Mur de las Lamentacions

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Dins lo tunèl dem Mur occidental
Lo pichob Kotel, “HaKatan”
Amassada devant lo Mur occidental pendent la benediccion sacerdotala
Mur de las Lamentacions

Lo Mur de las Lamentacions, tanben nomenat Mur occidental (ebriu : הכותל המערבי, translit. : HaKotel HaMa'aravi) o lo Kotel (« lo Mur »), e en arabi : il-Mabka e El-Burak, es un mur de sosten de l'esplanada del temple de Jerusalèm, situat dins lo quartièr josieu de la vielha vila de Jerusalèm datant del sègle I, a l'acabar la construccion del Temple d'Eròdes.

Integrat al sègle VII als murs de cencha de l'Esplanada de las Mosquetas pendent la construcccion de la copòla del Rocás puèi de la mosqueta al-Aqsa[1], es venerat per una partida dels josieu coma mur del Mont del Temple e per sa proximitat amb lo Sant dels Saints del Temple d’Eròdes ; que n’es alara considerat coma sanctissim luòc per la preguièra.

Lo Mur occidental tanben venguèt un simbòl nacional israelian; de ceremonias civilas s'i debanan, coma pendent lo Jorn del sovenir.

Construccion del mur[modificar | Modificar lo còdi]

Lo Mur de las lamentacions es un rèste del mur de sosten bastit per agrandir lo plan ont lo Segond Temple de Jerusalèm foguèt auçat[2]. Los grands blòts de pèire de la partida inferiora son d’estil erodian, analòg al mur de cencha del tombèl dels Patriarcas a Ebron[3].

Fins al començament del sègle XXI, los istorians pensavan qu’aqueste espandiment aviá estat realizat per Eròdes lo Grand en vista d'agrandir, o de tornar bastir, le temple d’Eròdes[1]. Mas, en 2011 des recercas arqueologicas per l'equipa de Ronny Reich torna sus aquesta version. En efièch, la descobèrta, al pé de las fondacions del Mur, de pèças de moneda batudas per Valerius Gratus, prefècte de Judèa vèrs 17/18 de l'èra comuna, mostrariá que la construccion del mur aviá pas començat avant la mòrt d’Eròdes (en 4 AbC). Aquò poiriá far rason a l'istorian roman Flavi Josèp qu’afirma que las òbras del Mont del Temple avián estat acabadas sonque jol règne del rei Agrippa II[4],[5].

Lo pan de 57 mètres de long visible es de fach pas qu'una partida de la muralha occidentala, de 497 mètres de long. Lo rèste del mur es ara situat per una partida dins lo quartièr arab de la vila, utilizat coma quatren mur dels ostals tenents, e per l'autre enterrat sus mai de 200 mètres. Aquesta partida sosterrenha pòt èsser vist passant pel tunèl sosterranh que seguís lo mur sus mai de 200 mètres.

Lo Mur de las lamentacions fa partit d'un mai grand site religiós de la vièlha vila de Jerusalèm, nomenat Har haBayit pels josieus, mont del Temple pels cretians eAl-Haram al-Qudsi al-Sharif (lo « Nòble Sanctuari ») pels musulmans. Existís una autra partida d’aqueste mur, un pauc mai al nòrd, qu’es nomenat lo Kotel HaKatan, le Pichon Kotel, considerat per unes coma mai pròche del Sant dels Sants que lo grand Kotel[Note 1]. Una pichona cambra sosterranha, nomenada « La Cauna », situada dins lo tunèl del Mur de las lamentacions, es encora mai pròche del Sant dels Sants, mas pòt èsser frequentada sonque per unes visitors a l’encòp.

Lo luòc sant josieu[modificar | Modificar lo còdi]

Lo Kotel es lo sanctissim de la religion josieva qu’es ara lo luòc mai pròche del Kodesh Ha'Kodashim (Sant dels Sants), sala dels primièr e second temples que sol lo Grand prèire d'Israèl podava accedir. Existís en fach un luòc mai pròche, dins lo sosterranh del Kotel, fasent dirèctament fàcia al Kodesh Ha'Kodashim (ont es uèi auçat la copòla del Rocàs). Segon la costuma, de josieus que van pregar al Mur occidental o Kotel, i pausan de vòts, mai sovent jos la forma de preguièra e de papierons plegats marcats de lors vòts, que son enseguida incerits dins las fendilhas que separan las diferentas pèiras del mur.

Origina del nom de « mur de las Lamentacions »[modificar | Modificar lo còdi]

Lo tèrme de « Mur de las Lamentacions » es introdusit al sègle XIX pels mandataris britanics, que lo traduson de l'arabi il-Mabka. Aqueste tèrme agrada pas los mitans josieus[6] e tanpauc los arabs, que lo nomenan El-Burak, lo nom de la montura de Mahomet per son viatge nocturn[6].

Uèi, l'usatge dels tèrmes « Mur occidental » o « Mur de las Lamentacions » o « El-Burak » es un enjòc de la guèrra dels mots dins lo conflicte israelopalestinian[Note 2].

Lo Mur per l'islam[modificar | Modificar lo còdi]

Lo Mur a tanben un sens important pels musulmans que servís de sosten a l'esplanada ont son bastits la copòla del Rocàs e la mosqueta al-Aqsa, tresen luòc sant de l'Islam[7].

Segon la tradicion islamica, pendent lo viatge nocturn del profèta Moamet pendent que montava sul buraq, que lo menèt de La Mèca cap a Jerusalèm[8], Moament liga li buraq al mur occidental, avant de pregar sus l'Esplanada e de vitjar amb l'àngel Jibril (Gabrièl) cap al Cèl, ont encontrèt d’autres profètas (Adam, Jèsus, Joan Batista, Josèp filh de Jacòb, Enòc, Aaron, Moïses e Abraam)[9],[10]. Al luòc precís ont liga lo buraq, una mosqueta pichona foguèt bastida e nomenada « mosqueta del buraq »[11]. Se situa al caire sud-oèst de l'Esplanada de las mosquetas, just al dessús del Mur occidental.

D’escrich del sègle XIV d'Ibn Furkah contan que la montura de Moamet aviá estat ligada al mur occidental pendent lo viatge del Profeta a Jerusalèm[12]. Aquesta tradicion reviscolèt amb los Jordanian après la creacion de l'Estat d'Israèl per far balanç a l'interés dels josieus pel site[12].

En 2013, d’òbras israelianas près de la pòrta Al-Magharbeh (escavament, desencombrament de las vias sosterranhas e destruccions) provòcan una polemica e l'inquietud del musulmans[13].

Istòria[modificar | Modificar lo còdi]

Segon la Bíblia, lo Temple de Salamon seriá estat lo primièr Temple de Jerusalèm, que la construccion se seriá realizada vèrs lo sègle X AbC sus un sitemegalitic. Sa destruccion pels Babilonians data de 586 AbC. Los arqueològs pasmens trobèron pas cap de rèstes d’aqueste bastit mas la conjonctura politica empacha las escavacions sistematicas. Le nombre d'abitants de Jerusalèm a aquesta epòca, unes centenats, fa improbabla la construccion d'una granda estructura[14]. Lo segond temple foguèt erigit en 515 AbC., la cinquena annada del règne de Darius lo Grand (Esdras 6:15), plan agrandit e abeit par Eròdes le Grand, inaugurat en 63 ApC es arroïnat per las armadas romanas en 70, après la primièra guèrra judeoromana. Lo mur actual sembla posterior a l'agrandiment erodian e datariá del començament de sègle I.

Testimoniatge de la destruccion del Temple pels Romans[modificar | Modificar lo còdi]

Flavi Josèp, testimòni de la casudavde Jerusalèm presa per Titus en 70, conta dins La Guèrra dels josieus, Libre VII, que sola demora la partida occidentala del Mur:

Destruccion de Jerusalèm vèrs 135[modificar | Modificar lo còdi]

Après la desfacha de la revòlta de Bar Kokhba (vèrs 135), Jerusalèm es destrucha. La novèla vila qu’es nomenadaÆlia Capitolina tornèt èsser bastida sul plan d'una colònia romana[16].

Interdiccion de la vila als Josieus - levat un jorn per an per s'i « lamentar »[modificar | Modificar lo còdi]

Gravadura (v. 1880) representant lo Mur per Bida venent de Jewish Encyclopedia.

Los Josieus, quinas que siá las tendéncias son fòrabendits de la vila coma de l'ensemble de la Chòra[16], tanben los josieus nazorèus que reconeissavan Jèsus coma MessiasError de citacion : Ampèl invalid ; claus invalidas, per exemple, tròp de claus especificadas o clau erronèa. Segon Epifàni de Salamina, sols los crestians de la « Glèisa Granda » son autorizats a viure e anar a Jerusalèm[17]. La populacion d'Aelia Capitolina es ara subretot compausada de veterans de la Va legion <i id="mwsA">Macedonia</i> e de la Xa legion romana que torna bastir son camp e forma tanben lo còr de la populacion de la vila, mas tanben de Grècs e de Sirians en general[16].

Unes istorians penson que l'interdiccion de venir dins l'anciana Jerusalèm auriá estat assoplida a l'epòca d'Antonin lo Pietós, quitament se sembla aver contunhada après la conversion de l'emperaire Constantin al cristianisme.

Al sègle IV, Jeròni d’Estridon, un dels quatre Paires de la Glèisa latina, violentament antijosieu, menciona dins un comentari de libre de Sofonias 1.15 « Aqueste jorn es un jorn de furor, Un jorn de destresa e d'ància, Un jorn de ravatge e de destructcon, Un jorn de tenèbras e de sornièras, Un jorn de nèblas e de tubas,... », puèi utiliza l'accuzacion de deicidi formulada dins lo corpus patristic: « Fins a aqueste jorn, aquestes logadaires ipocritas son enebits de venir a Jerusalèm, que son los murtrièrs dels profètas e mai lo darrièr d'entre eles, lo Filh de Dieu; al mens que vengan per plorar que se lor foguèt donada la permission de se lamentar sus las roïnas de la vila, contra pagament ».

Fotografia del Mur en 1894.

Jeròni indica donc que los Josieus interdits de ciutat lo rèste de l'annada, venián « se lamentar » un jor particular, contra pagament. Es lo 9 Ab du calendièr ebraïc « quand an le drech de venir se lamentar sus las roïnas del Temple per ne remembre la casuda o sas casudas successivas (Tisha Beav). » Quitament se Jeròni menciona pas explicitament lo « Mur », mena a la formulacion « Mur de las lamentacions » que lo mond crestian utiliza per designar lo mur Oèst del Temple, que foguèt pas aclapat en 70.

Es tanben possible que a partir dels Sevèrs de josieus « tornèron demorar a Jerusalèm, quitament se l'interdiccion foguèt pas anullada que la populacion d'Ælia es atestat dins la literatura rabinica per de mencions fasent estat d'una « santa sinagòga de Jerusalèm ». »

En 637, après la conquista musulmana de Jerusalèm, los Josieus recebon l'autorizacion de tornar viure e de practicar lor religion liurament dins la vila. La conquista auriá tanben provocat la signatura de la Convencion d'Omar en 637, que descriu los drechs e las restriccions dels Crestians e dels Josieus vivent jos l'autoritat musulmana.

A l’Edat Mejana[modificar | Modificar lo còdi]

Lo Kotel sus una gravadura estampada en 1850

Lo mur es ja un luòc de preguièra coma ne fa lo testimoniatge Benjamin de Tudèla al sègle XII: « A l'opausat d’aqueste luòc, a l'occident es une muralha qu’es un rèste d’aquesta del Temple e tanben del Sant dels Sants. Se nomena la pòrta de Misericòrdia. Totes los josieus van pregar a aqueste luòc ont èra la plaça ».

Jos l'Empèri otoman[modificar | Modificar lo còdi]

Pendent 400 ans, de 1517 a 1917, los Turcs administran la Palestina e daissan los josieus pregar al Mur. La Jewish Encyclopedia descriu atal lo Mur vèrs 1906 : « Lo celèbre luòc de las Lamentacions (lo « Kotel Maarabi ») es interessant a que vejaire que siá. Cada divendre aprèsmiègjorn e après lo servici del Chabbat matin o de jorns de fèsta, los josieus s'assemblan en une fola pinctorèsca per se lamentar sus lor glòria passada. Es lo luòs d’assemblament dels josieus de Jerusalèm tal coma es lo mont del Temple pels musulmans o lo Sant Sepulcre pels crestians ».

Jol mandat britanic[modificar | Modificar lo còdi]

1918. Soldats de la Legion josieva apartenent a l'armada britanica, près del Mur
Lo Mur en 1922, fotografia de Frank G. Carpenter (en).

A lor torn, los Britanics administran la Palestina de 1917 a 1948 e contunhan l’statu quo. En 1929, de tensions apareisson entre josieus e musulmans a l’entorn del Mur. A Ebron de josieus son chaplats. Los Britanics nomenan una comission d'enquista que conclutz que lo Mur èra proprietat dels musulmans e administrat per eles. Pasmens, los josieus an lo drech d'i pregar a condicion de se conformar a de regulacions limitant lor drech d'i portar d’objèctes o lor interdisent de sonar lo shofar[18].

Jol contraròtle jordanian[modificar | Modificar lo còdi]

Pendent la guèrra israeloaràbia de 1948-1949, la Legion aràbia pren lo contraròtle de la Vielha Vila de Jerusalèm a partir del 28 de mai de 1948; l'accès al Mur es interdit als Josieus de quina nacionalitat que siá per las autoritats jordanianas, en violacion flagranta dels accòrdis d'armistici[19] signats lo 3 d’abril de 1949 entre l' Estat d'Israèl e la Transjordània, que vendrà en 1950 lo Reialme de Jordània.

Pendent las detz e nòu annadas seguentas, las nombrosas demandas par diferentas autoritats oficialas israelianas e de grops josieus estrangièrs, fachas a las Nacions unidas e autres organismes internationals, per far aplicar l'acòrdi d'armistici, demoran van. Sols los soldats jordanian e de toristas pòdon accedir al site qu’es abandonat a las bordilhas amb de comuns installats fàcia al Mur.

Dempuèi lo 7 de junh de 1967[modificar | Modificar lo còdi]

Pendent la guèrra dels Sièis Jorns, los Israelians prenon lo contraròtle de tota la riba drecha del Jordan e donc de la vielha vila de Jerusalèm amb lo Mur occidental. Per celebrar aquesta reconquista detz e nòu sègles après la presa de la vila per Titus, a l’aténher los paracasudistas israelians lo Mur lo 7 de junh de 1967, lo grand rabin de Tsahal Shlomo Goren sona shofar (il sera plus tard grand rabbin d'Israël). L'accès al Mur occidental, interdit als josieus per las autoritats jordanianas dempuèi lo 28 de mai de 1948, los torna èsser accessible.

Dobertura de la palça davant lo Kotel en julhet de 1967

Lo Mur, uèi[modificar | Modificar lo còdi]

La plaça en 2009 : entrée et contrôle au premier plan, lieu de prière ancestral au fond, à gauche du Pont des Maghrébins avec son accès (en bleu) à l'Esplanade des mosquées.

De l'exterior de la vielha vila, s’accedís a la plaça davant lo Mur per una pòrta dels barris, la pòrta dels Magrebins o encara pòrta de las Bordilhas, e los contraròtles de polícia i son estrictes. Aquesta pòrta dona tanben accès al quartièr dels Magrebins. La plaça davant lo Mur es separada en 3 partidas: la mai alunhada es dobèrta a tot public; doas partidas separadas per una mekhitsa (buget) son a la disposicion de las personas que voldrián anar près del Mur, la partida nòrd essent reservada als òmes e la partida sud a las femnas.

Las salas sosterranhas bordejant la seccion dels òmes comprenon de nombrosas arcas santas ont son plaçats de rotlèu de la Torah utilizats pendent los oficis de preguièra que se dabanan a tota ora. Es tanben al nòrd del Mur que comença lo tunèl del Mur occidental (que la sortiada es sur la via Dolorosa), accessible al public sus rendez-vos.

Lo site es sovent causit per de celebracions e ceremonias, en particular per la bar mitzvah.

Fòrça de visitors an la costuma de pausar de papierons contenent de vòts o de preguièras dins las fendilhas del mur. Mai d'un milion de nòtas son pausadas cada annada[20] e i a possibilitat de ne far pausar per corriel[21]. La primièra mencion de la costuma es atribuida al rabin Chaim ibn Attar, avant de 1743[22].

Al tèrme sud del Mur occidental, se vei pro lo començament de l'arc de Robinson (del nom de l'arqueològ l'avent lo primièr estudiat) que suportava alara las grasas permetent de montar de la carrièra fins al mont del Temple[23]. Al pé d’aqueste arc foguèt trobada la pèira d'Isaïas qu’es gravat en ebrieu lo versèt Isaïas 66,14 : « וראיתם ושש לבכם ועצמותיכם כדשא תפרחנה » (« lo veiratz, e vòstra còr s’alegrarà, e vòstre òsses reviscolaràn coma l'èrba reverdís »). S’encontra sota l'arc de Robinson dins lo pargue arqueologic Davidson[24].

Espaci de preguièra mixte[modificar | Modificar lo còdi]

Espaci de preguièra principal ont òmes (a esquèrra) e femnas son separadas.
Espaci mixte al sud de la rampa dels Magrebins en ma dei 2018 pendent una bar mitzvah.

Après de multiples peripecias a vegada violentas (Haredim lançant d’injúrias e tanban de cadièras sus las femnas), en julhet de 2016 los partisans de la realizacion d'un espaci de preguèira mixte cridant encara un còp la Cort suprèma. L’11 de genièr de 2017, dins un arrèst qualificat d'istoric, la Cort suprèma d'Israèl dona al govèrn un delai de 30 jorns per trobar un « motiu satisfaisent » que justificariá que las femnas poirián pas legir de votz nautas de partiadas de la Torah pendent d'oficis religioses davant lo Mur de las Lamentacions.

Lo 25 de junh de 2017, lo govèrn d'Israèl anóncia l’arrèst parcial de la realizacion del projècte. Quitament[25] se las òbras d'adobament contunhan[25], aquesta decision provòca una tempèsta de protestacions. En octobre de 2017 lo ministre de la Cooperacion regionala e cap del judaïsme de la Diaspora, Tzachi Hanegbi, anóncia que, quitament melhorat, lo site de preguièra mixte près de l'Arc de Robinson aurà pas de dintrada comuna amb los autres espacis de preguièra del Mur occidental.

En mai de 2018 aqueste espaci consistís sempre en platafòrmas metallica provisòrias al sud de la rampa dels Magrebins, tresplombant las enòrmas pèiras aclapadas al sègle I pels Romans. De servicis mixtes s'i debanan, subretot per de bar mitzvah.

  • Arc de Robinson
    Arc de Robinson
  • La pèira d'Isaïas en naut al centre de la fotografia
    La pèira d'Isaïas en naut al centre de la fotografia
  • Preguièras de nuèch.
    Preguièras de nuèch.
  • Lo Mur, que se vei aquí la partiada superiora, es tresplombat per l'esplanada ont i a la copòla del Ròc e la mosqueta Al-Aqsa
    Lo Mur, que se vei aquí la partiada superiora, es tresplombat per l'esplanada ont i a la copòla del Ròc e la mosqueta Al-Aqsa
  • La plaça del Mur, amb a esquèrra la partida dels òmes e a drecha, aquesta de las femnas, la palanca pels toristas visitant las mosquetas e la mosqueta Al-Aqsa
    La plaça del Mur, amb a esquèrra la partida dels òmes e a drecha, aquesta de las femnas, la palanca pels toristas visitant las mosquetas e la mosqueta Al-Aqsa
  • Cada jorn de lectura de la Torah, un Sefer Torah es auçat fàcia als fidèls avant la lectura de la Paracha. Los Sefarim son plaçats dins las salas sosterranas que se vei la dintrada al caire nòrd del mur, a drecha de la fotografia.
    Cada jorn de lectura de la Torah, un Sefer Torah es auçat fàcia als fidèls avant la lectura de la Paracha. Los Sefarim son plaçats dins las salas sosterranas que se vei la dintrada al caire nòrd del mur, a drecha de la fotografia.
  • Sala sosterrana del Kotel ont son plaçats los sefarim.
    Sala sosterrana del Kotel ont son plaçats los sefarim.
  • Papierons sus que son inscrchs de vòts e preguièras dinss las fendilhas del mur
    Papierons sus que son inscrchs de vòts e preguièras dinss las fendilhas del mur
  • Lo Mur occidental, la nuèch
    Lo Mur occidental, la nuèch
  • Òme pregan al Mur occidental, 2012
    Òme pregan al Mur occidental, 2012

Nòtas[modificar | Modificar lo còdi]

Entrée au mur des Lamentations à Jérusalem, Tivadar Kosztka Csontváry, 1904.
  1. ↑ Par une décision de la justice israélienne de 2012, il est interdit de sonner du shofar au petit Kotel.
  2. ↑ Une recherche sur Google Books montre que « Mur occidental » est utilisé dans ce sens précis dès 1853 par Félicien de Saulcy (voir recherche sur Google Books de « Jérusalem et "mur occidental" ») et dès 1840 par les Archives Israélites de France (voir Archives israélites de France(1840)) et que « Mur des Lamentations » est utilisé pour la première fois en 1856 par Armand de Mestral dans son « Commentaire sur le livre des Psaumes » (voir une recherche sur Google Books des livres publiés avant 1870 mentionnant le mur des Lamentations).

Referéncias[modificar | Modificar lo còdi]

  1. ↑ 1,0 et 1,1 Quelle est l'origine du mur des Lamentations à Jérusalem ? sur Futura Sciences.
  2. ↑ Mazar,
  3. ↑  {{{títol}}}.  p. 106
  4. ↑ (en) Error en títol o url.
  5. ↑ Error en títol o url.
  6. ↑ 6,0 et 6,1 Hillel Halkin, Western Wall or Wailing Wall, Philologos, The Forward, 2001
  7. ↑ Error en títol o url.
  8. ↑  {{{títol}}}. .
  9. ↑ Religion and the Arts, Volume 12. 2008. p. 329-342
  10. ↑  {{{títol}}}. .
  11. ↑ https://web.archive.org/web/20150907014953/http://www.islamiclandmarks.com/palestine/jerusalem/buraq_masjid.html
  12. ↑ 12,0 et 12,1 (en) Error en títol o url.
  13. ↑ https://web.archive.org/web/20140714194636/http://www.ism-france.org/analyses/Israel-s-empare-du-dernier-secteur-musulman-restant-pres-de-la-mosquee-Al-Buraq-article-18046 Israël s'empare du dernier secteur musulman restant près de la mosquée Al-Buraq ; 13 avril 2013
  14. ↑ Lehmann, G. (2003) The United Monarchy in the Contryside : Jerusalem, Judah and the Shephelah during the Tenth Century BCE. In Jerusalem in the Bible and Archaeology : The First Temple Period, edited by A.G. Vaughn ans A.E. Killebrew (Atlanta : Society of Biblical Literature) : 117-162
  15. ↑ en linha.
  16. ↑ 16,0 16,1 et 16,2 Simon Claude Mimouni, Le judaïsme ancien du VIe siècle avant notre ère au IIIe siècle de notre ère, París, 2012, ed. PUF, P.522. Error de citacion : Etiqueta <ref> no vàlida; el nom «Mimouni2012_p522» està definit diverses vegades amb contingut diferent.
  17. ↑ Épiphane de Salamine, Traité des poids et mesures, 14.
  18. ↑ Löfgren, Eliel; Barde, Charles; Van Kempen, J. (décembre 1930). Report of the Commission appointed by His Majesty's Government in the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, with the approval of the Council of the League of Nations, to determine the rights and claims of Moslems and Jews in connection with the Western or Wailing Wall at Jerusalem (UNISPAL doc A/7057-S/8427, 23 février 1968)
  19. ↑ Jordanian-Israeli General Armistice Agreement, 3 avril 1949, article VIII §2 : « en tout cas... libre accès aux lieux saints et institutions culturelles, et usage du cimetière du Mont des Oliviers (in any case, shall include... free access to the Holy Places and cultural institutions and use of the cemetery on the Mount of Olives) » (texte en ligne).
  20. ↑ (en) Times, 25/07/2008.
  21. ↑ (en) Joyce Shira Starr, Faxes and Email to God, iUniverse, 1995.
  22. ↑ (en) Avraham Yitzchak Sperling, Sefer Tamei Ha-minhagim U’mekorei Ha-dinim, Shai Le-morah Publishing, Jérusalem, 1999, p. 270.
  23. ↑ (en)Robinson's Arch sur la Jewish Virtual Library
  24. ↑ "Jérusalem : 36 promenades à travers l'Histoire", Éditions Marcus, 2011, traduit par Nessim Ouahba et Eyal Méron, français, 4 mai 2011, 601 pages, ISBN 2713102367 i ISBN 9782713102363Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas.Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas., page 83.
  25. ↑ 25,0 et 25,1 (en) Netanyahu defends suspending the Western Wall agreement, JTA, 27-06-2017.

Vejatz tanben[modificar | Modificar lo còdi]

Articles connèxes[modificar | Modificar lo còdi]

Ligams extèrnes[modificar | Modificar lo còdi]

Vistas panoramicas per camèras, films, e fotografias en linha[modificar | Modificar lo còdi]

Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Mur_de_las_Lamentacions&oldid=2411840 »