Francmaçoneria
La francmaçoneria (var. francmaçonariá, flamaçonariá), (deu francés francmaçon tradusit freemason en anglés, qu'ei a díser «maçon libre») qu'ei ua associacion qui's vòu simbolicament eretèra deus maçons de l'Antiquitat en bèth agir uei suu plan intellectuau e umanista.
Que's cred (e au mens qu'ei atau que la francmaçoneria e presenta la soa istòria) que los bastidors antics que perfeccionèn chic a chic las loas tecnicas e lo lor art e que s'amassèn e s'amassavan enta'u perfeccionar, lo comunicar e los transméter. Durant l'Etat Mejana, com mantun còs de mestièr, que formèn corporacions dab aqueth pretzhèit e tanben entà s'emparar mutuaument. Las corporacions que comptavan dab grads segon lo nivèu de perfeccionament o d'ancianetat deus lors membres. Chic a chic, aquestas corporacions qu'aurén admés membres non operatius (qu'ei a díser qui non practivan pas materiaument l'art de maçon) e fin finala aqueths que serén vaduts mei numerós.
Sia aqueth ligam dab los arquitèctes e maçons antics vertat o pas, l'istòria de la francmaçoneria modèrna (designada sovent com la «francmaçoneria especulativa» en oposicion dab la «francmaçoneria operativa» deus bastidors de temples e catedraus) qu'ei precisament datada de 1717 quan quate lòtjas (ua lòtja qu'ei ua amassada de maçons) de Londres e s'amassèn entà formar la Grana Lòtja de Londres. Aquesta que's dotè en 1723 de las Constitucions redigidas per James Anderson.
La francmaçoneria especulativa que virè de cap a la «construccion» intellectuau e que's vòu iniciatica d'un punt de vista intellectuau e metafisic e filantròp entà obrar peu benestar e lo progrès de l'umanitat. Au cors deu sègle XVIII qu'amassè mantuns nòbles e intellectuaus e qu'orientè ua partida de las revolucions nòrd-americana, francesa e latino-americana. En França, se non se pòt pas díser que provoquesse la Revolucion (ua grana partida de la noblessa qu'èra membre de la francmaçoneria), la soa pensada qu'influè dens la redaccion de la Declaracion deus drets de l'òmi e deu ciutadan o dens la divisa Libertat, Egalitat, Fraternitat.
Com organizacion qui recomanda l'exercici de la rason e de la libra pensada, l'ideau francmaçon que's trobè mantuns còps en confrontacion dab la glèisa e mei generaument dab l'autoritarisme, lo totalitarisme e l'arbitrari politic o religiós. Atau, que ho combatut a còps per certes mitans catolics conservators e peus divèrs regims d'extrèma dreta qui l'acusèn d'estar secreta entà complotar contre la societat.
Lo nocion de secret, sovent soslinhada peus detractors de la francmaçoneria, qu'ei totun hèra relativa ; teoricament l'identitat deus sons membres qu'ei secreta (entà qu'un maçon qui non vòu pas que's sàpia la soa apartenença e's pòsqui estujar) ; tota la rèsta (desenrotlament deus rites, lòcs d'amassada, tèmas abordats) que son de bon trobar dens los libes e aisidament abordats publicament. Lo temps passat au "tribalhar" dessús en lòtja qu'ei la sola causa de mau comunicar, com ac soslinhè un còp èra lo maçon Giacomo Casanova.
La francmaçoneria o los francmaçons èran dits la mata (Aquel es de la mata), associats abitualament autres còps als radicalssocialistas.