Una mòstra de solelh es un instrument silenciós, e immobil qu'indica lo temps solar pel desplaçament de l'ombra d'un objècte de forma variabla, lo gnomòn o l'estil, sus una superfícia, la taula quadrant, associat a un ensemble de graduacions marcadas sus aquela superfícia. La taula es mai sovent plana mas tanben pòt èsser concava, convèxa, esferica, cilindrica, etc.
Mòstra de solelh a Cracòvia amb un traçat d'arcs diurnes. A costat del bendèl marcant, en negre sus fond blanc, las oras matinalas (VII a IX, a esquèrra) e vesperalas (III a VI, adrecha), figuran al revèrs del bendèl marcant las oras pròches de miègjorn (X a XII e I à II) e desenhat en blanc sus fond negre, los signes del zodiac (sièis a esquèrra e sièis a drecha), que los limits correspondon al traçat de 7 arcs diurnes (que son d'arcs d'iperbòla). L'ora indicada es 1 h 50 min de vèspre, lo 16 de julhet, 25 jorns après lo solstici d'estiu.Mòstra de solelh a Sant Romieg
Lo gnomòn indica mai sovent l'ora per la longor o la direccion de son ombra. Suls quadrants corrents, l'element pòrta ombra es mai sovent un ais (o l'arèsta d'un plan) clinat parallèlament a l'ais de rotacion de la Tèrra o ais del mond. Se nomena alara « estil polar ». Aquela inclinason, que l'angle depend de la latitud del luòc, permet de legir l'ora pendent tota l'annada dirèctament sus un meteis ensemble de graduacions: lo ventalh de las linhas oràrias.
Mòstra de solelh de Torreta de Lop.Mòstras de solelh a l'observatòri de Jaipur
La mòstra de solelh es considerada, a causa de sa simplicitat, coma un dels tot primièrs objèctes utilizats per l'òme per mesurar la correguda del temps. Los modèls mai ancians coneguts, simples quadrants de nautor, foguèron trobats en Egipte. Un modèl novèl (l'escafé), basat sus l'esfèra, fouguèt introdusit per Berós en Grècia antica al sègle III AbC; d'autres modèls seguiguèron (emisferic, conic, plan…)
Aqueles modèls indicavan d'« oras inegalas » (oras tanben nomenadas temporàrias variant segon lo luòc e la sason[1]) que devesiá lo jorn, de la sortida a solelh colc, en 12 òras, estiu coma ivèrn: las oras d'estiu èran longas, las oras d'ivèrn cortas. Vèrs lo sègle VII los quadrants canonials apareguèron en Euròpa a la seguida de las òbras de Bèda lo Venerable. Faguèron la transicion amb las mòstras de solelh d'estil cliaté coma los coneissam ara, e que lo principi, venent de la civilizacion araba, apareguèt vèrs los sègles XIII e XVI. L'inclinason de l'estil permetèt de traçar un diagrama de linhas oràrias indicant d'oras egalas, es a dire tala que las fasem servir: un jorn, d'un mièjorn al seguent, es devesit en 24 oras, quina que siá l'epòca de l'annada.
L'aparicion e la difusion del relòtge, a partir de la fin del sègle XIV, provoquèt lo desvelopament d'aquel tipe de mòstra de solelh, que sas indicacions podián èsser dirèctament comparadas amb aquelas dels relòtges: la mòstra de solelh disiá l'ora, a carga pel relòtge de la servar. Los quadrants faguèron alara l'objècte d'una sciéncia, la gnomonica, branca de l'astronomia, que coneguèt son apogèu al sègle XVIII e un art.
Lo desplaçament de l'ombra pendent la jornada es ligat al desplaçament aparent del Solelh dins lo cèl, que rebat la rotacion de la Tèrra. Es mesurable per las coordonadas solaras aparentas: angle orari, nautor o azimut. Se realaiza alara de quadrants d'angle orari, de luènh los mai esapandits, de quadrants de nautor (mòstra de pastor per exemple), e de quadrants d'azimut. L'ora indicada per una mòstra solara es l'ora solara, o ora veraia, del luòc ont se troba: autrescòps, aquò anava plan per totes, que los desplaçaments èran lents e que aviá pas cap de mejans de difusar l'ora.
Aquela ora es diferenta de l'ora legala de totes los jorns per mai d'una rasons:
lo jorn solar es pas rigorosament constant seguent las sasons: aquela variacion es traducha per l'equacion del temps;
l'ora legala es la meteissa dins tot un país, levat pels mai vasts que se dividisson en fuses alara que l'ora solara varia de contunh amb la longitud;
l'ora legala pòt èsser arbitràriament descalada d'una o mai oras: la França es decalada d'un fus orari l'ora d'ivèrn, de dos a ora d'estiu.
Per passar de l'ora solara a l'ora legala, cal donc aplicar a l'ora indicada per la mòstra tres correccions successivas. La primièra es la correccion correspondent a l'equacion del temps, qu'exprimís l'escart entre lo temps mejan e lo temps verai del Solelh; en addicionant aquela valor al temps verai s'obten lo temps mejan. La segonda es la correccion de longitud egala en minutas de temps a quatre còps la longitud exprimida en gras; en efièch, la Tèrra fa un torn sus ela meteissa, o 360° gras, en 24 oras, o encara 15° en 1 ora, o 1° en 4 minutas. Aquela correccion dona lo Temps universal; es comptada negativa per las longituds d'èst e positiva per l'oèst: los quadrants situats a l'èst son en avança sus l'ora de Greenwich. Fin finala, cal apondre la diferéncia orària ligada a la practica de cambiament d'ora de la zona orària ont se situa lo quadrant: per exemple, per la França, l'Espanha o l'Itàlia, apondre +1 ora en ivèrn, e +2 oras en estiu:
Temps legal = Temps solar + Correccion ligada a l'equacion del temps + decaltge temporal ligat a la longitud + Ora d'estiu/ivèrn.
Equacion del temps
Pasmens, aquelas correccions entre l'ora solara e l'ora legala pòdon èsser dirèctament inclusidas, sus de quadrants un pau elaborats, per exemple amb un estil que la forma compensa l'equacion del temps o amb de linhas oràrias qu'inclusisson las correccions: an alara una forma ondejada rebatent la famosa corba de 8 e, mai encara, pòdon èsser decaladas se la longitud es presa en compte.
Una mòstra solara pòt encara comportar d'autras indicacions:
La mòstra de solelh dins la vila de Senj en Croàcia que se trapa sul 45n parallèl mòstra que Senj es exactament a la mitat entre l'equator e lo pòl Nòrd.
la data aproximativa, es a dire la sason, amb los arcs diürns. Un arc diürn, tanben nomenat linha de declinason, materializa la correguda de l'ombra de l'extremitat del gnomòn pendent una meteissa jornada. Mai sovent sonque se traça l'arc diürn d'unas datas astronomicament remarcablas coma los solsticis e los equinòxis, possiblament aumentadas dels arcs correspondent a 8 autres datas marcant la dintrada del Solelh dins un signe del zodiac. Aquela 12 datas correspondon a de valors de la longitud ecliptica del solelh multiplas de 30°; las valors de la declinason del Solelh a aqueles instants son alara egalas à 0°, ± 11° 28', ± 20° 09' et ± 23° 26'; en practica, i a alara set arcs diürns presentats sul queadrant;
las oras agotadas dempuèi la sortida del Solelh (oras babilonicas) ;
Aquelas que mancan de corrir fins al colc (oras italicas) ;
las oras sideralas, etc.
L'organizacion d'una mòstra de solelh, que las formas concrètas son innombrablas, permetèt, subretot a la fin del sègle XX, de desvelopar tot un art del quadrant, per la decoracion a vegada plan sofisticada de sa superfícia e pel trabalh sovent fin de l'axe. De quadrants son de vertadièra òbras d'art, esculpturas o pinturas a vegadas monumentalas, a vegada sens pas cap de superfícia plana, coma las esfèras armillaras.
Una devisa o un provèrbi orna sovent la mòstra. Pòt èsser en latin: Carpe diem (« Culhís lo jorn ») o Vulnerant omnes, ultima necat (« Totas [las oras] nafran, la darrièra [ora] tua »), Horas non numero, nisi serenas (« Compti pas que las oras seranas »), Dies nostri quasi umbra super terram et nulla est mora (« Los nòstres jorns sus la tèrra son coma l'ombra, e i a pas ca d'esperança » - Bíblia: 1 Cronicas 29:15 (Louis Segond), Lex est quodcumque notamus (« Que qu'escrivam, es lei »: la mòstra es causida coma emblèma dels notaris) ; en d'autra lengas: À qui sait aimer les heures sont lumineuses (Francés: Per qui sap amar las oras son luminosas), Souviens-toi de vivre (remembra't de viure), Crains la dernière (crenta la darrièr) Sevel a ra an heol ewid an oll (breton: « lo solelh sortís per tot lo mond »), Καλη η ωρα (grèc: « que l'ora siá bèla ») o en lenga nòstra Lou tems passo passo lou ben.
Segur que, una mòstra de solelh fonciona pas quand lo Solelh es pas visible e quand lo temps es cobèrt. Pasmens, l'ombra portada per la lutz de la Luna la nuèch permet de trobar l'ora veraia amb una correction foncion de l'edat de la Luna. D'ora, las civilizacions desvolopèron d'instruments que podavan alara prene lo relai de la mòstra de solelh, coma la clepsidra.
Cadran solar dons la cort de la Granda Mosqueta de Cairoan.
Cadran solar dins los Jardins botanics reials de Kew.
Cadran solar de precision a Bütgenbach (precision = ±30 secondes) Coordonnées : 50.4231° 6.2017’ tipe:landmark, 4° 5’ 6.
De logicials son ara disponibles liurament sus de sites internet. Permeton d'obtenir rapidament lo traçat d'una mòstra seguent lo luòc d'implantacion, lo tipe de mòstra e los comausantas desiradas (arcs diürns, equacion del temps) per aquel traçat. Demora alara a la persona de reportar lo traçat sul supòrt causit. Se pòt citar Shadows, Cadsol[4], Solarium[5] et Calcad[6].
Cadran solar dons la cort de la Granda Mosqueta de Cairoan.
Cadran solar dins los Jardins botanics reials de Kew.
Cadran solar de precision a Bütgenbach (precision = ±30 secondes) Coordonnées : 50.4231° 6.2017’ tipe:landmark, 4° 5’ 6.
