Caçaire-culheire

Ua societat caçaire-culheire ei ua societat nomada ena qual era majoritat deth minjar o tot ei gahat de plantes e animals sauvatges e açò ei disparièr des societats agricultores que depenen d'espècies domesticades. Es antropològs an arremercat qu'eth terme cercaire (1) ei mès adequat tà descríuer era hònt de minjar predominant tà plan de grops non agricultors: cuélher ei ua hònt de minjar plan mès importanta que no pas caçar tàra majoritat de societats non agricultores segontes Richard Borshay Lee.

Cercar(2) a sigut, de tostemps, era mès ancestral manèra de subervíuer d'Homo. Coma ditz era Enciclopedia de Cambridge de Caçaires-Culheires: " Caçar e cuélher siguec era prumèra adaptacion qu'aguèc era umanitat e tamben era qu'aguèc mès escaduda pr'amor qu'ocupèc eth 90% dera istòria dera umanitat".

Enquia hè 12.000 annadas, toti es umans demorauen atau (3). Quan i aguèc era invencion dera agricultura, es caçaires-culheires sigueren desplaçats per pastors o grangièrs e plan d'eres an coma suplement, de còps e d'una manèra estesiva, es sòns activitats de cercaires damb animals de bòria.

Evidències arqueologiques

Pendent es annadas de 1950, Louis Binford suggeriguèc qu'es umans ancians auien eth sòn minjar hènt de carronhièrs e pas caçant (4). Es umans ancians deth Baish Paleolitic demoraven en bòsqui e tèrres damb força arbes e açò'ls permetiá cuélher crustacis, ueus, notzes e fruta ath delà de carronhejar. Mès que tuar animals grani tà auer minjar utilizaven es uassades des animals mòrts per predators o es qu'auien mòrt per causes naturals. (5)

Segontes era ipotesi dera corrida de durada, córrer longues distàncies coma quan es caça ei ua metoda encara utilizada per quauques caçaires-culheires aué e siguec era força evolutiua qu'amièc ena evolucion a arténher quauques caracteristiques umanes (aguesta ipotesi contraditz pas era ipotesi des carronhièrs: ambdús estrategies poden auer sigut utilizades de còp i alternatiuaments).

Caçar e cuélher siguec, de segur, era estrategia de sosistencia utilizada pes societats umanes hè 1.8 milions d'annadas per Homo erectus e tamben des deth neishement d'Homo sapiens hè ues 200.000 annadas. Siguec era soleta manèra de subervíuer enquia era dintrada en eth Mesolitic hé 10.000 annadas e dempús siguec remplaçada sonque graduauments damb er espandiment dera Revolucion Neolitica.

Ena transicion demest eth Miei e eth Paleolitic Superior, hè 80.000 a 70.000 annadas, diuersi grops de caçaires-culheires començaren tà especializar-se e se concentraren en caçar ua selleccion petita de cèrvis (mès que non pas auien caçat auans) e començaren tamben a cuélher ua petita selleccion de minjar.

Aguesta especializacion deth trabalh tamben amièc a crear naus utís coma es rets de pescar e es arpons d'uassi e es gafets (6). Era transicion entàra eth seguent periode neolitic ei descrit per un desvolopament sens precedents de diuerses practiques agricultores. Era agricultura s'originèc e espandiguèc en airaus desparièrs includint eth Pròche Orient, Asia, Mesoamerica e tamben en es Andes en ua epoca tan anciana coma hè 12.000 annadas.

Plantar en es bòsqui siguec tamben un sistema de produccion de minjar en diuerses parts deth mond pendent aguest periode. Es jardins salvatges aueren eth sòn origen pendent es temps preïstorics ath cant des arrius, enes selves e en es tudons enes regions damb monsons. Pendent eth proces gradual de conquistar er environament mès proche pes familhes se descurbigueren naues espècies d'arbes e de vinha que sigueren protegides e plantades mentres qu'es espècies non utilas sigueren eliminades. Tamben sigueren escolhides e sellecionades diuerses espècies estrangiéres e includides en es naus jardins (7).

Damb era agricultura er òme sellecionèc ues espècies e n'eliminèc d'autes. Es caçaires-culheires començaren a declinar graduauments.

Diuersi grops contunharen era sua vida coma caçaires-culheires. Totun, començaren a declinar pera pression des agricultors e des comunautats de pastors. Plan d'eri demorauen en regions desertiques o en bòsqui tropicals. Airaus qu'auans èren des caçaires-culheires adara èren - e encara son - conquistades per colonies d'agricultors. Pendent aguesta competicion pera utilizacion dera tèrra, es societats de caçaires-culheires s'adaptaren a naues practiques o migraren entàra naus airaus.

Segontes açò, Jared Diamond conferma ua arreduccion dera capacitat d'auer minjar salvatge, especiauments enes hònts animals. En America del Nòrd e America del Sud, per esemple, es espècies de mamifèrs mès granes s'auien escandit ena fin deth Pleistocèn - segontes Diamond pr'amor dera susesplotacion des umans (8). Totun, aguesta ipotesi dera caça estensiva que Diamond manten qu'ei encara plan discutida.

Coma qu'eth tamanh e nombre des societats d'agricultors creisheren e s'espandiren entàra tèrres tradicionalments des caçaires-culheires, aguest proces amiéc ath desvolopament des prumères formes de govern en es centres agricultors, coma en eth Fertil Creishent, Índia anciana, China anciana, civilizacion olmeca, Africa sos-sahariana e Norte Chico.

Fin finau, era umanitat cambiéc pera agricultura e es pauques cultures de caçaires-culheires contemporanèus demoren en airaus pas utils tàra agricultura. Es arqueològs an evidencies coma es utís de pèira tà compréner es activitats des caçaires-culheires includint era mobilitat (9).

Caracteristiques comunes

Un San de Namibia. Tradicionalament pòble de caçaires-culheires, es san son aué a cambiar de mòda de vida.

Abitat e poblason

Es assetades de caçaires-culheires poden éster permanents, temporals o ambdús, segontes era mobilitat dera comunautat. Es comunautats mobils tipiques bastissen refugis utilizant materials tà bastir temporals o utilizen refugis d'arròca naturals on se pòt.

Estructures socials e economiques

Es caçaires-culheires an un ethos social egalitaire. Totun, es colonies de caçaires-culheires (per esemple aqueri que demoren ena costa deth nòrd-oèst d'America del Nòrd) son ua excepcion. Gaireben toti es caçaires-culheires africans son egalitaires e es hemnes an tant de poder coma es òmes (10).

Er egalitarisme tipic des umans caçaires-culheires non a sigut jamès perfecte més ei revolucionari en eth contexte dera evolucion. Un des cosins primats més proches ara umanitat, er chimpanzé, ei tot mens egalitaris e bastissen jerarquies dominades soent per un mascle alfa. Era disparietat ei tan grana damb es umans caçaires-culheires qu'es paleoantropològs soent díden qu'era arresistencia tà éster dominat siguec ua clau entàra eth neishement dera consciencia umana, era lengua, es relacions socials e era organizacion (11)(12)(13).

Quauques arqueològs díden qu'era violencia enes societats de caçaires-culheires ère totjorn present. Díden que demest un 25% e un 30% des mòrts des adults en aguestes societats èren per omicidis. En eth sègle XXau sonque son demest eth 2% o 3%. Díden qu'era arrason ère era guerra tribal constant: "Es !kung deth Kalahari, es Inuit der Artic, es aborigens d'Austràlia, dus tresaus des caçaires-culheires d'aué son en un estat de guerra constant e gaireben un 90% an de hèr era guerra un còp cada an" (14). Totun, plan d'antropològs, includint quauqu'ns qu'an demorat damb caçaires-culheires son pas d'acòrd damb açò e díden qu'es societats de caçaires-culheires nomàdes an plan pauca violencia (15).

Es caçaires-culheires d'aué, coma es pigmeus, an un egalitarisme social que, de còps, enquia arriba ar egalitarisme sexual.

Quauques antropològs confermen qu'es caçaires-culheires an pas de caps permanents; en lòc d'açò era persona que pren era inicitaiva cada còp depen deth trabalh a hèr (16)(17)(18). Tà hèr crèisher er egalitarisme social e economic que i a tamben soent, mès pas tostemps, egalitarisme sexual (16). Es caçaires-culheires son soent amassats sus es valors d'amistat e apertenença ara tribú (19).

Eth lòc tà víuer es matrimonis demest es caçaires-culheires qu'ei matrilocal, sustot pendent sòn inici (20). Açò vò díder qu'es mairs joenes poden auer era ajuda des sues propies mairs que contunhen de víuer en er madeish camp (21). Es sistemes d'amistat e descendencia demest es caçaires-culheires èren relatiuaments flexibles. Totun, tamben i a evidencies qu'aguesta union per amistat pòt éster matrilineal (22).

Diuersi paucs grops coma es Haida der Colómbia Britanica d'aué demoraven en un environament tant ric que podián demorar sedentaris o semi-nomàdes coma plan d'autes natius americans dera costa deth nòrd deth Pacific.

Qu'ei facil tàs escolaires occidentals de càder ena trapa de vèder es unions sexuals e socials des caçaires-culheires coma era lutz des valors occidentals. Un pont comun ena desseparacion sexual qu'ei era madeisha desseparacion deth trabalh, damb es hemnes que sustot cuelhen mentres qu'es òmes caçen. Se poderiá pensar qu'aguest hèt comporta era opression des hemnes e que las manten laguens dera esfera domestica. Totun, diuersi espiaires i son pas d'acòrd. Coma encuedar-se des petits ei un trabalh collectiu, aguesti an diuerses mairs e pairs e era esfera domestica pr'açò, qu'es hè pas mès petita se non mès poderosa.

En totes es societats de caçaires-culheires es hemnes shauten plan dera carn que porten es òmes ath camp. Un esemple illustratiu ei eth der estudi de Biesela Megan des Ju/'hoan sud-africans, " Women like Meat" (23) (Es hemnes shauten era carn). Recerques arqueologiques recents suggereishen qu'era desseparacion sexual deth trabalh siguec era innovacion organizativa fonamental qu'amiéc Homo sapiens a guanhar era batalha damb es Neanderthal pr'amor que permetèc qu'es nosti ancessors migrassen d'Africa e s'espandissen per tota era planeta (24).

Encara aué plan de caçaires-culheires an ua desseparacion sexual deth trabalh estructurada simbolicaments e tamben conceptuauments a trauers dera ideologia dera sang (25). Totun, ei vertadièr qu'en minoritats es hemnes caçen tamben coma es òmes e de còps ath sòn costat. Es melhors esemples son es Aeta des Filipines. Segontes un estudi "prèp deth 85% des hemnes Aeta filipins caçen coma es òmes en grops o damb cans e an ua escaduda d'un 31% comparat damb eth 17% des òmes. Es sòns percentatges son encara melhor amassat damb òmes: grops mixtes an ua escaduda d'un 41% demest es Aeta (17). Tamben se trapèc qu'enter es Ju'/hoansi de Namibia es hemnes ajudaven a dur eth minjar pendent era caçera (26).

Ena conferencia de 1966 "Er òme caçaire" es antropològs Richard Borshay Lee e Irven DeVore confermaren qu'er egalitarisme ère ua des principals caracteristiques des caçaires nomàdes pr'amor qu'era mobilitat sonque a besonh de pauques posessions materials.

Ath delà i a pas de surplus tà éster amassat per un solet individú. D'autes caracteristiques confermades per Lee e DeVore son es termières territorials e era composicion demografica. Ena madeisha conferencia, Marshall Sahlins parlèc sus "Notes sus era societat original que flueish" e diguèc que era vision sus es caçaires-culheires coma ésters solets, praubes, lords, bestiudals e cuerts coma Thomas Hobbes auia descrit en 1651 ère pas vertadièra. Segontes Sahlin, es dades etnografiques arremerquen qu'es caçaires-culheires trabalhaven mens ores e auien mès d'oci qu'es membres d'ua societat industrial e qu'aguesti encara minjen ben.

Es caçaires-culheires trabalhen cercant minjar sonque 6,5 ores per dia mentres qu'aué , enes societats industrials, er òme trabalha ues 8,8 ores per dia.

Siguec vaduda era idia que son urosi damb plan pauc en eth sentit material. Açò, se diguèc, qu'ère ua economia Zen (27). Aguesta gent auia es madeishi besonhs que sòns vesins sedentaris mès trapaven era vida pas tan malaisida. Dempús, en 1996, Ross Sackell hèc dus metanalisis desparièrs tà esprovar empiricauments eth pont de vista de Sahlins. Eth prumèr qu'es basava sus 102 lòcs d'estudi e eth dusau analizèc 207 estudis sus era energia des caçaires-culheires. Sackett trapèc qu'es adults quan cerquen e hèn trabalhs socials d'orticultura i son sonque 6.5 ores per dia mentres qu'era gent que trabalha en societats agricultores o industrials i son 8,8 ores per dia. (28).

Ua recerca hèta recentaments arremerca qu'era sua esperança de vida ei, susprenentments plan alta (29). Er intercambi mutu de hònts (p.e. carn caçada) ei important en eth sistema economic des societats de caçaires-culheires (19). Ath delà, aguestes societats poden éster descrites coma ues que víuen dera economia des regals.

Variabilitat

Es societats de caçaires-culheires an ua grana variabiliat segontes era zona climatica e son accés as estructures socials e tecnologiques.

Ua manèra de desseparar es grops de caçaires-culheires ei per sòn sistema de retornar es causes. James Woodburn utiliza era categoria retorn immediat des caçaires-culheires tà mostrar es grops egalitaris e un retorn endarrerit en eth temps pes non egalitaris. Es cercaires que retornen immediataments menjen en un dia o dus dempús d'auer-lo auut. Es qu'an un retorn posterior amassen eth surplus de minjar (30).

Éster caçaire-culheire siguec eth mode de vida uman de suberviuencia mès comun pendent eth Paleolitic mès quan s'espien es caçaires-culheires d'aué se trapa pas qu'aguestes sejan parières as societats paleolitiques. Es cultures caçaires-culheires d'aué an auut plan de contacte damb era civilizacion moderna e mostren pas ues condicions parières as trapades en societats qu'an pas auut encara contacte damb eth mond modern (31).

Era transicion deth mond des caçaires-culheires entàra ua societat agricultora se pòt hèr per mès d'ua dralha. S'a confermat qu'es caçaires-culheires an ua estrategia d'adaptacion que pòt tornar a éster utilizada se n'an de besonh quan es cambis environamentals causen un stress tà auer minjar sus es agricultors (32). De hèt, qu'ei encara malaisit de diboishar ua linha clara demest es societats agricultores e es de caçaires-culheires, especiauments des der espandiment dera agricultura que amiéc a ua difusion cultural viuída pendent es darrèrs 10.000 annadas. Aguest pont de vista antropològic a pas cambiat des des annadas de 1960.

Perspectives modernes e revisionistes

Pendent es annades 80 ua petita part mès significatiua des antropològs e arqueològs sajaren de demostrar qu'es grops contemporanèus aperats caçaires-culheires an pas, ena majoritat des còps, ua istòria contunhada de caça e cerca e que an plan de còps es sòns ancessors qu'èren agricultors o pastors butats entàra airaus marginals coma resultat de migracions, explotacion economica i/o conflictes violents. Eth resultats d'açò ei que i a ua interaccion complessa demest caçaires-culheires e non caçaires pendent milenats.

Quauqu'ns que confermen aguesta teoria revisionista díden tamben qu'es caçaires-culheires purs s'escandiren pauc dempús d'auer contactes colonials e que's pòt pas apréner arren d'aguesti grops de caçaires-culheires preïstorics des deth pont de vista des estudis moderns (33)(34).

Lee e Guenther an dit non as arguments que Wilmsen (35)(36)(37), Doran Shultziner e d'autes qu'espliquen que encara podem apréner plan des estils de vida des caçaires-culheires prïstorics se estudiem es caçaires-culheires contemporanèus - sustot es sues societats egalitaires - (38).

Força caçaires-culheires cambien eth paisatge copant e cremant es plantes qu'an pas de besonh e quaququ'ns enquiath pont que modifiquen es abitats animals. Aguestes activitats son en ua escala totauments disparièra des hètes pes agricultors mès tamben son ua domesticacion des hònts de minjar produsides temporauments o cambiades per productes que da era natura.

Diuersi agriculturalistes tamben caçen e cuélhen adara e adés (p.e. que planten pendent era sason liure de heired e caçen pendent er ivern). D'autes encara caçen sustot per plaser en paises desvolopats. Ena selva brasilera aguesti grops que caçaven e cuelhien enquia hè pauc an tornat a ac hèr dempús d'auer adoptat era agricultura pr'amor que volen hugir deth control colonial o es malauties europees que arredusiren es sòns populacions enquia nivèus on era agricultura ei malaisida de practicar.

Damb tot, encara i a un nombre de caçaires -culheires contemporanèus qu'an auut contacte damb d'autes societats e contunhen damb es sòns estils de vida damb ua influencia esterna plan arredusida. Un d'aguesti ei eth des Pila Nguru der oèst australian, que demoren en eth Grand Desert de Victoria on es europeus poden pas plantar arren ( o auer de bueus). D'autes son es Sentinelesians des Isles Andaman, en er Ocean Indian, que demoren ena isla deth Nòrd de Sentinel e qu'an encara vides independents e volen pas auer contacte damb gent de dehòra.

Es caçaires-culheires coma aguesti dera isla de Bathurst son segontes es scientifcs ua gent qu'a arren a véder damb es sòns ancessors paleolitics.

Ameriques

Se pensa qu'es caçaires-culheires crotzaren er Estrech de Bering des d'Asia entàra America del Nòrd per un pont de tèrra aperat Beringia que i auia hè demest 47000-14000 annades (40). Hè 18.500-15.500 annadas aguesti caçaires-culheires seguien era megafauna deth Pleistocèn adara escandida a trauers de dralhes liures de gèu que i auia demest es montanhes de gèu dera Laurentida e era capa de gèu dera Cordilhera (41).

Ua aute ruta prepausada ei a pè o damb gabarròts migrant per tot eth Pacific enquia America del Sud (42)(43).

Es caçaires-culheires aurien auut escaduda enes Ameriques sustot enes Granes Planures des Estats Units e Canada e arribat enquia era Peninsula de Gaspé ena costa atlantica o tan luenh coma Monte Verde, en Chile. S'espandiren per un plan gran airau geografic e pr'amor d'açò aueren diuersi estils de vida. Totun, toti eri auien en comun gaireben eth madeish estil tà produsir utís de pèira. aguestes adaptacions regionals se trapen en totes es Ameriques e les hèien grops de demest 25 a 50 membres d'ua familha espandida (44).

Eth periode arcaic american vedèc un cambi environamental per causa d'un clima mès sec e er escandiment dera megafauna (45). Plan d'aguesti grops qu'èren ena epoca grops de caçaires-culheires qu'es movien plan, mès adara grops individuals començaren a cercar hònts de minjar locauments. Damb eth temps i a ua generalizacion d'un creishement d'estils regionals coma es deth Sud-èst, Artic, Poverty, Dalton o Plano, tradicions pro conegudes. Aguestes adaptacions regionals demorarien era norma damb ua dependencia cada còp mès petita sus caçar o cuélher e ua economia barrejada de petita caça, peish e ,segontes era sason, verdura salvatge e tamben plantes amassades pendent tot er an (46)(47).

Referències

1. Marlowe, F. W. (2005). "Hunter-gatherers and human evolution". Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews 14 (2): 54–67. doi:10.1002/evan.20046. edit
2. https://web.archive.org/web/20220119110711/https://www.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev.an.17.100188.002333
3. Lee, Richard B (2005). Cambridge Encyclopedia of Hunters and Gatherers. Cambridge University Press. p. inside front cover. ISBN 9780521609197.
4. Binford, Louis. R. (1986) Human ancestors: Changing views of their behavior. Journal of Anthropological Archaeology 3:235-257.
5. The Last Rain Forests: A World Conservation Atlas by David Attenborough, Mark Collins
6. Fagan, B: People of the Earth, pages 169-181. Scott, Foresman, 1989.
7. Douglas John McConnell (1992). The forest-garden farms of Kandy, Sri Lanka. p. 1. ISBN 9789251028988.
8. Diamond, Jared. (1998). Guns, Germs and Steel. London: Vintage. ISBN 0-09-930278-0.
9. Blades, B. 2003. End scraper reduction and hunter-gatherer mobility. American Antiquity 68:141-156.
10. Karen Endicott 1999. Gender relations in hunter-gatherer societies. In R.B. Lee and R. Daly (eds), The Cambridge Encyclopedia of Hunters and Gatherers. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 411-418.
11. Erdal, D. and A. Whiten 1994. On human egalitarianism: an evolutionary product of Machiavellian status escalation?Current Anthropology 35(2): 175-183.
12. Erdal, D. and A. Whiten 1996. Egalitarianism and Machiavellian intelligence in human evolution. In P. Mellars and K. Gibson (eds), Modelling the early human mind.Cambridge: McDonald Institute Monographs.
13. Boehm, C. 2001. Hierarchy in the Forest. The evolution of egalitarian behavior. Cambridge, MA: Harvard University Press.
14. "Noble or savage?". The Economist.
15. http://www.psychologytoday.com/blog/freedom-learn/201105/how-hunter-gatherers-maintained-their-egalitarian-ways-three-complementary
16. ^a b Gowdy, John M. (1998). Limited Wants, Unlimited Means: A Reader on Hunter-Gatherer Economics and the Environment. St Louis: Island Press. p. 342. ISBN 1-55963-555-X.
17. ^a b Dahlberg, Frances. (1975). Woman the Gatherer. London: Yale university press. ISBN 0-300-02989-6.
18. Erdal, D. & Whiten, A. (1996) "Egalitarianism and Machiavellian Intelligence in Human Evolution" in Mellars, P. & Gibadfson, K. (eds) Modelling the Early Human Mind. Cambridge MacDonald Monograph Series
19. ^a b Thomas M. Kiefer (Spring 2002). "Anthropology E-20". Lecture 8 Subsistence, Ecology and Food production. Harvard University. Retrieved 2008-03-11.
20. Marlowe, F. W. 2004. Marital residence among foragers. Current Anthropology 45 (2): 277-284.
21. Hawkes, K., J. F. O’Connell, N. G. Blurton Jones, H. P. Alvarez, and E. L. Charnov. 1998. Grandmothering, Menopause, and the Evolution of Human Life-Histories.Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 95: 1336-9.
22. Knight, C. 2008. Early human kinship was matrilineal. In N. J. Allen, H. Callan, R. Dunbar and W. James (eds.), Early Human Kinship. Oxford: Blackwell, pp. 61-82.
23. Biesele, M. 1993. Women Like Meat. The folklore and foraging ideology of the Kalahari Ju/'hoan. Witwatersrand: University Press.
24. Stefan Lovgren. "Sex-Based Roles Gave Modern Humans an Edge, Study Says". National Geographic News. Retrieved 2008-02-03.
25. Testart, A. 1986. Essai sur les fondements de la division sexuelle du travail chez les chasseurs-cueilleurs. Paris: Éditions de l’École des Hautes Études en Sciences Sociales.
26. Biesele, Megan; Barclay, Steve (March 2001). "Ju/'Hoan Women's Tracking Knowledge And Its Contribution To Their Husbands' Hunting Success". African Study Monographs. Suppl.26: 67–84.
27. Sahlins, M. (1968). "Notes on the Original Affluent Society", Man the Hunter. R.B. Lee and I. DeVore (New York: Aldine Publishing Company) pp. 85-89. ISBN 0-202-33032-X. See also: Jerome Lewis, 'Managing abundance, not chasing scarcity', Radical Anthropology, No.2, 2008, and John Gowdy, 'Hunter-Gatherers and the Mythology of the Market' in Lee, Richard B (2005). Cambridge Encyclopedia of Hunters and Gatherers.
28. Sackett, R. 1996. Time, energy, and the indolent savage. A quantitative cross-cultural test of the primitive affluence hypothesis. Ph.D. diss., University of California, Angles.
29. Guenevere, Michael; Kaplan, Hillard (2007). "'Longevity amongst Hunter-gatherers'". Population and Development Review 33 (2): 319.
30. Kelly, Robert L. (1995). The Foraging Spectrum: Diversity in Hunter-Gatherer Life ways. Washington: Smithsonian Institution. ISBN 1-56098-465-1.
31. Portera, Claire C.; Marlowe, Frank W. (January 2007)."How marginal are forager habitats?" (PDF). Journal of Archaeological Science 34 (1): 59–68.doi:10.1016/j.jas.2006.03.014.
32. Lee, Richard B. & Daly, Richard, eds., ed. (1999). The Cambridge Encyclopedia of Hunters and Gatherers. Cambridge University Press. ISBN 0-521-60919-4.
33. Kelly, Raymond (October 2005). "The evolution of lethal intergroup violence". PNAS 102 (43): 15294–15298.doi:10.1073/pnas.0505955102. PMC 1266108.PMID 16129826.
34. Wilmsen, Edwin (1989). Land Filled With Flies: A Political Economy of the Kalahari. University Of Chicago Press.ISBN 0-226-90015-0.
35. Lee, Richard B.; Guenther, Mathias (1995). "Errors Corrected or Compounded? A Reply to Wilmsen". Current Anthropology (36): 298–305.
36. Lee, Richard B. (1992). "Art, Science, or Politics? The Crisis in Hunter-Gatherer Studies". American Anthropologist(94): 31–54.
37. Marlowe, Frank (2002). Ethnicity, Hunter-Gatherers and the 'Other'. Smithsonian Institution Press. p. p247.
38. Shultziner, Doron (2010). "The causes and scope of political egalitarianism duringthe Last Glacial: a multi-disciplinary perspective". Biology and Philosophy 25: 319.doi:10.1007/s10539-010-9196-4.
39. Nicolas Peterson; John Taylor (1998). "Demographic transition in a hunter-gatherer population: the Tiwi case, 1929-1996". Australian Aboriginal Studies (Australian Institute of Aboriginal and Torres Strait Islander Studies)1998.
40. "Atlas of the Human Journey-The Genographic Project". National Geographic Society. 1996–2008. Retrieved 2009-10-06.
41. "The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health". Scientific American. Retrieved 2009-11-17.
42. "Alternate Migration Corridors for Early Man in North America". American Antiquity, Vol. 44, No. 1 (Jan., 1979), p2. JSTOR 279189.
43. ""Mitochondrial DNA Studies of Native Americans: Conceptions and Misconceptions of the Population Prehistory of the Americas", Evolutionary Anthropology"(pdf). University of Illinois at Urbana-Champaign. 2003. p. 12:7–18. Retrieved 2009-11-17. |first1= missing|last1= in Authors list (help)
44. Broster, John (2002). "Paleoindians in Tennessee". Tennessee Department of Environment and Conservation. Tennessee Historical Society. Online Edition provided by:The University of Tennessee Press. Retrieved 2009-11-21.
45. "Blame North America Megafauna Extinction On Climate Change, Not Human Ancestors". ScienceDaily. 2001. Retrieved 2010-04-10.
46. Fiedel, Stuart J (1992). Prehistory of the Americas(Digitised online by Google books). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-42544-5. Retrieved 2009-11-18.
47. Stuart B. Schwartz, Frank Salomon (1999-12-28). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas(Digitised online by Google books). Cambridge University Pre

Tà léger més

• Barnard, A. J., ed. (2004). Hunter-gatherers in history, archaeology and anthropology. Berg. ISBN 1-85973-825-7.
• Bettinger, R. L. (1991). Hunter-gatherers: archaeological and evolutionary theory. Plenum Press. ISBN 0-306-43650-7.
• Bowles, S. and Gintis, H. (2011). A Cooperative Species: Human Reciprocity and Its Evolution. Princeton University Press. ISBN 0-691-15125-3. (Reviewed in The Montreal Review)
• Brody, Hugh (2001). The Other Side Of Eden: hunter-gatherers, farmers and the shaping of the world. North Point Press. ISBN 0-571-20502-X.
• Lee, Richard B. and Irven DeVore, eds. (1968). Man the hunter. Aldine de Gruyter. ISBN 0-202-33032-X.
• Meltzer, David J (2009). First peoples in a new world: colonizing ice age America. University of California, Berkeley. ISBN 0-520-25052-4.
• Morrison, K. D. and L. L. Junker, eds. (2002). Forager-traders in South and Southeast Asia: long term histories. Cambridge University Press. ISBN 0-521-01636-3.
• Panter-Brick, C., R. H. Layton and P. Rowley-Conwy, eds. (2001). Hunter-gatherers: an interdisciplinary perspective. Cambridge University Press. ISBN 0-521-77672-4.
• Turnbull, Colin (1987). The Forest People. Touchstone. ISBN 978-0-671-64099-6.

• [Mudar K and Anderson D 2007. New evidence for Southeast Asian Pleistocene foraging economies: faunal remains from the early levels of Lang Rongrien rockshelter, Krabi, Thailand [1]. Asian Perspectives 46(2)

Pàgines web

• Nature's Secret Larder - Wild Foods & Hunting Tools.
• A wiki dedicated to the scientific study of the diversity of foraging societies without recreating myths
• Balmer, Yves (2003–2009). "Ethnological videos clips. Living or recently extinct traditional tribal groups and their origins". Andaman Association.