Judèa
Judèa (de l'ebrieu: יהודה, Yehudah) es lo nom istoric e biblic d'una region montanhosa que correspond uèi a una partida de Cisjordania e del sud d'Israèl. Son nom ven de la tribú de Juda que constituissiá le territòri. Dins l'Antiquitat, es una region puslèu alunhada de relièu escalabrós. La Judèa foguèt lo centre de mai d'un reialme e províncias anticas: lo reialme de Juda a l'edat del fèrre, la província pèrsa de Yehoud Medinata, las dinastias dels asmoneans e dels erodians puèi la provícia romana de Iudaea.
.png)
Nom
[modificar | Modificar lo còdi]Lo territòri de Judèa (en ebrieu, Yéhouda יהודה) es tanben donat per Juda, nom de l'un dels dos reialmes de l'Israèl antic e l'edat de fèrre.
Dins lo Novèl Testament, lo nom « Judèa » a dos sens:
- lo territòri de l'ancian reialme de Juda;
- l'ensemble de la Tèrra d'Israèl, nomenat Palestina après Adrian pels Romans.
En 135, l'emperaire Adrian cambièt lo nom de la província de Judèa en Syria Palaestina (Siria Palestina).
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Judèa se termina al nòrd per la Samària, al sud pel Nèguev, a l'oèst per la plana costièra e a l'èst per la val du Jordan. Es una region arida e montanhosa. L'altitud maximala se trapa sul Mont Ebron a 1 020 mètres, l'altitud minimala se trapa a 400 mètres al dejós del nivèl de la mar, al bòrd de la Mar Mòrta.
La Judèa se divisa en tres sosregions[1]:
- la Shefelá de Judèa a l'oèst, es una region fertila, caracterizada per de puèges pauc nauts e de vals
- los monts de Judèa al centre apartenon a la cadena montanhosa que seguís la riba oèst del Jordan
- lo desèrt de Judèa a l'èst, fins a la mar Mòrta
Las limitas de Judèa avent evoluat pendent l'istòria, la plana costièra situada entre Tel Aviv-Jaffa al nòrd e Ashkelon al sud pòt tanben èsser considerada coma fasent partida de la Judèa. Es perque los esablisments josieu que s'i son desvelopadas a partir del sègle XX portavan lo nom de moshavot de Juda.
Los quita monts de Judèa pòdon se divisar entre tres zonas, amb del nòrd al sud:
- los monts de Betèl, amb al centre Betèl e Ramallah
- los monts de Jerusalèm constituisson la zona mens nauta dels monts de Judèa. Son altitud maximala es de 895 m
- los monts d'Ebron
Judèa es uèi divisada entre Israèl e Cisjordania.
Sens modèrne del tèrme
[modificar | Modificar lo còdi]Los tèrmes de Judèa e Samària son uèi utilizats pel govèrn israelian per designar en ebrieu Cisjordania. L'Organizacon de las Nacions unidas los utilisèts en 1948 per far referéncia a una partida del sud dels actuals Cisjordania e Israèl[2].
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Preïstòria/Protoistòria
[modificar | Modificar lo còdi]La preséncia umana dins aquela region es atestada dempuèk l'edat de la Pèire.
Los paleoantropològs pensan que la region èran sus la rota de las grandas migracions dels Homo sapiens, fa 100 000 ans.
L'arqueologia mostrèt que la vila de Jerich existís depuèi fa mai de 11 000 ans.
Edat du fèrre
[modificar | Modificar lo còdi]
L'istòria dels Israelits es contat per la Bíblia segon que, après la sortida d'Egipte dels Ebrieus, menats per Moïses, las tribús d'Israèl arriban en Tèrra promesa, e s'i espandisson. La tribú de Juda s'installa dins una zona comprenent los actuals Nèguev, Shefelá e desèrt de Judèa, e tanben la region a l'ntorn de Jerusalèm[3]. Las tribús s'unisson en un sol e meteis reilame d'Israèl, avent per capitala Jerusalèm, per reis successius Saúl, eissit de la tribú de Benjamin, David puèi son filh Salomon, eissus de la tribú de Juda. Un esquisma entre nòrd e sud creat un Reialme d'Israèl e un Reialme de Juda.
Lo Nòrd demora dos sègles, abans d'èsser envasit pels Assirians. La casuda del reialme del sud ven en 586 AbC, quans Judèa es envasida pels Neobabilonians.
La Judèa pèrsa puèi grèga
[modificar | Modificar lo còdi]Après l'Exili a Babilòna, es la dominacion dels Persas Aquemenids puèi dels Grècs Seleucids.
Lo reialme dels Asmoneans
[modificar | Modificar lo còdi]La resisténcia dels asmoneans faguèt un temps un reialme independant, lo reialme de Judèa, governat pe d'etnarcs, grands-prèires asmoneans.
La fin de l'independéncia, de 37 AbC fins a 1948
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde roman puèi bizantin
[modificar | Modificar lo còdi]Judàa cai enseguda jos dominacion romana en 63 AbC: Ircan II e Aristobul, filhs de la reina Alexandra, se pelejan lo tròn, Aristobul cida Pompèu. Lo comportament d'Aristobul plai pas Pompèa, e plaça Ircan sul tròn. Judèa ven un Estat-client, independent de jure mas domint de facto. Quand Pompèu fuguèt vencut per Juli Cesar, Ircan fuguèt mes a l'escart e lo poder efectiu foguèt donat a Antipater, un dels sieus ministres, que govèrna fins sa mòrt en 44 AbC. En 40, Ircan foguèt tuat e son nebot, Antigòn II Matatiá, monta sul tròn. Darrièr dels Asmoneans, foguèt tuat en 37 AbC. sus l'òrdre d'Eròdes lo Grand (filh d'Antipater, tetrarc de Judèa dempuèi 41 nomenat per Roma), e de Marc Antòni.
En 37 AbC, Eròdes prenguèt lo títol de rei, jol nom d'Eròde Ièr lo Grand. Los Romans lo nomenan « rei, aliat e amic del pòble roman » (rex socius amicusque populi Romani). A sa mòrt en 4, parteja son reialme entre sos enfants, que Eròdes Arquelaos, que govèrna tan mal que foguèt capvirat en l'an 6 per August, a l'apèl de la siuena populacion, e Eròdes Antipas, espós d'Erodiada, que n'es question dins le Novèl Testament. Ara, Judèa èra directament jol contraròtle roman: ven un districte dependent del governador de Siria e administrat per un pefècte, de l'Òrdre equèstre sonque a causa de la mendra importança de la província. Ponç Pilat fuguèt un d'aqueles, en carga benlèu de 26 a 36. Per mostrar lo títol praefectus de Pilat, i a une inscripcion de pèira descobèrta a Cesarèa. La capitala passa de Jerusalèm a Cesarèa, bastida jos Eròdes le Grand.
Judèa ganha un pauc d'independéncia entre 41 e 44, quand Eròdes Agrippa recep lo títol de rei de l'emperaire Claudi, puèi quand son filh, Eròdes Agrippa II, monta sur leven al tròn e 48. Pendent so regne se debanèt la primièra granda revòlta de Judèa, en 66–70: es matada per Tit, qu'aclapèt lo Temple de Jerusalèm. A la mòrt d'Eròdes Agrippa II, la província torna jol contraròtle roman dirècet. Doas revòltas se debanan encara:
- en 115–117, Revòlta de Kitos;
- en 132–135, Revòlte de Bar Kokhbà.
A la seguida d'aquela darrièra revòlta que faguèt subir de pèrdas pesugas a las armadas romanas, Adrian cambia lo nom de la província en « Siria Palestina », Syria Palæstina, e Jerusalèm foguèt nomenada en Ælia Capitolina, per umiliar los Josieus. Segon l'istorian cretian Eusèbi, Adrian enebís als Josieus d'abitar la polis o colonia de Ælia Capitolina, pasmens se los josieus contunhèron d'abitar las autras partidas del país, jos son nòu nom de Siria Palestina. Es fals de creire qu'Adrian expulsèt los Josieu de totas las partidas de l'anciana Judèa.
De 395 a 638, la region ven una província de l'Empèri bizantin.
L'Edat Mejana
[modificar | Modificar lo còdi]Jerusalèm es conquerida pels musulmans e ven la tresena "Vila Santa" de l'Islam. Los Arabs abbassids s'i installan. Daissan los cretians far lor pelegrinatge. En 1078, los Turcs seldjoquids deslòtjan los Arabs de Jerusalèm, e blocan lo pelegrinatge cretian. Las crosadas cemençan en 1095 (cf. Crosadas), de reialmes crestians latins seran fondats dins la region, coma lo Reialme de Jerusalèm, avent per centre Jerusalèm e Judèa. Casèt en 1187.
En 1516 comença lo periòde otoman, que s'acaba en 1917 amb la Primièra Guèrra mondiala. Mentretemps, pendent lo sègle XIX, de Josieus sionistas venon s'installar sus la Tèrra promesa, mas mens sovent en Judèa. De 1917 a 1948, Judèa fa partit de la Palestina mandatària.
Dempuèi 1948: Judèa dins Israèl e dins los territòris arabs
[modificar | Modificar lo còdi]Le Plan de partatge de la Palestina de 1947 prevesiá que la majora partida de la Judèa faga partida de l'Estat arab. Seguís la Guèrra civila de 1947-1948 en Palestina mandatària. Lo 14 de mai de 1948, l'independéncia de l'Estat d'Israèl es proclamada, comença alara la Guèrra israeloaràbia de 1948-1949. Las jovas armadas israelianass rebutan las frontièras du jove Estat, una partiada de la Judèa ven israeliana, l'autre jordaniana. La guèrra de 1967 dona lo contraròtle de tota la Judèa à Israèl mas los acòrdis d'Oslo de 1993 ne confian l'administracion d'una partida als Palestinians, alara que la question de las colonias josievas dins los territòris ocupats ven fòrça sensible.
Notas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Caroline Arnould-Béhar, La Palestine à l'époque romaine, ISBN: 978-2-251-41036-4
- ↑ Résolution 181 de l'ONU (Plan de Partage de la Palestine)
- ↑ Josué 15, trad.