Cinc elements (Wuxing)
Wuxing (en chinés: 五行; en pinyin: wǔxíng, "cinc processus", "cinc estapas", "cinc movements") es una nocion venent de la pensada chinesa antica que descriu l'interaccion entre las cinc energias de basa qu'es considerat coma compausant totes los fenomèns. Es un alarguiment del principi del Yin e Yang segon que tota causa es formada per doas facietas dinamicas que se genèran e se destruson mutualament.
Lo concèpte de wuxing s'exprimís sovent coma la "teoria dels cinc elements (chineses)", mas aquela definicion se vei una pauc limitada, perque la nocion d'"element" a una connotacion de rigiditat contradictòria amb la nocion de transformacion de contunh d'aquela concepcion. De fach, los cinc elements chineses simbolizan puslèu una mena d'"energia" o "foncion" que se manifèsta de biais representatiu en cadun d'aqueles nomenats "elements".
Los cinc procèssus e lors relacions
[modificar | Modificar lo còdi]Los cinc processus son:
- Fuòc (火, huǒ)
- Aiga (水, shuǐ)
- Fusta (木, mù)
- Metal (金, jīn)
- Tèrra (土, tǔ)
Aqueles cinc procèssus son en relacion segon dos cicles d'interaccions, un dich de generacion (生, xeng), segon que cada element o fòrça evoluís fins a venir la seguenta, e un de domeni o d'inibicion (克/剋, kè), que cada fòrça predomina pas sus la seguenta, mas sus l'autra. Per aquò lo primièr cicle se nomena tanben "maire-filh" e lo segon "grand paire-pichon filh".
Aqueles dos cicles s'enóncian per mejan de frasas que constituisson una ajuda mnemotecnica per se'n remembrar l'òrdre:
Cicle de generacion
[modificar | Modificar lo còdi]- la Fusta alimenta lo Fuòc;
- Lo Fuòc se càmbia en Tèrra (o en cendra, es a dire polvera de tèrra);
- la Tèrra forma lo Metal;
- lo Metal ven Aiga (torna a l'estat liquid);
- l'Aiga noirís la Fusta.
Cicle del domeni
[modificar | Modificar lo còdi]- la Fusta manten la Tèrra;
- la Tèrra conten l'Aiga;
- l'Aiga atuda lo Fuòc;
- lo Fuòc fond lo Metal;
- lo Metall copa la Fusta.
Correspondéncias
[modificar | Modificar lo còdi]Vèrs 200 AbC, apareguèt una escòla de pensada nomenada Yinyangjia, o l'escòla del Yin-Yang, de caracter naturalista e la fondacion que s'atribuís al mèstre Zou Yan (305 AbC - 240 AbC). Dins son ensag d'explicar lo monde se referissent pas que a las causas mecanicas naturalas, aquela escòla sistematizèt un sistèma de correspondéncias entre los concèptes del Yin e del Yang, los cinc procèssus e los signes del Yi Jing.
Aquelas correspondéncias, d'en primièr luòc una explicacion cosmologica, foguèron fòrça utilizadas dempuèi dins totas las disciplinas practicas, coma l'alimentacion, la medecina, l'astrologia/astronomia, lo feng-xui, los arts marcials, la musica, etc.
- Correspondéncias segon los uèit trigramas del Yi Jing:
| Processus | Metal | Tèrra | Fusta | Fusta | Aiga | Fuòc | Tèrra | Metal |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Trigrames | ☰ 乾 qián | ☷ 坤 kūn | ☳ 震 zhèn | ☴ 巽 xùn | ☵ 坎 kǎn | ☲ 離 lí | ☶ 艮 gèn | ☱ 兌 duì |
| Yi Jing | Cèl | Tèrra | Tròn | Vent | Aiga | Fuòc | Montanha | Lac |
- Taula dels cinc procèssus (non exaustiva)
| Fusta | Fuòc | Tèrra | Metal | Aiga | |
|---|---|---|---|---|---|
| Color | cian[1] (de blau a verd) | roge | jaune | blanc | negre |
| Animal simbolic | Dragon blau | Aucèl roge | Unicòrn jaune | Tigre blanc | Tortuga negra |
| Mes lunar | 1r, 2d, 3n | 4n, 5n, 6n | (cap) | 7n, 8n, 9n | 10n, 11n, 12n |
| Punt cardinal | Èst | Sud | Centre | Oèst | Nòrd |
| Sason | Prima | Estiu (los dos primièrs meses) |
Cambi de sason (cada tres meses) |
Tardor | Ivèrn |
| Planeta | Jupitèr | Mart | Saturne | Vènus | Mercuri |
| Nota de musica chinesa (sistèma pentatonic) |
mi 角 júe | sol 徵 zhǐ | do 宫 gōng | re 商 shāng | la 羽 yù |
| Desequilibri fisiologic | aire 風 fēng | calor 熱 rè | umiditat 溼 shī | fred 寒 hán | excès 燥 zào |
| Organ “plen” | fetge | còr | mesolha | palmon | ren |
| Organ “vuèit” | vesicula biliara | intestin prim | estomac | intestin gros | bofiga |
| Dets | indèx | màger | poce | anular | det pichon |
| Organ dels senses | uèlh | lenga | boca | nas | aurelha |
| Senses | vista | paraula | gost | odorat | audicion |
| Secrecions | lagremas | bava | saliva | secrecions nasalas | susor |
| Sabors | agre | amar | dolç | picant | salat |
| Localizacion de las sabors (en medecina chinesa) |
ligaments, nèrvis | venas e artèrias | muscle | pèl | òs e mesolha |
| Sentiment | colèra | jòia /euforia | obsession | tristesa | paur |
| Vertut confuciana | fraternitat 仁 rén | correccion 禮 lǐ | paraula 信 xìn | dever 義 yì | saviesa 智 zhì |
| Comportament | contenença | observacion | pensada | paraula | escota |
| Animal domestic | polalha | Feda, cabra | buòu | can, caval | pòrc |
| Fruch | pera | pruna | caqui | persec | castanha |
| Gran | sesam | blat | ris | milh | mongeta |