Nom (gramatica)

En gramatica, l nom o substantif es una de la principalas naturas de mots ont se classifican los lemas (unitats autonòma del lexic) d'una lenga. Los noms forma una classa donbèrta que pòt liurament s'enriquir de mots novèls. Coma las autras naturaq de mots, lo nom se pòt definir a l’encòp mejans de critèris sementic, morfologic e sintaxic, a de gras diferents seguent las lengas e las teorias linguisticas.

Al vejaire semantic, los noms designan mai tipicament de quitas entitats, sens prene en compta la temporalitat. Possiblament son d’èssers (filha, maçon, cat, arbre...), de causas (ostal, pèira, fuòc, libre...), de sensacions (lutz, paur, musica, gost...), de nocion (fòrça, idèa, edat, estil...), etc.

L'operacion de desviament lexical qui consistís a transformar en nom un lema d'una autra natura se nomena la nominalizacion o substantivatizacion. Un desviament que va d'un nom produch a son torn un denominal o denominatiu.

Terminologia

Lo tèrme de « nom » aguèt, dins l’istòria, un sens mai larg, aqueste tèrme aviá tanben designat los substentius coma los adjectius. Se parlava de « noms substantius » e de « noms adjectius ».

Foncion referenciala del nom

Tot coma los autres mots plens (adjectiu, vèrb e advèrb), lo nom fa de sens, mas es subreto la sola categoria (pasmens levat unes pronoms e advèrbs) que se pòt associar a un referent, es a dire, a un objècte de la realitat extralingüistica.

Es per aquesta rason que lo nom es tanben nomenat substantiu, que designa la substància de las personas, dels animals, de las causas, mas tanben, d’idèas, de sentiments, de qualitats, d’accions, etc. que lo discors fa referéncia.

Actualizacion del nom

Per que la foncion referenciala del nom siá efectiva, cal mai sovent que lo nom siá actualizat per un determinant, senon, demora virtual. Tal es lo cas, per exemple, dels noms se trapant dins lo diccionari.

Analizem per exemple l’estatut del nom « bonbon » dins los dos sintagmes seguents, « una bóstia per bonbons » e « una bóstia pels mieus bonbons ». Aqueste nomes virtual dins lo primièr sintagme: en efièch, lo nom « bonbon » possedisson pas de determinant, se pòt donc l'identificar que'a pas de referent desprel. Al contrari, aqueste mèsme nom es actual dins lo segon sintagme: en efièch, lo nom « bonbon » essent prededit de determinant « los mieus », se pòt ara l’identificar que ten lo sieu referent, destriat d’aqueste del nom « bóstia » (per exemple, es possible qu’aja crompat los bonbon uèi de biais indepent de la bóstia…).

Noms pròpris e noms comuns

Article detalhat: Nom pròpri.

Gaireben totas las lengas destrian lo nom comun e lo nom pròpri.

• Lo nom comun pòt s’aplicar a diferentas entitats diferentas. Se li pòt donar una definicion generala permetent de limitar la classa d'entitats que se fa referéncia. Dins gaireben totas las lengas, comença per una minuscula (levat al començament de la frasa), mas i a d’excepcions coma en alemand, que los noms comuns prenon tanben una majuscula.
• Lo nom pròpri fa referéncia a una entitat especifica, mai sovent unica, e a pas d'autre significacion que de la designar d’esprela: Brussèlas, Napoleon I, Ottawa, la torre Eiffel, Carmen, l'Atlantic, Roma… S’escriu amb una majuscula.

La figura d’estil nomenada antonomasa permet d'utilizar des noms pròpris coma des noms comuns, o, al contrari, de noms comuns per de noms pròpris.

Categorizacion en classas nominalas

Los noms pòdon èsser classificats segon foncion de critèris semantics, sintaxics o morfologics, e son tanben associadas a de classas nominalas. Resulta d’aquestas categorizacions un cèrt nombre d'oposicion, sovent canonicas: « noms masculin », « noms femenins » e « noms neutres », « noms massís » e « noms comptables », « noms concrèts » e « noms abstrachs », « noms animats » e « noms inanimats », etc.

Noms masculins, femenins e neutres

Article detalhat: Genre gramatical.

De noms pòdon aver de proprietats ligadas al sèxe de la realitat que representan. Definisson alara un genre gramatical. Pasmens, aquesta nocion es subretot gramaticala. En efièch, d’un costat, lo destriament dels genres, masculin, femenin et neutre, correspond pas sempre e de critèris semantics, e pòt, Alara, èsser percebuda coma arbitrari mai sovent. D’un autre, dins unas lengas, coma en polonés e eslovèn, d’autras distinccions pòdon èsser presas en compte per la definicion dels genres, Tant que lo destriament entre « classa gramaticala » e « genre » es a vegada contestada.

Noms massisses e noms comptables

En occitan, unes noms comuns, coma lach ou acièr, s'utilizan mai sovent al singular, alara que d’autres, coma cat e ensemble, s'utilizan Tamplan al singular qu'al plural. Mai, los noms coma lach pòdon èsser precedits pels determinants come de e un pauc de, mas di biais pus malaisit per cada, unes o un nombre (levat dins unes usatge, quand se vòl parlar de diferents tipes de lachs, o de comanda al bar, per exemple). Los noms coma cat, al contrari, pòdon èsser utilizats que siá amb los determinants o amb los nombres; mas son mens aisidament combinables amb du o un pauc de. Aquestes noms foguèron nomenats respectivament nomenats noms massisses e noms comptables,.

Dins fòrça lengas, coma las romanas e las germanicas, tanben se pòt identificar doas sosclassas morfosintaxicas de noms comuns, aquestas dels noms avent un nombre gramatical invariable e aquesta dels noms admetent lo singular e lo plural.

Noms concrèts e noms abstrachs

Un nom concrèt designa tota subténcia podent èsser percebuda per un de nòstres cin sens (vista, ausida, olfaccion, gost e tocat): L’ostal, una flor, lo cat, un amic, l'odor, una musica, la sabor, lo freg…

Un nom abstrach designa tota substéncia reala o figurada que cai pas jos nòstres sens e que solas las facultat intellectualas pòdon comprene: l'abitat, una florason, l'amistat, un coratge, la saviesa, la musicalitat, l'admiracion…

Noms animat e noms inanimats

Article detalhat: Animeïtat.

De lengas destrian gramaticalament los objèctes animats e inanimats. La distinccion pòt se realizar entre « uman » e « non uman ».

Un nom animat designa un èsser vivent, uman, animal, o assimilat, real o imaginari. Sol un nom concrèt pòt designar un animat (persona, animal, èsser subrenatural, dieu…) : Carlesmanhe, un bordièr, un rainal, un drac, una unicòrna, los lars, Neptun…

Un nom inanimat designa o una causa concrèta, o una idèa abstracha. Per natura, los noms abstrachs son totes d’inanimats: la pigressa, la bontat, lo coratge, la correguda…

Noms individuals e noms collectius

Article detalhat: Nom collectiu.

Un nom individual designe un referent unic: una persona, una feda, la pèira, un èuro, l'estela, lo client, un emplegat…

Un nom collectiu, quitament s’es al singular, designa un ensems de referents: una fola, un grop, un molon, un milion, una infinitat, la clientèla, lo personal…

A vegada, un nom collectiu utilizat amb un complement de nom, pòt èsser utilizat coma un determinant indefinit: un tropèl de fedas.

Morfologia

Lexemas nominals e noms derivats

Un nom pòt èsser constituit sonque d’un lexèma, mas tanben a partir de mots de naturas diferentas. Des noms pòdon alara se formar, per exemple,

• par conversion. Son obtenguts sens modificacion aparenta del mot d’origina. Exemple: a partir dels adjectius de colors blau, jaune, roge son formats de noms de colors: lo blau, lo jaune, lo roge. Es una nominalizaciono substantivacion.
• per construccion. Son obtenguts per adjonccion d’un afixe. Exemple de construccion d’un nom par sufixe: l’adjectiu grand, dona lo nom o substantiu grandor per apond del sufixe -or al radical grand-.
• per drivacion regressiva: aqueste còp un substentiu es format en levant un suffuxe, es sovent lo cas dels noms verbal, per exemple lo nom lo refús ven del vèrb refusar.
• per composition. Un nom compausat est format de diferents elements, units o non per un jonhent. Los compausats unificats son de noms que lors partidas son sòudadas

Sintaxe

Lo nom forma, amb los determinants e los adjectius que li fan referéncia, un sintagme o grop nominal.

En occitan, lo nulèu del grop nominalde sempre un nom qu’impausa normalament son genre e son nombre a sos satellits determinants e qualificatiis e s’espandís als mots amb que es en rapòrt : l'atribut mas tanben e subretot lo vèrb que n’es losubjècte gramatical. Tipcament, lo grop nominal ocupa una foncion de subjècte, de complement d’una preposicion o de complement d’un vèrb.