Vejatz lo contengut

Espaci (filosofia)

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
talha= Pels articles omonims, vejatz Espaci (omonimia).

La question de l'Espaci foguèt tractat per diferents vejaires filisaofics dempuèi l'Antiquitat[1]. Se destria subretot un abans Descartes e un après Descartes. Dempuèi Descartes fins ara « l'espaci es comprés coma un receptacle, coma contenent vuèg, omogenèu, dotat de tres dimensions […], s'espandís de biais unifòrme e equivalent en totas aquestas direccions »[2]. L'origina metafisica d'aquesta caracterizacion geometrico-fisica, es perfièchament daissada de costat e demora fins ara, inquestionada. Pasmesn, los Grècs, e subretot Aristòtel, avián pas aquesta experiéncia de l'espacial a partir de l'extension, rasonavan a partir de la nocion de luòcs τοπος

coma « chòra », χώρα, que lo sens es de prene, segon Martin Heidegger, coma aquesta dimension que garda e fa plaça a los « Daquòs » per èsser çò tant qu'an lor luòc pròpre. Se pòt prene coma exemple, aqueste luòc mitic qu'es l'Agora al subjècte de las reünions politicas a Atenas, la Polis o lo lièch del flum[3].

Dins una vista sintetica, se pòt resumir a partir de l'article del Diccionari dels concèptes[4], a tres tipes de posicions l'actitud dels filosòfs a vejaire de la question de l'espaci:

  1. L'espaci entendut coma receptacle o contenent de còrs materials e teatre dels rapòrts entre aquestes còrs, ont lo vuèg es possible e necessari.
  2. L'espaci definit coma soma dels luòcs ocupats per de còrs ont lo vuèg es exclusir que lo mai illustres representants son Aristòtel e Descartes.
  3. L'espaci coma condicion a priori de la sensibilitat per Kant.

L'espaci dins l'antiquitat

[modificar | Modificar lo còdi]
Aristòtel Altemps Inv8575

Un univèrs finit e ordonat

[modificar | Modificar lo còdi]

A l'epòca d'Aristòtel, es admés que la Tèrra es essferic e se manten en equilibri, sens pas cap supòrt fisic, al centre d'un Cèl claus el tanben esferic. Pasmens aqueste Univèrs esferic, o Cosmos escriu Alexandre Koyré[5], es pas de pensar coma una bola flautant sus de vuèg « que en defòra i a pas res, quitament pas de vuèg ».

Pierre Aubenque[6] nota que lo tèrme de Kosmos, κόσμος

, designa originalament l'òrdre e per extension çò que compòrta d'òrdre. Aristòtel, qu'utiliza aqueste tèrme, en parallel amb Oranos, Οὐρανός, accentua la diferéncia entre lo mond « sublunar » e lo mond astral, se destria pasmens de la tradicion ermetica[N 1] que considèra l'Univers coma essencialament bèl e ordonat. Platon fasiá intervenir un demiurg que menava lo mond del desòrdre inicial à l'òrdre.

Los dos espacis

[modificar | Modificar lo còdi]

Per Aristòtel, lo mond en dejós de l'orbita lunara (lo mond sublunar) a pas res a veire amb aqueste qu'es situat en dessús de l'orbita lunara (lo mond supralunar - luna compresa) « doas regions distinctas que se destrain l’una de l’autra qualitativament coma la perfeccion e l’imperfection » escrich J. P. Guillot[7]. La region supralunara s’espandís de l’orbita de la luna a l'esfèra de las estelas. Aquesta marca la limita exteriora de l’univèrs, al delà de que pas res existís, quitament pas l’espaci vuèg. Totes los objèctes d'aquesta region son fachs d’una substància inalterabla: l’etèr. Lo supralunar presenta un aspècte regular, ordonat, inalterable que contrasta amb la region sublunara o terrèstra, caracterizada pel cambiament, la generacion e la corrupcion.

Lo mond sublunar es constituit dels quatre elements: la tèrra, l'aiga, l'aire e lo fuòc. Totes los còrs qu'existisson son de mesclas, en proporcions variadas, d'aquestes quatre elements. Que son de mesclas, « los còrs son dotats de qualitats – gravetat, leugièretat, duretat, etc. – que fan partit de lor natura e que son las causas dels fenomèns implicant aquestes còrs » escriu Sébastien Viscardy[8]. Que los còrs leugièrs an tendéncia a pujar e los còrs pesucs a tombar e que los elements determinants apartenián a lor natura, lo filosòf grèc conclutz que los còrs son entraïnats cap a lor « luòc natura ». « Per consequéncia, la fisica dins lo mond sublunar repausa sus l’existéncia de luòcs privilegiats »[9]. Aristòtel concep lo mond sublunar coma una succession de sisas concentricas que se traparà una excellenta descripcion signada Vincent Deparis sul site « planèta-tèrra »[10].

Dins aqueste vejaire, la gravitat ven una propriatat constitutiva de cèrts còrs (los pesucs, tèrra e aiga), tot coma la leugièretat es una proprietat de cèrts autres (los leugièrs, aire e fuòc).

Teoria del luòc

[modificar | Modificar lo còdi]

Dins lo Timèu, Platon al subjècte de l’espaci e del luòc, utiliza alternativament los dos tèrmes de topos (τόπος) e de chòra, χώρα dins de significacions diferentas que soslinha Jean-François Pradeau[N 2].

La question del luòc es primordiala dins la compreneson grèga del fenomèn de l'espaci al punt que per André Hayen « La teoria del luòc natural representa lo primièr ensag coerent d'una filosofia de l'espaci »[11]. Cada substéncia se vei atribuir un « luòc » que correspond a l'envelopa del còrs correspondent. Al sens grèc declara Martin Heidegger dins una conferéncia: « l'espaci es vist a partir del còrs, coma son luòc, coma lo contenent del luòc »[12]. Aquò va vertadièrament cambiar fins a nosaltre, l'espaci es encara pensat a partir dels còrs.

Al contrari, cada còrs, pels grècs, a un « luòc », dins un autre sens, que li es pròpre e ont se ten naturalament: se pas res i fa obstacle, cadun ten a se portar cap a son luòc pròpre (o dins l'encastre de la gravitat cap al naut, l’autre cap al bas). Aristòtel alarga l'ipotèsi definissent lo movement, de tal biais que dins sa teoria dels quatre elements cada còrs, endag de reganhar son luòc natural (lo fluvi dins son lièch, la pèire sul sòl), qu'un còp arribat daissa pas mai e se manten atal dins son estat de repaus.

Dins la Fisica, obratge qu'Aristòtel consacra a l'estudi del « Movement », la teoria dels luòcs, qu'es estudiada a partir e en foncion del movement, ten una granda plaça[13].

Alexandre Koyré[14] nota que « la naissença de la sciéncia modèrna implica non solament la trencadura de l'encastre finit de l'univèrs aristotelician, mas encara la destruccion del Cosmos, l'infinitizacion de l'univèrs e la geometrizacion de l'espaci ».

L'espaci per Descartes

[modificar | Modificar lo còdi]
René Descartes.

Marlène Zarader[15] remembra que « la distinccion de basa de Descartes es la distinccion entre causa pensanta e causa corporala. La proprietat de la « causa » pensanta es lo Pensi o (ego cogito), la proprietat de la causa corporala es l'« espandida ». »

Descartes defend la tèsi que l'extension espaciala o « espandida » constituís l'esséncia de la matèria. S'opausa atal als Escolastics, d'ont ven qu'accèpta pas la tèsi d'un espaci destriat dels còrs, tanpauc l'idèa d'un espaci vuèg que la question de l'existéncia entretengavan una controvèrsia virulenta dempuèi l'antiquitat[16].

L'ontologia cartesiana es dominada pel concèpte de substància eritat de l'Escolastica, e mai naut encora d'Aristòtel, qu'adopta l'apròche, sens pas cap de moment, s'interrogar sus l'origina e la condicion del fenomèn[17]. Privilegiant la « substàcia » e la « subsisténcia », Descartes es menat per deduccion logica a aviar lo concèpte d'« espandida », coma l'atribut essencial de la causa corporala[N 3] e coma atribut sol de natura de poder sosténer lo caractèr de permanéncia dels còrs. L'espandida es divisibla, continúa, figurabla e mobila.

Descartes prescriu sobeiranament al Mond (per simple deduccion logica), son èsser veritable, siá una causa espandida dins un espaci matematic. Lo mond, per Descartes, es una somacion de « Daquòs »; impausa sa distinccion « substància pensanta/causa corporala », qu'amaga lo rapòrt original d'ont ven la concepcion tradicionala e que segon Heidegger se situa al nivèl de « l'èsser del.. »: de « l'èsser-del-mond »[18].

L'espaci per Kant

[modificar | Modificar lo còdi]
Kant

Emmanuel Kant pensa que lo concèpte d'espaci pòt pas èsser derivat de nòstra experiéncia concrèta qu'es presupausat dins aquesta quita experiéncia[19]. D'aqueste prealable, tira la concluson que l'espaci al mèsme títol que le temps « es una representacion e mai particularament una forma « a priori » de nòstra sensibilitat ». Kant parlava al respècte d'una forma pura de l’intuicion extèrna mejans que lo subjète forma d'objèctes e sens que saupriá i aver d’objèctes per el. En efièch, la capacitat a ordonar la matèria de las sensacions que'n ven per nosalte la forma de tot objècte pòt èsser la quita sensacion, deu èsser a priori dins l'eime, tota prèsta a s'aplicar e totes. L'argumentacion se desvelopa en quatre moments[20].

  1. L'espaci, per la rason precitada, es pas un concèpte aqurit d'experiéncias anterioras[N 4].
  2. L'espaci es une representacion necessària a priori qu'es la condicion de possibilitat dels fenomèns, se se pòt concebre un espaci sens objècte, es impossible de concebre d'objècte sens espaci[N 5].
  3. L'espaci es pas conceptual, qu'un concèpte es bastit amn d'elements mai simples qu'el, mas, un troç d'espaci es pas mai simple que tot l'espaci. Es donc pas tampauc un rapòrt de causas en general[N 6].
  4. Mai, l'espaci saupriá pas èsser assimilat a un concèpte qu'es pas la simpla representacion d'un caractèr comun a una multitud, mas quel conten es se una multitud de representacions, dins aqueste sens s'agís d'un universal d'un genre particular. Kant parla al subjècte de « grandor infinida »[21],[N 7].

De notar que per Kant, « l'espaci es pas la condicion de la possibilitat de las causas en se, mas sonque la condicion de lor manifestacion a nòstre esperit »[22].

Kant pensa poder tanben deduire nòtra capacitat a nos orientar, del sens qu'avèm « a priori » de la drecha e de l'esquèrra qu'interven coma principi regulator. Lo problèma se pausarà de saber se dins aquesta concepcion l'espaci demora una realitat exteriora independanta del subjècte o ven simplament una intuicion sors de l'observator.

L'espaci dins la fenomenologia modèrna

[modificar | Modificar lo còdi]

[23].

Edmund Husserl

[modificar | Modificar lo còdi]

Edmund Husserl s'interroga dins l'encastre del procediment de « constitucion » de l'èsser concret sus la constitucion dins nòtre esperit de l'espaci objectiu (l'espaci tridimensional) « a quin estadi que siá la tota primièra donacion d'un divèrs que merita d'èsser qualificat d'espacial »[24]. Es l'« espaci » un donat sensorial brut o l'efièch d'un objectiu « intencionnal »? Husserl, que cerca a elucidar le procediement de constitucion de l'espaci, escarta las vias de la fisica e de la geometria que pòdon pas prene en compte l'espaci ont se debana nòtra vida. S'agís subretot de comprene « cossí lo mond es mond, es a dire autre causa qu'una simpla ensems de sensacions ». Lo fach que dins l'« actitud naturala » l'espaci se dona o coma espaci entre las causas, o coma interior de las causas mèna Husserl a partir del fenomèn del « Daquòs » per ensejar de comprene l'« espacial »[25]. Husserl fa l'ipotèsi qu'« es que lo subjècte s'esprova dins son « còrs » que pòt percebre una causa espandida dins l'espaci [...] Atal l'aparicion de la causa fisica e l'apreension de ma « carn » son indissociables l'una de l'autre e es una tala correlacion que seriá a l'origina de l'espaci »[26].

Maurice Merleau-Ponty

[modificar | Modificar lo còdi]
Maurice Merleau-Ponty

Maurice Merleau-Ponty exercís, de son costat, una critica frontala al vejaire de las doctrinas classicas qu'a per objectiu de limitar la compreneson de l'espaci a l'espaci euclidian. Pel fenomenològ l'espaci geometric o scientific pòt absoludament pas èsser confondut amb l'espaci natural e primordial que fa l'objècte de la recerca fenomenologica. L'espaci geometric ven valid pas que de « son enrasigament dins l'espacialitat primordiala »[27], aqueste que nos donna lo « còrs pròpre » o fenomenal, e que sola fa possible quicòm, coma una posicion (pròche alunhat, naut o bas drecha o esquèrra) pels objèctes. . « Lo còrs fenomenal es espacial, non al sens ont lo còrs objectiu es « dins » l'espaci mas al sens que « nòstra encontra primordiala amb l'èsser» es d'aviada « situada» e « orientada » escriu Pascal Dupond. Èsser còrs, es èsser nosat a un cèrt mond [...] nòtre còrs es pas d'en primièr dins l'espaci: es de l'espaci »

Lo còrs interven pas solament per garantir l'existéncia de l'espaci, se fa pas que lo fondar, « ne determina tanben l’articulacion e n'instituís l'estructura eidetica »[28]. Merleau-Ponty[29] escriu; « l'experiéncia revèla jos l'espaci objectiu, ont lo còrs fin finala pren plaça, una espacialitat primordiala que la primièra es pas que l'envelopa e que se confond amb lo quita èsser del còrs » (d'ont la nocion de còrs pròpre o fenomenal). L'experimentacion fenomenologica torna amb aqueste autor, las categorias tradicionalas que son la nautor e la largor, mas tanben l'esquèrra e la drecha, lo naut e lo bas e fin finala, la « prigondor » qu'acabarà per aparéisser coma la dimension primordiala. « La prigondor – nomenada dins unes tèxtes lo voluminós, la voluminositat – eclipsant per lo dire atal çò que demora de moments eidetics de l'espacial, acabarà per jogar lo ròtle de la categoria emblematica de l'espacial dins la darrièra filosofia de Merleau-Ponty, aqueste « retorn a l’ontologia », ont lo quita espaci serà legit coma lo chifre per excelléncia de l’Èsser »[30].

Martin Heidegger

[modificar | Modificar lo còdi]

Martin Heidegger aborda lo problèma de l'espaci, dins los paragrafs 19 a 24, e tanben 70 de son libre mèstre Èsser e Temps[31]. En conformitat a son caminament general, lo fiilosòf ensag de cenchar çò qu'es pensat al mai près del fenomèn mejan la nocion d'espaci. Es justificat de lo comprene d'aviada coma simple receptacle, omogenèu de tres dimensions e de se n'arrestat aquí? Pausant aquesta question, Heidegger trabalha en amont d'aquesta problematica, ne determina sa possibilitat intèrna e « libèra atal lo sol a partir de que la nocion d'espaci deura èsser examinada ».

Coma lo mòstra Dominique Pradelle[32], s'agís de sasir aqueste fenomèn, la compreneson primièra d'aqueste a que se manifèsta,  aes a dire a l'òme o Dasein, ven un prealable incontornable. En orientant sas recercas sus la manifestacion primària del fenomèn, Heidegger foguèt menada, dins l'esperit de çò qu'aviá fach pel Temps de destriar un primièr « espaci » que serà dich originari, d'un segond espaci, l'espaci pur, aqueste del geomètre, que ferà derivar del primièr[33].

Heidegger 3 (1960)

Ven qu'en vertut del concèpte « d'èsser del mond », es mai necessari, segon el, de s'engatjar dins una descripcion dels diferents biais qu'a l'òme de se reportar a de l'espacial (percebre, determinar matematicament, percorrer, abitar, construire, etc.)[34], per pensar l'espacialitat. I a en efièch mai de subjèctes pur (coma n'i a per Emmanuel Kant o encara per Husserl), a costat d'un mond qu'aqueste subjècte constituiriá per sos objectius intencionals. Lo fenomèn fondamental, d'ont caldrà partir, es sempre l'« èsser del mond », In-der-Welt-Sein

, a partir de que solament, una determinacion espaciala deu poder prene naissença e s'expausar, que, seguissent Heidegger « l'espaci es comprensible sonqu'a partir de lo sieu  concèpte de Mond e de la « mondaneïtat », que l'espaci es dins lo mond e non pas lo mond dins l'espaci l'espaci » coma l conta Didier Franck[35].

Heidegger entrepren de substituir a la « res extensa » cartesiana, qu'es a la basa de totes los desvelopaments contemporanèus sus aqueste concèpte, es a dire a l'« espaci-contenent », la vision d'una vielha nocion d'espaci meditada a partir de l'abitacion umana. Es a partir d'aquesta nocion d'« abitabilitat » qu'èra tirat, dins son obratge màger d' Èsser e Temps, lo concèpte fenomenologic heideggérien de Mond, fòrça alunhat de la nocion geometrica de l'espaci cartesian. Luènh de l'espaci tridimensional purament quantitatiu omogenèu e contunha, es ara a partir de la preoccupacion quotidiana del Dasein que los « luòcs », las « plaças » e las « vias de passatge » son desveladas, per donar espontanèament, pas mai un espaci abstrach mas una « espacialitat » fenomenologica, « organica e articulada fasent sens ».

Per Heidegger, l'espacialitat del geomètre se pòt descobrir sonque sul fondament del fenomèn del mond e « pensar l'espaci supausa que se torne situat sul sòl fenomenal que deriva » [36],[N 8].

Referéncia

[modificar | Modificar lo còdi]
  1. ↑ 2013, p. 266
  2. ↑ [[#Dictionnaire|]], p. 410
  3. ↑ [[#Dictionnaire|]], p. 412
  4. ↑ 2013, p. 266-267
  5. ↑ Alexandre Koyré 1986, p. 41
  6. ↑ Pierre Aubenque 1983, p. 343
  7. ↑ J.P. Guillot 1996, p. 1 en linha
  8. ↑ Sébastien Viscardy 2015, p. 10 lire en ligne
  9. ↑ Sébastie Viscardy 2015, p. 11 en linha
  10. ↑ Vincent Deparis 2011 en li nha
  11. ↑ André Hayen 1937, p. 5 en linha
  12. ↑ Heidegger 2008, p. 50
  13. ↑ André Hayen 1937, p. 14 en linha
  14. ↑ Alexandre Koyré 1986, p. 38
  15. ↑ Marlène Zarader 2012, p. 163
  16. ↑ 2013, p. 288
  17. ↑ Marlène Zarader 2012, p. 164
  18. ↑ Jean Greisch 1994, p. 143-147
  19. ↑ 2013, p. 266
  20. ↑ Georges Pascal 1957, p. 46-50
  21. ↑ Heidegger 1982, p. 125
  22. ↑ Georges Pascal 1957, p. 51
  23. ↑ Franck Lelièvre 2017, p. 1 en linha
  24. ↑ Jean-François Lavigne 1994, p. 117
  25. ↑ Jean-François Lavigne 1994, p. 118
  26. ↑ Emmanuel Housset, p. 200
  27. ↑ Miklos Vetô 2008, p. 12 lire en ligne
  28. ↑ Pascal Dupond 2001, p. 15 lire en ligne
  29. ↑ Merleau-Ponty 2005, p. 184
  30. ↑ Miklos Vetô 2008, p. 5-6 lire en ligne
  31. ↑ Arnaud Villani 1989, p. 167
  32. ↑ Dominique Pradelle 2008, p. 76
  33. ↑ Marlène Zarader 2012, p. 174
  34. ↑ Dominique Pradelle 2008
  35. ↑ Didier Franck 1986, p. 41
  36. ↑ Marlène Zarader 2012, p. 177

Nòtas

[modificar | Modificar lo còdi]
  1. ↑ Dins las doctrinas ermetistas «la quita region sublunara manifèste aqueste òrdre, pel retorn de las sasons, per la configuracion armoniosa de la tèrra e l'equilibri que s'i manifèsta entre los quatre elements que la compausan»Pierre Aubenque 1983, p. 341
  2. ↑ «La distinccion dels dos tèrmes dins lo Timèu sembla ara pro clara. Topos designa sempre lo luòc ont se trapa, ont es situit un còrs. E lo luòc es indissociable de la constitucion d'aqueste còrs, es a dire tanben de son movement. Mas, Platon, el, explica que cada realitat sensibla possedís per definicion una plaça, la lor plaça quand i exercís sa foncion e i garda sa natura, alara utiliza lo tèrme chòra. De topos a chòra, se passa atal de l’explicacion e de la descripcion fisicas al postulat e a la definicion de la realitat sensibla. […] Se destria tanben lo luòc fisic relatiu de la proprietat ontologic que fonda aquesta localizacion. Per exprimir aquesta necessària localizacion dels còrs, Platon utiliza lo tèrme de chòra, que significa justament l’apartenéncia d’una extension limitada e definida a un subjècte (que siá lo territòri de la ciutat, o de la plaça d’una causa)»-Jean-François Pradeau 1995, p. 396
  3. ↑ L'espandida es l'atribut essencial que sola ela cambia pas ( vejatz l'experiéncia del troç de cera, dins la segonda Meditacion metafisica)
  4. ↑ «l'espaci es pas quicòm d'entre las autras causas que se poiriá trobar aquí dins l'intuicion empirica. E perque es pas atal? Se l'espaci èra quicòm d'entre las causas alara e trobariá endacòm d'entre las autras causas, a costat, dejós, dessús... aquò fasent se poiriá pas èsser atal pas qu'essent d'esperse dins l'espaci. e lo cerqui d'entre las causas es que possedi ja d'en primièr que totas las causas son d'aviada dins l'espaci»-Heidegger 1982, p. 120
  5. ↑ «l'espaci es necessariament e es independent de de tala o tala causa o dels organs sensorials de qui que siá. Çò que ven a dire quitament al mèsme temps que l'espaci es pas tampauc ligat a la causa coma una proprietat mas gasís al fondament de tota causa e de sas qualitats possiblas. La causa pòt aparéisser pas que se l'espaci es ja coma representacion a priori a son fondament. Aqueste representat es un avant que se complís dins l'esperit avant l'experiéncia»-Heidegger 1982, p. 121
  6. ↑ «l'espaci un es pas la soma d'espacis singulars que demorariá per se de quin biais que siá sens substancialitat.. D'ont seguís per la concepcion de l'espaci que s'es pas pas compausat, tampauc pòt pas mai èsser determinat per un assemblatge de caractèrs que serián empruntats a d'espacis singulars...Quitament se los multiples espacis singulars son pas que de partidas de l'espaci universal son pas per tant de partiadas constitutivas que poirián se mostrar d'en primièr caduna per se»-Heidegger 1982, p. 121
  7. ↑ Dins l'interpretacion que fa Heidegger d'aquesta expression de « grandor infinida », es pas gaire question de quantitat comparativa, grandor deu èsser entendut al sens de magnitud que permet de sasir tota quantitat, d'esperela independanta de tot quantum grand o petit. Per aqueste tèrme de grandor Kant significa que lo tot es subretot distincte (metafisicament autre), coma fondament de lor possibilitat de cadun dels espacis singulars-Heidegger 1982, p. 125
  8. ↑ Pour l'examen des modes de passage de la notion originaire de l'espace à travers la dimension de la préoccupation et le phénomène du monde voir l'article « Heidegger et le problème de l'espace »

Ligams extèrnes

[modificar | Modificar lo còdi]
  • modèl {{Ligam web}} : paramètre « url » mancante paramètre « titre » mancant
    .

Articles connèxes

[modificar | Modificar lo còdi]

Bibliografia

[modificar | Modificar lo còdi]
  • (en) {{Obratge}} : paramètre titre mancant
    • Gérard Bensussan, « Le lieu et la contrée Questions de proximité : Heidegger.Qu'appelle-t-on le lieu? », dans Les Temps modernes (revue), Claude Lanzmann, , 320 p., chap. 650, p. 202-218Modèl:Chapitre.
    • Dominique Pradelle, « Comment penser le propre de l'espace ? : Heidegger.Qu'appelle-t-on le lieu? », dans Les Temps modernes (revue), Claude Lanzmann, , 320 p., chap. 650, p. 75-100Modèl:Chapitre.
    • Françoise Dastur, « Heidegger Espace, Lieu, Habitation : Heidegger.Qu'appelle-t-on le lieu? », dans Les Temps modernes (revue), Claude Lanzmann, , 320 p., chap. 650Modèl:Chapitre.
    • Jean-François Mattéi, « Le lieu de l'étant et le milieu de l'être : Heidegger.Qu'appelle-t-on le lieu? », dans Les Temps modernes (revue), Claude Lanzmann, , 320 p., chap. 650, p. 117-139Modèl:Chapitre.
    • Martin Heidegger, « Remarques sur l'art-sculpture-espace : Heidegger.Qu'appelle-t-on le lieu? », dans Les Temps modernes (revue), Claude Lanzmann, , 320 p., chap. 650, p. 46-55Modèl:Chapitre.
  •  {{{títol}}}. .
    • Arnaud Villani, « Proximité et distance,Heidegger et le problème de l'espace : questions de méthode et voies de recherche », dans Être et temps de Martin Heidegger, Marseille, Sud, (notice BnF no FRBNF35026983)Modèl:Chapitre.
  •  {{{títol}}}. .
  •  {{{títol}}}. ISBN 2-07-023981-0. .
  •  {{{títol}}}. ISBN 2-13-038340-8. .
  • Jean-François Pradeau, « « Être quelque part, occuper une place.Topos et chôra dans le Timée », Les Études philosophiques,‎ , p. 375-400.
  •  {{{títol}}}. ISBN 2-07-029337-8. .
  • Jean-François Lavigne, « Espace ou pensée », Épokhè, Jérôme Millon, no 4,‎ , p. 117-129 (ISBN 2-905614-95-1).
  •  {{{títol}}}. ISBN 978-2-02-033812-7. .
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Espaci_(filosofia)&oldid=2440017 »