Protoindoeuropèu
Lo protoindoeuropèu qu'ei la lenga parlada de 3 000 a 6 000 ans abans J. C., dont derivan las lengas indoeuropèas de uei lo dia.
Los locutors d'aquera lenga ne ns'an pas deishat nat document escriut, mes los lingüistas que pòden ensajar de la reconstituir per la reconstruccion extèrna, qui consisteish a comparar enter eras las lengas qui derivan deu protoindoeuropèu. Ua auta faiçon de procedir, mai aleatòria, qu'ei la reconstruccion intèrna, qu'ei a díser en partint de çò de dejà reconstituit per la reconstruccion extèrna.
Fonologia deu protoindoeuropèu
[modificar | Modificar lo còdi]Las sonantas
[modificar | Modificar lo còdi]Ua de las soas particularitats qu'èran las "sonantas", fonèmas qui segon lo contèxte e foncionavan coma vocalas o coma consonantas. L'indoeuropèu que'n possediva sheis: [j], [w], [r], [l], [m], [n]. Per exemple, a la desinéncia de l'acusatiu singular de la tresau declinason latina "(e)m" (sonanta consonantica) que correspond la desinéncia grèca "a" (sonanta vocalica passada a la vocala "a"): lat. consul-em, gr. κόρακ-α.
Las laringalas
[modificar | Modificar lo còdi]Ua auta de las soas particularitats qu'èran las "laringalas", consonantas qui's vocalizèn mei tard en "schwa" (lo son de l'"e" dicha "muda" en francés), o, au contacte d'autas vocalas, evoluín segon los cas en E, A e O: que's nòtan alavetz respectivament H1, H2 e H3. Las laringalas qu'estón descobèrtas peu metòde de la reconstruccion intèrna peu lingüista Ferdinand de Saussure. En tribalhant de cap au sistèma vocalic de l'indoeuropèu, qu'avó l'idea de pausar que l'alternància de las vocalas longas e devè estar parallèla a la de las sequéncias vocala-sonanta, çò qui formulè ā : ə = ey : i. Que parlè de "quasi-sonanta" a prepaus deu schwa, qui mei tard aperarén laringala, e que la a longa (ā) èra lo resultat de la sequéncia qu'escrivèm eH2.
Morfologia de l'indoeuropèu
[modificar | Modificar lo còdi]Que nse'n tieneram a dus aspèctes de la morfologia: l'arraditz e la declinason.
L'arraditz
[modificar | Modificar lo còdi]L'arraditz qu'ei l'element lexicau ultime de l'analisi morfologica. Per exemple, dens la forma verbau grèga "δείκνυμι", "amuishi", un còp identificats la desinéncia verbau "μι" e "νυ" qui ei un sufixe verbau, que'ns demora "δεικ" on ne podem pas isolar mei d'un element: qu'ei donc l'arraditz. L'arraditz indoeuropèa que'se defeneish per las soas consonantas. Qu'an reconstituit arraditz dab duas o tres consonantas; *deyk- (δεικ) qu'ei ua arraditz de tres consonantas (d, y, k).
L'indoeuropèu que coneish l'alternància vocalica dins las arraditz, e tanben dens las desinéncias. Un exemple dab ua araditz qui's presenta dab las formas *weyd-, *woyd,-, *wid e exprimeish l'idea de "véder", "saber": que disen que la prumèra forma ei au grad normau, la segonda au grad flexit e la darrèra au grad zèro. Dab lo grad normau qu'avèm, en grèc, εἶδον "vedoi" (aorista) e dab lo grad flexit οἶδα "sèi" (perfèit dab sens de present); dab lo grad zèro que trobam lo latin video, "vedi".
La declinason
[modificar | Modificar lo còdi]Lo protoindoeuropèu qu'avè ueit cas: lo nominatiu, lo vocatiu, l'acusatiu, lo genitiu, lo datiu, lo locatiu, l'instrumentau e l'ablatiu.
Que's pòden distinguir duas granas classas de noms: los noms tematics, de qui lo tèma e's feneish per na vocala -o/-e qui s'insereish enter lo radicau e la desinéncia, e los noms atematics de qui lo tèma e's feneish en consonanta.
La declinason atematica qu'ei la mei anciana. Qu'ei a l'origina de las "tresaus declinasons" deu grèc e deu latin (κόραξ, consul).
La declinason tematica qu'ei a l'origina de las "segondas declinasons" de las lengas classicas (λόγος, dominus). Las soas desinéncias respectivament en protoindoeuropèu, en grèc e en latin que son:
- Nominatiu -o-s, gr. -os λόγoς, lat. -us dominus
- Vocatiu -e, gr. -e λόγε, lat. -e domine
- Acusatiu -o-m/n, gr. -on λόγον, lat. -um dominum
- Genitiu -os et -os-yo, gr. ou λόγου (< λόγοιο), lat. -i domini
- Datiu -o-ey, gr. -ô-y λóγῳ, lat. -o domino
- Locatiu -e/o-i, gr. οἴκοι "a l'ostal", lat. humi "a tèrra"
- Instrumentau -e/o-H1, shens continuacion en gr. e en lat.
- Ablatiu enqüèra discutit, gr. a pas l'ablatiu, lat. ablatiu manlhevat aus pronoms
La declinason qui apèran "prumèra" deu grèc e deu latin, la deus noms feminins en -η o -a (κεφαλή, rosa), que vien d'ua soscategoria de la declinason atematica: la deus tèmas en laringala; la -a de rosa, passada a -η (è longa) en grèc atic, que gesseish deu grope -eH2. Dab lo temps, aqueth grop qu'arribè a foncionar com la vocala tematica de la declinason d'aqueth nom; per'mor d'aquò qu'apèran la declinason deus tèmas en laringala -eH2 "declinason paratematica".
Sintaxi de l'indoeuropèu
[modificar | Modificar lo còdi]Com ne's pòt pas restituir morfèmas de subordinacion comuns a partir de las lengas conegudas, de que n'i a qu'an pensat que l'indoeuropèu n'auré pas avut unitats superioras a la frasa simpla: en plaça de la sintaxi (qui implica subordinacion), qu'auré practicat la parataxi (qui implica juxtaposicion). A l'òra d'ara, los especialistas qu'an abandonat aquera ipotèsi. Indicis qu'amuishan qu'au contra de çò qui's passa dins las lengas modèrnas, on las subordinadas e segueishen la principau, en indoeuropèu la subordinada qu'èra antepausada.