Edèssa (Mesopotàmia)
Εδεσσα (grc)  | |
 | |
| Nom oficial | Εδεσσα (grc) |
|---|---|
| Administracion | |
| Capitala de | Comtat d'Edessa, Osroene (ca)  , Mésopotamie arménienne (fr) e Osroene (ca) |
| Geografia | |
 | |
| 37° 08′ 44″ N, 38° 47′ 02″ E | |
| Províncies (ca) | Província de Şanlıurfa (ca) |
| Àrea metropolitana (ca) | Şanlıurfa (ca) |
| Demografia | |
| • Totala | 55 000 ab. (1890 ) |
Edèssa (en ancianament Roais el occitan) èra una vila antica, actualament nomenada Şanlıurfa o Urfa, situada dins çò qu'es uèi lo sud-èst de Turquia. De 137 avC a 244 avC foguèt la capitala del Reialme d'Osroene e de 1097 a 1144 foguèt la capitala d'un comtat.
La vila èra ancianament nomenada Urhai, que poiriá èsser un nom d'origina pèrsa derivat de Khosrov, mas la tradicion lo fa anterior als pèrses e poiriá tanben èsser un nom siriac. Lo nom Edèssa vendriá de l'assirian Edessu, que seriá estat impausat après l'emigracion assiriana a l'entorn de 612 AbC, après la casuda de Ninive. Pasmens, es mai probable que, donat que i aviá fòrça fonts a Edessa, lo Seleucid Seleucus I Nicator, a l'entorn de 290 avC, decidiguèt de tornar fondar la vila e de li donar lo nom d'Edessa, l'anciana capitala reiala de Macedònia ont i aviá tanben fòrça fonts .
Vèrs 137 aC, s'establiguèt una dinastia nomenada de Bar Hawuy, totun mai coneguda coma la dinastia dels Abgar (agbarides), nom que portèron dètz de los sieus reis. Los seleucides, probablament, restabliguèron lo sieu domeni a Edèssa pauc abans del 132 aC; en 122 aC, lo rei Abdu bar Mazur se declarèt vassal de l'Empèri part. Lo 85 aC, se proclamèt a Edèssa la sobeiranetat del rei d'Armenia que durèt fins al 67 aC. Après, la vila foguèt jos influéncia de las parts.
Domeni roman
[modificar | Modificar lo còdi]En 114 foguèt conquistada per Trajan. Lo sieu successor Adrian l'evacuèt en 118, mas la region demorèt jos influéncia romana. En 201 patiguèt una inondacion.[1] En 244 lo reialme, qu'èra pauc mai que l'entorn de la vila, foguèt suprimit e incorporat dins la província romana de Osroene qu'Edèssa ne foguèt la vila principala.
Lo 260, los sassanides obtenguèron una granda victòria en la batalha d'Edèssa; l'emperaire Valerian I foguèt fach presoèr, mas la vila d'Edèssa apareis pas a la lista de las ocupadas pels perses, que acò se supausa o ben que la garnison romana resistiguèt o que foguèt abandonada immediatament après una ipotèca conquista.
Pendent las persecucions de Dioclecian, emperaire entre lo 284 e 305, Edèssa, e la region en general, donèt qualques martirs e ne son los mai coneguts Guria e Shamona. En aquel temps, s'i introdusiguèt la secta dels maniquèus. En la siá reorganització, Dioclecià fondèt a Edèssa una fabrica d'armas e equipas militaras #mai que mai destinadas a las legions de la frontièra.
Lo 298, Galeri derrotèt los perses e va reorganitzar la província de Osroene. La vila venguèt la clau d'una eventuala conquista persa de Siria e o disiá aital Shahpur II (309-379) al 359. Pendent dos sègles, Edèssa foguèt una basa romana per provesir de soldats e materials d'autras fortalesas mai a l'èst, mai que mai Nisibis. La província foguèt governada per un dux resident a Edeèssa (dux Osrhoenae).
Lo 363, Jovian liurèt Nisibis a Pèrsia e fòrça crestians de la region se refugièron a Edèssa; entre eles, lo poèta Efraim lo Siri, que fondèt un seminari conegut coma "L'escòla dels pèrses", que venguèt un centre de nestorianisme e la populacion adoptèt lo monofisisme. L'escòla se deguèt se transportar mai tard a Nisibis (en poder de Pèrsia), per evitar las persecucions.
Lo 544, foguèt atacada pels perses que l'assetgèron sens succès. Cosroes II, en la guèrra amb l'empèri (603-628), l'ocupèt al 609. Foguèt recobrada per Heraclius lo 628 e retornada a l'empèri en lo tractat de patz del meteis an 628.
Domeni roman d'Orient
[modificar | Modificar lo còdi]Demorèt en mans dels romans d'Orient solament 11 ans; lo governador Johannes Kateas volguèt salvar lo domeni en pagant tribut als arabes, mas foguèt destituit e substituit pel general Ptolemaeius, que lo 639 la rendèt al cap arab que l'atacava.
Possession del califat, foguèt integrat dins lo govèrn de la Djazira e dins d'aquel govèrn al del Diyar Mudar (amassa amb Raqqa, Haran e al-Karkisiya, e foguèt una vila segondària de província que foguèt coneguda coma al-Ruha. Lo 3 d'abril del 679, un tèrratrem destruiguèt la glèisa crestiana. Vèrs lo 686, formèt un govèrn amassa amb Haran e Sumaysat, qu'Ibrahim al-Ashtar cediguèt ne faguèt a Hatim ibn al-Numan. Lo darrièr avesque important ne foguèt Jacob de Edessa (684-687), que regiguèt la sedença tanben unes meses en 708. Edèssa foguèt destruida per un tèrratrem lo 718, mas foguèt rebastida rapidament.
Lo 737, un grèc nomenat Bashir apareguèt a Edèssa e se faguèt passar per Tiberies, filh de Constantí IV e, e mai se atenguèt qualque supòrt, foguèt lèu desemmascarat e executat dins la pròpria vila. Lo 750/751, foguèt teatre de las luchas entre Abu Djafar e lo futur califa al-Mansur d'un costat e lo proomeia Ishak ibn Muslim al-Ukayli e lo sieu fraire Bakkar de l'autra; los dos darrièrs se rendèron en se saber la mòrt del califa Marwan II. Se produsiguèron nòvas revòltas e lo 758/759 lo governador d'al-Ruha, Mansur, foguèt executat a Rakka. Lo maronita Teòfil de Edèssa (mòrt lo 785) escriguèt a Edèssa una istòria universala e tradusiguèt de libres en siriac. Los crestians de la vila foguèron acusats de cooperar amb los romans d'Orient, mas Harun ar-Raixid creguèt pas las acusacions, qu'èra evidenta qu'èran calumnioses.
Qualques familhas nòblas localas poguèren evitar lo sacatge de la vila per Nasr ibn Xabath en escambi d'un fòrt pagament. Lo 814, la vila foguèt fortificada en pagant los abitants, per evitar de futurs sacatges. Lo califa al-Mamun envièt a la ciutat lo sieu general Tahir Abu l-Tayyib Dhu'l-Yaminayn e las siás fòrças i foguèron assetjadas per dos rebèls, mas poguèt resistir amb lo supòrt dels abitants. Tàhir se trobèt amb la revòlta de las siás pròprias tropas e fugiguèt a Kallinikos, mas atenguèt atraire los rebèls a la siá causa e nomenèt Abd a la-Ala governador de la vila; lo nòu governador oprimiguèt los abitants; lo 825, i governava Muhàmmad ibn Tàhir; comencèt a perseguir los crestians, politica seguida per los sieus successors.
Los hamdànides ne foguèsson los primièrs governadors independentes. Lo 942/943, los romans d'Orient ocupèron Mesura (Armenia), Arzan, Dara e Ras al-Ayn e avancèron fins a Nasibin, e reclamèron als abitants d'al-Ruha la Santa Image de Crist, que los foguèt liurada amb permís del califa en escambi de la desliurança de 200 presoèrs musulmanes e a renonciar a la conquista de la vila. Lo 15 d'agost del 944, l'image dintrava a Constantinòple de manièra solemna e èra portada a Santa Sofia. Lo 949/950, l'acòrdi foguèt violat pel hamdànida Sayf al-Dawla, que faguèt un atac dempuèi al-Ruha contra a la-Massisa. Lo domesticos Leon partiguèt lo 959/960 contra Mesura e al-Ruha, que foguèron atacadas. L'emperaire Nicèfor Focas ataquèt lo Diyar Mudar, Mayyafarikin e Kafartutha (967/968) e al-Ruha foguèt cremada (en octòbre/en novembre del 971 o 972, segurament en l'expedicion de Joan Tzimiskes, que foguèt lo 972). Las tropas romanas d'Orient se demorèron a la Jazira. Lo 978, Ibn Hawkal ditz que i aviá 300 glèisas a al-Ruha.
En aquel temps, lo poder local passèt als Banu Numayr, qu'al començament del sègle xi èran comandats per Utayr, que i installèt coma lo sieu naib (delegat) Ahmad ibn Muhammad, mas lo faguèt après executar; aiçò provoquèt la revòlta de la populacion e los rebèls ofriguèron la vila a Nàssir ad-Dawla, emir de la dinastia marwànida (Diyarbakir), que i envièt Zengi per l'ocupar (1025/1026). Après l'assassinat de Utayr e de la mòrt de Zengi, Nàssir ad-Dawla concediguèt al filh de Utayr qualque tor ne faguèt, e qualque autra al filh d'un tal Shabal.
Segon qualques cronicas, lo primièr, e segon d'autres un turc nomenat governador de nom Salman (que se seriá maridat amb la veusa de Utayr), vendèt la fortalesa d'al-Ruha e 4 pòbles al protoespatari roman d'Orient Jordi Maniaces, filh de Gudelios (1030). Maniaces, qu'èra lo catepan roman d'Orient de Samòsata, anèt de nuèch, estonèt los arabes a Edèssa e s'apoderèt de las autras tors. I foguèt assetjat pels emirs de Mayyafarikin (marwànida) e d'Alèp, mas resistiguèt (1031), se plan la vila patiguèt de damatges severs (ivèrns del 1030 al 1031); alavetz, Maniaces poguèt dominar la fortalesa e la vila. Après, Edeèsa (coma èra estat rebatejada) foguèt atacada pels arabes numayrites comandats per Ibn Waththab (en mai del 1036), que faguèron presoèr lo patrici grèc, e van saquejar la vila, mas foguèron refusats e los grècs conservèron la fortalesa e, per la patz del 1037, foguèt reconeguda a l'emperaire la possession de la fortalesa e la ciutat. A Edèssa, s'establiguèron alavetz de milièrs d'armènis qu'en 50 ans venguèron majoritat dins la vila. En aquel temps, las fortificacions se refortilhèron. Los generales governadors d'Edèssa foguèron Maniaces, seguit de Apukap, e aquel del iber Βαροσβατζέ; en1059 lo catepan n'èra Ιωάννη.
Vèrs 1063, arribèt a la region de Sebaste un còrs roman d'Orient dirigit pel mercenari normand Hervé, conegut coma Francopoulos. S'establiguèt al districte de Thelkhum, amb lo dux o catepà roman d'Orient d'Edèssa, Davatanos (o Tavatanos). Assabentats que l'emir de Diyarbakir èra estat empoisonat, Davatanos decidiguèt atacar Mesura, mas los abitants van subornar Hervé, que s'abstenguèt de participar a l'atac. Davatanos moriguèt en la lucha. Hervé se trobèt mai tard amb los destacaments turcs qu'avián saquejat Thelkhum dirigits per un tal Yússuf, e los derrotèt entièrament, e ne liberèt los captius.
Domeni arab
[modificar | Modificar lo còdi]Lo governador del soldà seljúcida, nomenat lo Khorasan-salar, inicièt (1066-1067) la conquista de las regions del sud-èst d'Armenia al bòrd de Sebaste. Ocupèt Thelkhum, ataquèt Severak (ont foguèt refusat) e d'autras fortalesas, qualques unas a la region d'Edèssa.
Lo 1070, un conhat de Alp Arslan, de nom Arisiaghi, se pelegèt amb lo soldà e passèt al territòri roman d'Orient e arribèt a Sebaste. Alp Arslan ne demandèt l'extradicion de l'empèri, mas l'emperaire metèt Arisaghi jos la siá proteccion. Aiçò provoquèt la guèrra. Pauc après, Alp Arslan ocupèt Malazgird e Ardjesh; ocupèt après Thelkhum e Ariudzathil, e fin finala, amb l'ajuda de Abul Uswar de Dvin, ataquèt Edèssa lo 10 de març del 1071. Basili, lo sieu defensor (un búlgar o un armèni, se sap pas segur; qualqu'uns l'identifican amb lo filh del rei de Bulgaria) resistiguèt heroicament. L'emperaire va contraatacar. Passèt per Sebaste, ont recebèt de salutacions dels princes locales Atom e Abushal, mas per escures motius despossediguèt los dos princes e puniguèt la vila; après, l'emperaire se'n va penedir e restaurèt los princes e anèt a Teodosiòpolis d'Armenia. s'inicièron lèu las operacions prealablas de la batalha de Mantzicèrt, a Akhlat e d'autres luòcs (estiu del 1071). Entre lo 19 e lo 25 d'agost del 1071, se liurèt la batalha de Mantzicèrt, que los demòras d'Orient patiguèron una desbranda totala.
E mai se se faguèt un tractat qu'establissiá una frontièra similara a la qu'existissiá ja de facto, en la practica, en los seguents ans, los seljúcides s'estendèron per Anatolia. Edèssa, que licaliá passar als seljúcides, demorèt en mans del catepà Paulos, mas aquel fugiguèt fin finala a Constantinòple e foguèt Basili çò que prenguèt lo comandament; la vila resistiguèt e en 1081/1082 foguèt atacada per un emir de nom Khusraw, sens succès. Pauc après, moriguèt Basili e la vila se sometèt al cap de armèni Smbat, mas al cap de sièis meses (23 de setembre del 1083) passèt en mans de Filaret Brachamios. Lo governador designat per aquel foguèt assassinat e los caps locales liurèron la vila, en 1086, al seljúcida Malik Shah E (1072-1092), que nomenèt governador l'emir Buzan (que governèt al-Ruha e Haran), mas al sieu torn aquel la perdèt davant un cap local armèni nomenat Nar Sawmo, en 1087, mas la tornèt recuperar.
Comtat d'Edèssa
[modificar | Modificar lo còdi]Buzan, coma dependent del sultan seljocida, governèt fins que moriguèt lo 1094, en lucha contra Tútuix E de Siria, lo general que, Alpyaruk, la neocupèt e quand l'anava liurar a las siás tropas per saquejar-la foguèt assassinat per una dançaira grèga de nom Gali. Alavetz, se n'apoderèt lo curopalata armènis Braus (filh de Hethum); En 1097, caseguèt en mans del croat Balduí de Bouillon, que fondèt lo comtat d'Edèssa, que resistiguèt lo sètge d'Edèssa (1098) del seljúcida Kerbogha de Mossol. Balduí cridèt a Braus a lutar contra los sieus enemics e l'armèni i anèt e foguèt plan recebut, mas als 15 jorns foguèt assassinat dins la vila contra la volontat de Balduí.[2] Lo comtat de Edessa persistiguèt jos poder dels croats pendent mièg sègle (1098-1144).
Retorn als musulmans
[modificar | Modificar lo còdi]Après lo sètge d'Edèssa (1144), foguèt ocupada per l'emir de Mossol Imad al-Din Zengi I; en octòbre del 1146, los francs l'ensagèron recuperar dirigits per Joscelin II e Baudoïn de Kaysum, mas l'entrepresa reüsiguèt pas e après l'aver sièis jorns foguèron expulsats per Nur al-Din Mahmud, que la va saquejar e los abitants foguèron convertits en esclaus; Balduí moriguèt e Joscelí fugiguèt a Sumaysat. Aquela conquista provoquèt l'II crosada. A la mòrt de Nur al-Din, passèt al sieu nebot Saif al-Din Ghazi (1174). Lo 1175, se sometèt als egipcians e lo aiubita Saladí se'n faguèt carga en 1182 e la cediguèt a al-Malik al-Mansur. A la mòrt d'al-Àdil I (fraire de Saladí), en 1218 passèt de manièra efectiva als sieu filh al-Ashraf Mussa Sharaf al-Din (amassa amb Haran e Akhlat), que dempuèi en 1229 foguèt emir de Damasc.
En junh del 1234, foguèt ocupada per Ala al-Din Kaykubad E e los abitants deportats a Asia Mendre; mas, al cap de quatre meses, foguèt reconquerida per lo-Kàmil ibn al-Àdil (1218-1238), lo soldà aiubita. En 1244, los mongòls passèron per la region sens atacar la vila, mas lo 1260 foguèt ocupat pels mongols de Hulegu (se sometèt sens lucha aital coma Haran, per contra Sarudj volguèt resistir e los abitants foguèron totas mòrts), e demorèt dins los domenis dels il-kan.
En 1321, Abu l-Fida la menciona ja en roïnas, mas encara en 1340 al-Mustawfi indica qu'i aviá qualques bastissas drechas e abitadas. Passèt puèi en mans de Tamerlà en 1393 e vèrs 1400 s'èra rebastit (procès segurament iniciat abans de la conquista tamerlaninda; de Tamerlà, continuèt en mans dels sieus successors e foguèt après dels Ak Koyunlu e dels Ramazanoğulları. Los primièrs ans del sègle xvi , foguèt ocupada pel safàvida Ismail E e passèt fin finala als otomans en 1517 (en qualques fonts, en1537).
Referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ (2000) Roman Edessa: Politics and Culture on the Eastern Fringes of the Roman Empire, 114 - 242 C.E.. ISBN 0203991974.
- ↑ Thomas Asbridge, The First Crusade: A New History, p.190 (en)
Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- Samuel Lieu, "Edessa" a Encyclopaedia Iranica