Precambrian

Lo Precambrian es lo supereon non oficial que precedís l'eon Fanerozoïc. Compren lo temps dempuèi la formacion de la Tèrra fa 4.500 milions d'ans fins a l'evolucion dels fossils macroscòpics de clòsc dur en abondància, que marca lo començament del Cambrian, lo primièr periòde geologic de la primièra èra del Fanerozoïc, fa unes 542 milions d'ans.

Vista generala

Se coneis plan pauc sul Precambrian, malgrat que representa la set ochena partida de l'istòria de la Tèrra, e practicament tot çò que se'n sap a estat descobèrt a las darrièras quatre o cinc decenniás. Lo registre fossil del Precambrian es paure, e los rares fossils que s'i tròban (coma los estromatilits) an una utilitat limitada per la biostratigrafia. Fòrça ròcas precambrianas an sofèrt d'una metamorfòsi, qu'atal son amagas las originas, mentretant que las autras o alara son estats destruidas per la erosion o demòran plan enterradas sota les estratas del Fanerozoïc.

Se crei que la Tèrra se formèt a comptar de l'acumulacion de material en orbita solara fa unes 4.500 milions d'ans e poiriá aver fach impacte amb un planetesimal de la talha de la planeta Mart pauc après sa formacion, expulsant de matèria que mai tard se jonheriá en formant la Luna (vejatz teoria de l'impacte gigant). Sembla que la rusca terrestra èra ja establa fa 4.400 milions d'ans, que los cristals de zircòni trobats a l'oèst d'Austràlia son estats datats de fa 4.404 milions d'ans.

Lo tèrme «Precambrian» es un pauc obsolet, mas la s'utiliza encara abitualament dins los domenis de la geologia e la paleontologia. Pendent un cort temps, se la nomenèt tanben «Criptozoïc». Pauc a pauc precambrian foguèt substituit pels tèrmes «Proterozoïc», «Arquean» e «Adean» e venguèt un tèrme obsolet (vejatz escala dels tempses geologics).

Organismes precambrians

Se sap pas amb certitud quand sorgiguèt la vida, mas lo carbòni trobat dins unas ròcas de 3.800 milions d'ans d'antiquitat a l'oèst de Groenlàndia poiriá èsser d'origina organica. Se son trobats de bacterias de mai de 3.460 milions d'ans plan preservats en Austràlia Occidental. A partir d'aquesta data, lo registre fossil del Precambrian venguèt fòrça abondiant.

Daissant de costat unas instàncias non verificadas de formas fòrça mai ancianas al Tèxas en Índia, las primièras formas multicellularas complèxas sembla aver aparegut fa unes 600 milions d'ans. Se coneis una colleccion fòrça divèrsa de formas de còrsses a partir d'unes jaces pertot pel mond. Recebon lo nom de «organismes ediacarians». Las creaturas de clòscs durs apareguèron cap a la fin d'aqueste periòde.

Fa unes 544 milions d'ans apareguèt una colleccion de formas amb fòrça diversitat, començant al Precambrian mai tard amb una «pichona fauna amb clòsc» e s'acabant al Cambrian inferior amb una «fauna de Burgess» fòrça diversificada e fòrça modèrna. Aqueste espandiment es conegut coma «explosion cambriana».

Lo mitan ambient e la catastròfa de l'oxigèn

La coneissença qu'avèm del movements tectonics del Precambrian es fòrça confús. Se crei generalament que la majoritat de las massas continentalas de la Tèrra fusionèron en un unic supercontinent fa unes 1.000 milions d'ans. Lo supercontinent, conegut coma «Rodinia», se fragmentèt fa unes 600 milions d'ans. I aguèt unes periòdes glacials que comencèron tanlèu amb l'Uronian, fa unes 2.200 milions d'ans. Lo mai estudiat es la glaciacion esturtiana-varangiana, que poiriá aver portat los glacièrs quitament fins al eqüator, en creant una «Tèrra bòla de nèu».

L'atmosfèra de la Tèrra primitiva es pas plan estudiada, mas se crei qu'èra plena de gases reductors, amb fòrça pauc d'oxigèn liure. La jove planeta aviá una coloracion rogenca, e se crei que sas mars èran de color verd oliva. Sembla que los oceans aguèron fòrça matèria amb d'òxids insolubles pendent de centenats de milions d'ans après la formacion de la Tèrra.

Quand las formas de vida desvolopèron la fotosintèsi, comencèt a se produsire d'oxigèn en grandas quantitats, causant una crisi ecologica nomenada la catastròfa de l'oxigèn. L'oxigèn demorèt imediatament atrapat en reaccions quimicas, subretot amb de fèrre, fins a que las superfícias oxidablas s'agotèron. Après, se desvolopèt l'atmosfèra modèrna rica en oxigèn. Las ròcas mai ancianas contenon de formacions de fèrre en benda qu'an degut se pausar quand lo fèrre e l'oxigèn se combinèron pel primièr còp.