de microorganismes e d'invertebrats que produson l'umús, èra consierat coma une substencia quimica inèrta

L'umús se caracteriza per una color escura que traduch sa riquesa en carbòni organic.

Etimologia

Umús ven del mot grèc humus designant la « tèrra » es citat per Quint Curdi (sègle I ApC) coma venent d'un mot grèc significant « a tèrra », locatiu d'un substantiu passat d'usatge.

En realitat, lo mot latin humus, coma le mot homo « òme », ven de la raíç indoeuropèa *ghyom- que significava tèrra (cf. J. Picoche 1994, p. 287).

Formacion dels umuses o umificacion

La mesa a nud dels sòls e la laurada repetida causan en unas annadas una desparicion de l'umús. Los sòls negres venon òcre, perdon lor capacitat restancar e infiltrar l'aiga, e son mai sensibles a l'erosion.

La laurada e los engrais quimics son pas las solas causas de destruccion de l'umús que fixa loss sòls; lo desboscament e la subrepastura sus de sòls fragils ne son d'autres. Sens proteccion vegetala del sòl, e sens apòrt de matèria organica, l'erosion e l'apauriment d'aqueste tipe de sòl son alara inevitables.

La formacion dels umusses o umificacion es dicha « biogenica », es a dire que l'umús pòt se formar per simple oxidacion de la necromassa en l'abséncia d'organismes vivents mas lo procediment es fòrça mai accelerat quand d'organismes vivents ingerisson la matèria organica o secretan d'enzims que la transforman.

La matèria organica qu'es a la basa de l'umús es d'origina subretot vegetala, puèi microbiana e animala pendnet lo procediment de transformacion, alara que los compausants del sòl prigond son subretot d'origina minerala.

La matèria primièra de l'umús es o la jaça o los residús de cultura, que s'apondon de compausants d'origina animala pausats dins los orizonts superficials (nom donat a la superfícia del sòl pels pedològs) o pujats pels animals escavaires, coma los lombrics. Aquesta matèria evolua mai o mens rapidament (segon las condicions de temperatura, d'umiditat, d'aciditat o la preséncia d'enebitors coma de metals pesucs o toxics) qu'abotís a sa transformacion jos forma de compausats organics complèxes, electronegatius e pro estables. Segon la talha de las moleculas atal produchas, s'agís de compausats insolubles (umins) o de colloïdes (acids umics e acids fulvics) susceptibles de migrar dins los sòls. La preséncia en granda quantitat de cations metallics dins lo sòl coma lo fèrre o lo calci o alara tanben d'argilas insolubiliza los acids umics e fulvics e empacha lor migracion, formant çò que se nomena de sòls bruns. En preséncia de quantitas feblas de cations metallics, la migracion de las moleculas umicas de talha pichona (acids fulvics) mena las feblas quantitats de metals presents dins los orizonts de superfícia, formant çò que se nomena los podzòls. L'activitat de la fauna escavaire (lombics, formigas, termits) contribuís a far contacte rapidament de compauzats umics amb la matèria minerala, empachant atal lor escuratge e donc lor pèrda pels ecosistèmas o los agrosistèmas.

La matèria organica que, se descompausant, produch l'umús es constituida:

• de fragments vegetals (fuèlhas, agulhas, tijas, raices, fusta, rusca, granas, pollèns) en decomposicion,
• d'exsudats racinaris e d'exsudats vegetals (propòlis) e animals (melat) al dessús del sòl,
• d'excrements e excretats (mucus, mucilatges) de lombrics e d'autres organismes animals e microbians del sòl,
• de cadavres animals e fòrça microorganismes, campairòls microscopics e bactèris,

Totes aquestes elements son de contunh digerits, desplaçats e mobilizats per una comunautat d'organismes dich detritivòrs, saprofags o saprofits: bacteris, mycotas e invertebrats. En zona freja o continentala, la formacion de l'umús es accererada de prima quand la temperatura puja e que l'umiditat es importanta.

Evolucion de l’umús après l'apòrt de materials organics e d’engrais azotats dins un sòl cultiva. D. Soltner: Les bases de la production végétale. Tome I Le Sol.

L'umús pòt se cumular e evoluar fòrça lentament jos clima freg, fins a constituir un potz de carbòni, mas en clima caud, pòt se mineralizar plan rapidament e despareisset. Es mai sovent absent dels boscs tropicals, mas l'Òme localement produguèt en Amazonias, a partir de carbon vegetal, un equivalent de l'umús dich Terra preta. De mitans plan particulars pòdon mostrar de comols importants de matèria organica umificada, constituent tant de poses de carbòni: s'agís de las torbièras en clima freg (monts, regions borealas) e d'enòrmes comols observats en bòscs sus "sables blancs" en mitan tropical.

L'umús constituís una sèrva importanta de matèria organica dins lo sòl. Es util per l'agricultor, l'ortalièr o lo forestièr de coneisser la quantitat totala d'umús e sa qualitat. Un dels indicis de sa qualitat es lo rapòrt C/N del sòl. Coma lo carbòni e l'azòt se reciclan pas a la mèsma velocitat un rapòrt C/N bas (10 o mens) indica una bona activitat biologica del sòl, alara qu'un C/N naut (20 o mai) indica un alentiment d'aquesta activitat. L'odor e l'aspècte visual, e tanben l'observacion al microscòpi dels organismes lo compausant ensenhan sus la qualitat de l'umús, atal, d'escasença, que d'analisis de sa composicion quimica. Cal tanben prene en compte de la natura bioquimica dels compausats carbonats: s'obsèrva un diferéncia notabla de la cinetica d'umificacion entre compausats cellulosics e compausats lignificats.

L'umús, al sens quimic del tèrme, es constituida d'umús liure (= matèria organica umificada, non ligada a las argilas o al oxids metallics) e d'umús ligat. L'umús liure es une fraccion leugièra C/N nauta, aisidament biodegradabla (levat dins los sòls fòrça acids o engorgats) e migrant aisidament dins lo perfil dins los sòls pla drenats o quand lo jaç freatic baissa. Quand de procediment de lixiviacion, s'observa un cumul en prigodor de compausats umics non biodegradats, podent formar se complexiant amb de metal avent migrat un nivèl indurat (aliòs). L'umús ligat es l'umús mai estable, aqueste que es mai interessant sus un plan agronomic per sa perennitat e sa capacitat d'escambi cationic ("CEC") e anionic. Son los compausats umics migrants (acids umics e subretot fulvics), solubles o colloïdals, que tintan l'aiga d'una color "tè" dins unas zonas tropicalas o temperadas.

Formas d’umús

Suls penjals, e dins de bonas condicions, lo jaç d'umús passa rarament 30-40 cm. Es mai espessa dins las vals e los clòts.

Segon que l'umús foguèt format dins un sòl airat o alara asfixiant, se pòt classificat los umusses en doas categorias.

Umús formats en aerobiòsi:

• Lo mull, amb una bona incorporacion de la matèria organica e de matèria minerala realizada subretot per de lombrics, present dins los bòscs d'activitat biologica intensa e las pradas. Se trapa alara de brigalhs (fuèlhas mòrtas) de l'annada precedenta veire da davalada precedenta, e un jaç d'espessor variabla de matèria organominerala de color bruna. Lo sòl es ric en elements nutritius, la mineralizacion se realiza rapidament: es un mitan ideal pels lombrics levat en cas de sòl calcari (rendzina negra del bòsc). Dins las regions tropicalas (savana) e los mitans subdesertics, lo mull pòt èsser produch per d'autres organismes escavaires coma los termits e los insèctes Tenebrionidae;
• Lo moder, amb un jaç superficial de matèria organica non incorporada, umificada per la fauna e las mycotas, present dins los boscs e las lanas d'activitat biologica mejana. S'i vei (a la davalada) las fuèlhas de l'annada que subisson una decomposicion subretot fongica, mas tanben las fuèlhas de l'annada precedenta parcialament decompausadas, reduchas a lor malhum de nervaduras (esqueleticas), amb fòrça filaments de mycotas, de raices (micorrizas) e subretot de las boletas fecalas (cagarèlas) venent dels animals vivent dins la jaç e la sisa d'umús (espessa d'unes millimètres a mai d'unes centimètres). Son odor de campairòl es caracteristica ("moder smell");
• Lo mor, amb un jaç superficial de matèria organica non o pauc umificada, present dins los boscs e las lanas d'activitat biologica feble, çò qu'alentís la velocitat de descomposicion de brigalhs vegetals, provocant una acidificacion del sòl e un fenomèn de podzolizacion. La tèrra de bruc es un exemple de mor. L'espessor d'aqueste tipe d'umús pòt èsser considerabla, mas es pas un critèri d'identificacion. Lo passatge del fuòc es sovent lo mejan per que aqueste forma d'umús pren son equilibri e permet a la vegetacion de se reconstituir, tornant al sòl los nutriments imobilizats dins lo jaç organic

Umús format en anaerobiòsi:

• La torba, contenent una granda quantitat de residús vegetals identifiables, a vegada vièlh de mai de milièrs d'annadas. S'agís d'un aechiu verai de l'environament. La torba se forma dins de mitans aigats de biais permanent, en preséncia d'una vegetacion aquatica densa e de fòrta creissença (esfanhs, grand carèx, gliceria, etc.). La torba conten fòrça pollèns que permeton de reconstituir l'istòria del païsatge fins a d'epòcas fòrça ancianas;
• L’anmoor, contenent una granda quantitat de matèria organica umificada, mescalada a d'argils. L'anmoor se forma dins de mitans temporàriament aigats, per lo long dels rius, la fase de dessicacion permetent als procediments biologics permetent a l'umificacion de se debanar

Complèxe argiloumic

Se nomena complèxe argiloumic (CAH) o complèxe adsorbant l'associacion colloïdala d'argilas e d'umús. Se trapan dins aqueste cas ambedos a l'estat floculat a la seguida del trabalh de la fauna e dels microorganismes del sòl. Los lombrics jògan un ròtle essencial dins lor produccion, merce a una capacitat de ligar de moleculas negativament polaritat per un cation bivaléncia (lo calci; Ca²⁺ mai sovent). Un manca de calci, subretot en mitan acid es font de degradacion (mineralizacion de la matèria organica) d'aqueste complèxe, mas d'autres factors dintran en jòc; sembla per exemple que d'apòrts rics en proteïnas, o los mucus d'unes organismes pòsca tanben tener un ròtle dins la constitucion d'aquestes complèxes que venon estables e gaireben insolubles un còp secats (coma lo ciment quand se polimerizèt), çò qu'explica la resisténcia de l'umús a l'aiga e a l'erosion, e tanben lo manten de son estructura e son excepcionala capillaritat. Aqueste complèxe facilita la penetracion del sòl per las raices e las mycotas, lor provesiment en aiga e sals minerals, l'airacion de lors raices. Condiciona subretot l'aptitud del sòl a gardar l'aiga quand las precipitacions son abondantas e a la tornar quand son de mancar e per consequéncia a provesir las plantas segon lors besonhs, que varian segon los diferentas fasas del cicle vegetatiu.

Aquestes complèxes pòdon mai fixar de metals pesucs o toxics (possiblament radioactius), limitant lor transferiment a las plantas e a l'aiga, e alara a la cadena alimentària.

Destruccion de l’umús

Efièches de l'erosion dels sòls, que tòca una granda partida de las zonas de grandas culturas en Euròpa.

Glacís.

Los apòrts de biocids, pesticids e engrais pòdon damatjar o tuar los umusses.

La laurada diluís l'umús en aclapament, causant una mineralizacion tròp rapida de la matèria organica e de las pèrdas de sòl qu'atengan mai sovent 10 tonas per an e per ectara en zona temperada (pèrda mejana per exemple mesurada dins lo Bacin de Tubersent dins lo Pas de Calais al començament de las annadas 1980-1990) e fins a de centenas de tonas en zona tropicala.

La disparicion de l'umús se traduch tanben per un fenomèn de glacís dels sòls laurats que diminuís fòrça lor capacitat a absorbar l'aiga. Aquesta, polluida pels pesticids e lo tròp de nitrats (responsables de la pullulacion de las algas verdas e de cianobactèris visibles sul sòl) ralolan portant las particulas finas qu'aumentan la turbiditat dels fleuvis e rius.

Ara, existís fòrça metòdes permetent de produire de culturas sens destruire l'umús, coma:

• l'agricultura biologica;
• la tecnica culturala simplificada;
• la semenada dirècta;
• lo restabliment d'un apradament contrarotlat, sota las vinhas que los sòls son a se dematjar per exemple ;
• l'utilizacion de rams trissats;
• l'agricultura naturala,Modèl:Etc.

Vejatz tanben

Bibliografia

• Bernard Jabiol, Alain Brêthes, Jean-François Ponge, François Toutain, Jean-Jacques Brun, 2007. L'humus sous toutes ses formes. ENGREF, Nancy, 60 photographies, 64 p.
• Barbié Olivier. Abrégé d'agriculture naturelle, Institut Technique d'Agriculture Naturelle, Houilles, 120 pp.
• Sébastien Fontaine, Pascal Carrère, « Pourquoi le stockage du carbone est plus stable dans les couches profondes du sol », Biofutur (Mars 2008, p 54 à 56)
• Arpin P (1991) Mise au point sur la caractérisation biologique des humus forestiers par l'étude des Nématodes Mononchida. Revue d'Écologie et de Biologie du Sol 28, 133-144.

Ligams extèrnes

• ÉcoSocioSystèmes, sur le site ecosociosystemes.fr
• PDF Sol, humus et nutrition des plantes, sur le site horizon.documentation.ird.fr