Quíchoas
Los Quíchoas o Quéchoas, son un grop de pòbles d'America del Sud que fòrman la mai nombrosa de las familhas etnolingüisticas amerindianas (grop de lengas quíchoa).
Origina
[modificar | Modificar lo còdi]Los Quíchoas son los depositaris de la civilizacion incà. L'empèri incà s'espandissiá, a son apogèu, sus tota la part occidentala de l'America del Sud, entre l'Ocean Pacific e la Cordilhèra dels Andes. Aquò representa un territòri long de 4 000 km e que cobrís una superficia de mai de 3 milions de km². La capitala èra Cusco, situada al Peró.
La civilizacion inca se desvolopa del sègle XI al sègle XVI. L'empèri inca foguèt, del sègle XV al sègle XVI, l'empèri mai larg de l'America precolombiana. Son territòri s'espandissiá, a son extension maximala, sus quasi 4000 km de long, dempuèi la Colómbia actuala, al nòrd, fins al Chile actual, al sud. Lor règne sul Tawantinsuyu s'acabèt amb l'execucion d'Atahualpa, pendent la Conquista espanhòla en 1533. La mòrt de l'Inca significa pas la disparicion del pòble Quèchoa. A mai se la casta Inca èra estada devastada, la lenga quéchoa foguèt utilizada coma lenga d'evangelizacion e superèt d'autras lengas autoctònas. Pr'amor d'aquò de nombrosas populacions, fòrça variadas culturalament, se reivindican uèi de la nacion Quíchoa. A l'ora d'ara, la lenga quíchoa es plan viva. La retrobam mai que mai dins las província de Peró (Sierra e Altiplano), de Bolivia s) (Chuquisaco, Cochabamba, Potosi) e d'Eqüator.
Mai que mai localizats dins las regions andinas de Peró, de Bolívia e d'Eqüator, los quíchoas o Kichwas se rescòntran tanben al Sud de Colómbia (ont son sonats Ingas), atal coma al Nòrd d'Argentina e de Chile, çò que correspond a l'airòl maximal de l'empèri Inca, dont le quíchoa èra la lenga veïculara.
Lo mot « quíchoa » designa a l'origina de grops tribals que, après aver començat per dominar las populacions vesinas, fondèron a l'entorn del sègle XII lo reialme de Cusco. De cap al sègle XIII apareis la dinastia Inca que, de reialme, venguèt un empèri conquerant, qu'unifiquèt de pòbles a las culturas divèrsas, en impausant sa lenga que se sonava a aquel moment runa simi (« lenga dels òmes » o « lengatge del monde »). Practiquèron una politica colonizatritz : transfèrts de populacions e mandadís de sapients e d'artesans dins la mira d'escambiar e d'uniformizar las coneissenças e las tecnicas. Es pas qu'al moment de la colonizacion espanhòla que la lenga prenguèt lo nom de quíchoa. Los missionaris espanhòls, qu'adoptèron lo quíchoa coma lenga de comunicacion e d'evangelizacion, acabèron de difusir aquela lenga sus de territòris grands, al detriment de lengas mai ancianas.
En Eqüator, los Quíchoas son una de las tretze nacionalitats indigènas reconegudas, ela-meteissa compausada de tretze pòbles distincts : Karambi, Natabuela, Otavalo, Kayambi, Kitu Kara, Panzaleo, Chibuleo, Salasaka, Waranka, Puruhá, Kañari, Saragura e Kichwa d'Amazonas.
Personalitats quíchoa
[modificar | Modificar lo còdi]- Túpac Amaru II, cap d'un movement de rebellion al Peró al sègle XVIII
- Luis Macas, militant et dirigent de la CONAIE, ancian ministre de l'Agricultura d'Eqüator.
- Nina Pacari, anciana ministra dels Afars estrangièrs de l'Eqüator.
- Tránsito Amaguaña (1909-2009) militanta indigenista en Eqüator.
- Magaly Solier, cantairitz e actora peruviana.
- Q'Orianka Kilcher, actora e militanta politica, d'origina quíchoa per son paire peruvian.
- Casimira Rodríguez Romero, sindicalista e militanta politica boliviana, anciana ministra de la justícia d'Evo Morales.
- Delfin Quishpe, cantaire eqüatorian.
- Atahualpa Yupanqui nascut Hector Roberto Chavero (1908-1992) poèta, cantaire et guitarrista argentin, d'origina quíchoa per son paire.
- Hilaria Supa Huamán, femna politica peruviana.
- Uchpa, grop de ròck e de blues peruvian que canta en quíchoa.