Veire la font de Sòja

{{Confusion|Mongeta mong}}
{{Taxobox debuta | vegetal | ''Glycine max'' | Soybean.USDA.jpg| Fruch e granas }}
{{Taxobox | sosrègne | Tracheobionta }}
{{Taxobox | division | Magnoliophyta }}
{{Taxobox | classa | Magnoliopsida }}
{{Taxobox | sosclassa | Rosidae }}
{{Taxobox | òrdre | Fabales }}
{{Taxobox | familha | Fabaceae }}
{{Taxobox | sosfamilha | Faboideae }}
{{Taxobox | tribú | Phaseoleae }}
{{Taxobox | sostribú | Glycininae }}
{{Taxobox | genre | Glycine (genre) | Glycine }}
{{Taxobox | sosgenre | Soja (sous-genre) | Soja }}
{{Taxobox taxon | végétal | espèce | Glycine max | ([[Carl von Linné|L.]]) [[Elmer Drew Merrill|Merr.]], [[1917]] }}
{{Taxobox filogenia bendèl}}
{{Taxobox | òrdre | Fabales }}
{{Taxobox | familha | Fabaceae }}
{{Taxobox fin}}

La '''sòja''' es una [[planta]] escalaira de la familha de las [[Fabaceae]] pròcha de la mongeta, subretot cultivada per sas [[grana]]s [[Oleaginós|oleaginosas]] que produson lo segond [[òli alimentari]] consomat dins lo monde, aprèp l{{'}}òli de palma.<ref name="prolea">[https://web.archive.org/web/20131004231823/http://www.prolea.com/fileadmin/extranet/Publications/2009_PROLEA.pdf Associacion sectoriala Prolea, rapòrt 2009]</ref> 
Lo mot designa tanben las granas, que constituisson un [[aliment]] naturals dels mai rics. Conten fòrça [[proteïna]]s, [[glucid]]s, [[lipid]]s, [[vitamina]]s [[vitamina A|A]] e [[Vitamina B|B]], [[potassi]], [[calci]], [[magnèsi]], [[zinc]] e [[fèrre]].
Las utilizacions alimentàrias tradicionnalas de sòja non fermentat enclauson lo [[tofu]] e lo [[lait de sòja]] e las formas fermentadas comprenon entre autres la [[salsa de sòja]], lo [[nattō]] e lo [[tempeh]]. L'[[òli de sòja]] es emplegat dins nombrosas aplicacions industrialas (coma lo [[biogazòl]]).

Los tres quarts de la produccion mondiala de granas de sòja servisson per far de [[tortèl de soja]], utilisats dins l’alimentacion animala. [[China]] es lo principal utilizator de tortèl de sòja (avec {{unitat|74|milions}} de tonas), seguit luenh darrièr per los [[Estats Units]] e l’[[Union Europèa]] (resp. {{unitat|31|Mt}} e {{unitat|30|Mt}})<ref name=faostat1/>. Per respondre a l’augmentacion de la demanda, los productors  sud-americans an convertit {{unitat|24|milions}} d’ectaras de la [[seuva Amazonica|selva amazonica]] e de savanas e pradariás de [[Cerrado]], de [[Gran Chaco|Chaco]] e de [[Pantanal]] en tèrras agricòlas<ref name=wwfconversion>{{ligam web
| nom = WWF
| prénom =
| titre = Le soja, de la conversion d’écosystèmes en Amérique latine jusqu’aux produits animaux que nous consommons
| consulté le = 08/06/2019
| url = https://www.wwf.fr/champs-daction/alimentation/matieres-premieres-agricoles/soja
}}</ref>, entre 2000 et 2010.

== Etimologia ==
Lo mot deriva d{{'}}un mot manchó, passat al neerlandés, el meteis manlevat al japonés ''shoyu'' (« salsa sòja »).

== Descripcion botanica ==
La sòja es una [[planta erbacèa]] [[annala]] coneguda solament a l{{'}}estat cultivat. Existisson de nombrosas varietats diferentas segon la portadura: planta de pujar o de rebalar, mai prèpa dels tipes originals. Las formas nanas son las pus cultivadas.

La planta es entièrament (fuèlhas, cambas, gòlças) cobèrta de pels fins grises o bruns. Las cambas son longas de 30 a {{unitat|130|cm}}.

Las fuèlhas semblan aquelas de la monja. Longas de 6 a 15 cm e largas de 2 a 7 cm, tomban abans que las gòlças sián maduras.

Las flors, blancas o porpres, fòrça pichonas, gaireben inapercebudas, apareisson jos las fuèlhas, gropadas en tres o cinc. Son ermafroditas e autogamas, mas la pollinizacion crosada es plan possibla.

Los fruches son de [[gòlça]]s peludas, longas de 3 a 8 cm, de forma drecha o arcada, e contenon 2 a 4 granas.

Las granas, de forma esferica o elliptica, an un diamètre de 5 a 11 mm. Son comestiblas.

La sòja conten en mejana 22 % d{{'}}òli e 40 % de proteïnas.

== Genomica ==
Es la primièra leguminosa que son [[genòma]] foguèt entièrament sequenciat, amb la meta de melhorar o de produire d{{'}}OGM. Aquel trabalh s{{'}}acabèt a la començança de l{{'}}an 2010. 

Sus {{unitat|46430}} gèns identificats, 73 % son [[ortològ]]s d{{'}}una o mai sequéncias d{{'}}autras [[angiospèrma]]s. 

== Produccion ==

=== Airal de reparticion ===
La sòja es originària de las regions caudas del sud-èst d{{'}}[[Asia]], mas los [[Estats Units d'America|Estats Units d{{'}}America]] son lo primièr productor mondial amb 38 % de la produccion mondiala. Las zonas de [[clima subtropical umid]] van ben per la cultura, mas la cultura s{{'}}espandís cap a las zonas de [[clima continental]] fins a Quebèc par exemple.

Los Estats Units d{{'}}America son lo primièr productor mondial amb 80,5 milions de tonas de sòja en [[2008]], que 34 milions de tonas exportadas.<ref>FAOSTAT</ref> Amb [[Brasil]] e [[Argentina]], fornisson la màger part de las exportacions de sòja. [[Índia]] e la [[Republica Populara de China|China]] son tanben productors importants. Pasmens, China, granda consomatritz, deu importar de sòja americana e brasilièra.

=== Cultura ===

La cultura de sòja es en desvolopament constant dins lo monde los darrièrs 20 ans. La produccion atenguèt 211 milions de tonas en 2008/2009,<ref name="prolea" /> sus una superfícia de prèp de 90 milions d{{'}}ectaras.<ref name="isaaa">{{en}} [http://www.isaaa.org/resources/publications/briefs/41/pptslides/default.asp site de l{{'}}ISAAA]</ref>
Prèp de 70 % de la sòja cultivada es geneticament modificada, o  {{formatnum:69.3}} milions d{{'}}ectaras de sòja transgenica, contra {{formatnum:20.7}} milions d{{'}}ectaras de sòja non transgenica en 2009.<ref name="isaaa" />

Lo grope [[Monsanto]] comercializa 93 % de las semenças de sòja transgenicas.<ref>{{en}} Peter Whoriskey, [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/11/28/AR2009112802471.html Monsanto's dominance draws antitrust inquiry], ''Washington Post'', 29 de novembre de 2009.</ref>

Los europèus son los principals clients per la sòja non transgenica, facturat prèp de 10 % mai car.

Aqueles darrièrs ans, la produccion a aumentat fòrça en Argentina e Brasil. Aquel darrièr indica que poiriá encara liberar de superfícias agricòlas importantas se las condicions del mercat o demandavan.

En America Latina, la cultura de la sòja provòca de conflictes entre los pichons expleitants e los grands proprietaris, qu{{'}}utilizan de metòdes de cultura fòrça mecanizats e demandant pauc de man d{{'}}òbra.

La sòja pòt èsser damatjada per de parasites, coma lo nematòde de la sòja.

=== Produccion ===

{| class="wikitable" width="80%" cellpadding="4" style="margin: 1em auto; min-width: 300px;"
| colspan="3" align="center" bgcolor=#DDFFDD | '''Produccion en tonas e percentatge de la produccion mondiala (2008)'''<br /> <small>Donadas de FAOSTAT ([[Organizacion de las Nacions Unidas per l'alimentacion e l'agricultura|FAO]]) [https://web.archive.org/web/20120407180211/http://faostat.fao.org/site/567/default.aspx Basa de donadas de la FAO]</small> 
|-
| style="text-align: left;" | {{Estats Units d'America}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:80748700}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:38.2}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Brasil}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:59242480}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:28.1}} % 
|-
| style="text-align: left;" | {{Argentina}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:46238087}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:21.9}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{China}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:15545141}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:7.4}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Índia}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:9905000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:4.7}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Paraguai}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:6311794}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:3.0}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Canadà}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:3335900}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:1.6}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Bolívia}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:1259676}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:0.6}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Uruguai}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:880000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:0.4}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Ucraïna}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:812800}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:0.4}} %
|-
! style="text-align: left;" | Total
! style="text-align: right;" | {{formatnum:211000000}}
! style="text-align: right;" | 100 %
|}

{| class="wikitable" width="80%" cellpadding="4" style="margin: 1em auto; min-width: 300px;"
| colspan="3" align="center" bgcolor=#DDFFDD |
'''Produccion, en tonas, d{{'}}òli de sòja. (2008)'''<br /> <small>Donadas de Proléa d{{'}}aprèp Oil World</small> 
|-
| style="text-align: left;" | {{Estats Units d'America}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:9050000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:23.3}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{China}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:6719000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:17.3}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Brasil}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:6266000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:16.1}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Argentina}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:6060000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:15.6}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Union Europèa}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:2623000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:6.75}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Alemanha}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:646000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:1.7}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Païses Basses}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:562000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:1.4}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Espanha}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:396000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:1.0}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{Itàlia}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:294000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:0.75}} %
|-
| style="text-align: left;" | {{França}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:61000}}
| style="text-align: right;" | {{formatnum:0.15}} %
|-
! style="text-align: left;" | Total
! style="text-align: right;" | {{formatnum:38856000}}
! style="text-align: right;" | 100 %
|}
Dins l{{'}}Union Europèa, Alemanha, los Païses Basses e Espanha son los principals trissaires de sòja.<ref name="prolea" /> Itàlia es un productor significatiu amb {{formatnum:346000}} tonas. En 2006, França produguèt {{formatnum:123000}} tonas de sòja, a comparar amb 4,5 milions de tonas qu{{'}}importèt, subretot de Brasil.<ref>Font: [https://web.archive.org/web/20120619130038/http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567 FAOSTAT]</ref>{{,}}<ref group="nòta">La chifra de las importacions combina sovent las granas de sòja brutas, importadas per las trissar e las pastèlas importadas per l{{'}}alimentacion animala.</ref>

==Problèmas environamentals==

La cultura de sòja - especialament en Brasil - a ja destruït d'enòrmas zonas de la [[seuva Amazonica|selva amazonica]] e encoratja un [[desboscament]] suplementari. La causa principala d'aquela desforestacion es la demanda mondiala de carn, que a son torn fa mestièr de gigantescas espandidas de tèrra per cultivar de culturas foratgièras pel bestial. Aperaquí 80% de la recòlta mondiala de sòja servís per noirir lo bestial. Las importacions de sòja representan 47% de l’emprenta del [[desboscament]] en [[Euròpa]], contre 14% per l’expansion de las pasturas pel bestial e 10% per l’òli de palme. 

Un moratori introduït pels exportators brasilans de sòja en 2006 a reduït l'expansion del sòja en Amazonia, mas a pas protegit d'autres ecosistèmas, coma lo Cerrado vesin, ont l'expansion del sòja entraina totjorn lo desboscament. En 2015, 48% de la produccion de sòja de Brasil veniá del biome Cerrado, mentre que 13% solament veniá d'Amazonia. L'eissartatge directe de la selva per la cultura del sòja es un problèma permanent, mas la majoritat de la cultura del sòja remplaça  lo pasturatge del bestial perque ven mens productiu. Aqueles pasturals pel bestial an pr'aquò remplaçat lo bòsc primari.

== Utilizacion ==
[[Fichièr:Erntereifes Sojafeld.jpg|thumb|Camp de sòja]]

La màger part de la produccion es destinada per l'alimentacion del bestial, jos la forma de farina e de tortèl de sòja. 

=== Utilizacion dirècta ===

Segon los estudis de [[Lester Brown]],<ref>{{fr}}[[Lester Brown]], ''Le Plan B, pour un pacte écologique'', Calmann-Lévy, 2007.</ref> en 2005, sus los 220 milions de tonas de sòja produit dins lo monde entièr, 15 milions de tonas son consomidas « dirèctament » pels umans sos forma de [[tofú]], de [[iaort]], e de [[lach de sòja]].

=== Trissatge ===

Las granas son trissadas e transformadas en:
* [[òli de sòja|Òli]]: 33 milions de tonas produchas, que 7 % servisson d{{'}}[[agrocarburant]].
* [[pastèla de sòja]], rica en [[proteïna]]s : 144 millions de tonas per noirir las bèstias ([[buòu]]s, [[pòrc]]s, [[polalha]] e [[peis]]ses). 

=== La sòja dins l{{'}}alimentacion umana ===
La sòja dins l{{'}}alimentacion umana es utilizada, subretot en [[Republica Populara de China|China]] e [[Japon]], jos las formas de:

* ''farina de sòja'' rica en proteïnas e paure en glucids. Es sovent mesclada amb d{{'}}autras.

* Lo  [[tonyu]] o ''[[lach de sòja]]'' es una [[bevenda]], sens lach, rica en proteïnas, paura en lipids e en calci e sens [[colesteròl]]. 

* L{{'}}'''[[òli de sòja]]''' es un òli alimentari excellent, contenent una proporcion pro equilibrada d{{'}}acids gras [[omega-6]] e [[omega-3]] o 6,7. Los acids gras insaturats son relativament sensibles a la temperatura e provòcan de cadenas policiclicas cancerigènas doncas se deu pas utilizar a nauta temperatura.
Sa composicion mejana es:
::Acids gras saturats: 16 %
::Acids gras monoïnsaturats ([[omèga-9]]): 24 %
::[[Acid linoleic]] ([[omèga-6]]): 53 %
::[[acid linolenic]] ([[omèga-3]]): 7 %

* Lo [[tofu (cosina)|tofu]] se fabrica amb lo [[lach de sòja]] qu{{'}}un còp [[calhat]], dona una pasta, que se transforma coma de fromatge que se pòt utilizar tendre, dur o padenat.

* Lo [[tempeh]] se fabrica amb las granas fermentadas e a una consisténcia pus dura que lo ''tofú''.

* Lo [[natto]] se fabrica amb las granas fermentadas e a una consisténcia gaireben vescosa.

* Lo [[miso]] se fabrica amb una pasta de sòja fermentada e s{{'}}utiliza dins de sopas, de salsas e per aromatizar.

* Lo [[shoyu]], o « salsa sòja]] », se fabrica amb las granas fermentadas e d{{'}}autras cerealas torradas (blat), fermentadas e envielhidas, de gost pus doç que lo tamari.

* Lo [[tamari]] se fabrica amb las granas fermentadas e d{{'}}autras cerealas torradas sens blat, de gost mai fòrt qu{{'}}aquel del ''shoyu''.

* Las [[edamame]] (枝豆) son de favas de sòja verda pas madura, bolidas o cuèchas a la vapor.

Son interès dietetic es d{{'}}èsser una font de proteïnas non carnadas.

Dins l{{'}}industria alimentària, d{{'}}ingredients alimentaris amb basa de sòja son emplegats dins fòrça produches corrents:

* la [[lecitina]] de sòja, apond alimentari (E322) a un ròtle d{{'}}emulsificant, fòrça utilizada dins lo chocolat.

* la farina de sòja, amb o sens son òli.

* las proteïnas de sòja texturadas, que pòdon remplaçar mai o mens la carn.

* los concentrats e los isolats de sòja, produches pus rics en proteïnas que la farina (fins a 90 %), utilizats subretot dins los substituts de repais e los aliments enfantils.


Existisson tanben de ''iaorts'' de basa de sòja.

<gallery>
Fichièr:Soy milk.jpg|Lach de sòja
Fichièr:Wasabi and soy sauce by williamnyk.jpg|Salsa sòja e wasabi
Fichièr:CDC edamame.jpg|Edamame
Fichièr:Tahu putih.JPG|Tofú
Fichièr:Sliced tempeh.jpg|Tempeh
Fichièr:Natto mixed.jpg|Natto
Fichièr:Germanvegetariansausage.jpg|Salsissa vegetariana
Fichièr:Sheese_vegan_medium_cheddar.jpg|« fromatge » vegetal
</gallery>

=== La sòja dins l{{'}}alimentacion animala ===

Sosproduch de la trissada de las granas, la pastèla de sòja, amb un taus en proteïnas brutas de prèp de 45 %, a un interès dins l{{'}}alimentacion de las vacas laitièras, subretot aquelas noiridas amb ensilatge de milh (paure en proteïnas). La pastèla de sòja es tanben la principala font de proteïnas de l{{'}}alimentacion dels pòrcs e de la polalha. En França, 70 % de las pastèlas consumidas son de sòja.<ref>https://web.archive.org/web/20100428062615/http://www2.vet-lyon.fr/ens/nut/webBromato/cours/cmtourte/introtou.html</ref> Cal tostar las pastèlas abans la consomacion per suprimir los elements contranutricionals presents naturalament dins las granas.<ref>[https://web.archive.org/web/20091230083639/http://www2.vet-lyon.fr/ens/nut/webBromato/cours/cmtourte/antinuto.html] Escòla Veterinària de Lion</ref>

== Sòja e santat ==

La grana de sòja es pas gaire utilizada crusa subretot a cause d{{'}}elements contranutricionals ([[acid fitic]] qu{{'}}empresona lo fosfòr, antitripsics que perturban la digestibilitat de las proteïnas dels animals d{{'}}un sol estomac coma l{{'}}Òme o las lectinas qu{{'}}an una activitat emaglutinanta). La sòja conten tanben de proteïnas naturalament allergizantas.

=== Allergias ===
{{...}}

=== Sòja e malautiás cardiovascularas ===

En 1999 l{{'}}administracion americana la « FDA » afirmèt que pòt existir un ligam entre la consomacion de proteïnas de sòja e la diminucion del risc de malautiás cardiovascularas.<ref>{{en}} [http://www.soyfoods.org/health/soy-for-heart-disease/soy-protein-and-heart-disease-health-claim Site du lobby pro-soja]</ref> Mas existisson de contestaires scientifics daissant un dobte.<ref>{{en}} [http://www.consumeraffairs.com/news04/2005/soy_study.html Article relatant un estudi sus la sòja]</ref> Pasmens semblariá que l{{'}}efèit de la consomacion de proteïnas de sòja sus la baissa del taus de colesteròl total e del taus de LDL siá demostrat.<ref>{{en}} [http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJM199508033330502 Meta-analisi de l{{'}}efèit de consomacion de proteïnas de sòja]</ref>

=== Alimentacion enfantila ===

{{...}}

=== Ligams extèrnes ===

* {{fr}} [https://web.archive.org/web/20130603212455/http://www.prolea.com/fileadmin/extranet/Publications/oleoproteagineux/brochures_carres/08%20-%20BR%20SOJ%200508.pdf ''La sòja de la planta cap a las utilizacions'', Prolea] {{Pdf}}

== Nòtas e referéncias ==
=== Nòtas ===
{{referéncias
 | grop = nòta
 }}

=== Referéncias ===
{{referéncias}}

{{1000 fondamentals}}

[[Categoria:Planta utila]]