Veire la font de Pirita

{{Dialècte Lengadocian}}

[[Fichièr:Pyrite - Huanzala mine, Huallanca, Bolognesi, Ancash, Peru.jpg|vinheta|Pirita]]
[[Fichièr:Pyrit 01.jpg|vinheta|Pirita]]  

<span dir="ltr" lang="oc">La</span> '''pirita''' es un [[mineral]] fòrça comun de la classa dels sulfurs.  

== Etimologia ==
Lo nom ''pirita'' deriva del [[Grèc (lenga)|grèc]] ancia ''πυρίτης'' (''pyritēs'') que vòl dir "de fuòc" o "dins lo fuòc",<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dpuri%2Fths1 πυρίτης], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> e tanben de ''πύρ'' (''pyr'') que vol dire fuòc.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dpu%3Dr πύρ], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> Dins la [[Roma antica]], lo nom s'aplicava a diferents minerals e ròcas que generavan d'arcs electrics a a l'impacte amb l'[[acièr]]; [[Plini lo Vièlh]] descriguèt un d'aqueles minerals; que segurament se nomena ara pirita.<ref>James Dwight Dana, Edward Salisbury Dana, [https://books.google.com/books?id=lHS7AAAAIAAJ&pg=PA86 Descriptive Mineralogy, 6th Ed.], Wiley, New York (1911) p. 86.</ref> A l'epòca de [[Georgius Agricola]], vèrs [[1550]], lo tèrme venguèt un generic per nomenar quin que siá mineral del grop de la pirita.<ref>[[Herbert Clark Hoover]] and [[Lou Henry Hoover]], translators of [[Georgius Agricola]], [De Re Metallica], The Mining Magazine, London (1912; Dover reprint, 1950); p. 112.</ref>

== Classificacion ==
Segons la [[classificacion de Nickel-Strunz]], la pirita aparten a "02.EA: Sulfurs metallics, M:S = 1:2, amb Fe, Co, Ni, PGE, etc." amb los minerals segents: [[aurostibita]], bambollaïta, cattierita, erlichmanita, fukuchilita, geversita, [[hauerita]], insizwaita, krutaita, [[laurita]], penroseita, sperrylita, trogtalita, vaesita, [[villamaninita]], dzharkenita, gaotaiita, alloclasita, costibita, ferroselita, frohbergita, glaucodot, kullerudita, [[marcassita]], mattagamita, paracostibita, [[pararammelsbergita]], oenita, anduoita, clinosafflorita, [[löllingita]], nisbita, omeiita, paxita, [[rammelsbergita]], [[safflorita]], seinäjokita, [[arsenopirita]], [[gudmundita]], osarsita, ruarsita, [[cobaltita]], [[gersdorffita]], hollingworthita, irarsita, jolliffeita, krutovita, maslovita, michenerita, padmaita, platarsita, testibiopal·ladita, tolovkita, [[ullmannita]], willyamita, changchengita, mayingita, hollingsworthita, kalungaita, milotaita, urvantsevita e rheniita.

== Caracteristicas ==
La pirita es un [[sulfur de fèrre]] de [[formula quimica]] FeS<sub>2</sub>, contenrn 53,4% de [[sofre]] e un 46,4% de [[fèrre]].<ref name="gec">{{GEC|0132114|pirita}}</ref> Cristalliza dins lo [[sistèma cubic]] e sovent presenta estrias parallèlas de caires comuns dels cristals. La pirita es polimòrfa de la [[marcassita]] (que cristalliza en [[sistèma ortorombic]]). La color jauna laton metallica de la pirita faguèt, sovent, que las gents lo confond amb l'[[aur]]. Mas es plan aisit de destriar la pirita de l'aur: es fòrça mai leugièra e mai [[Duretat|dura]] que l'aur, se pòt pas raiar amb l'ongla o amb una gavina, i se pòt trencar aisidament amb un marèl mentre alara que l'aur s'espotís o se plega.

Per [[oxidacion]] se descompausa en sulfats e [[oxid de fèrre]], es alara utilizat en la produccion d'[[acid sulfuric]] e de [[Sulfat de fèrre|sulfats de fèrre]]. De la pirita se n'extrai lo [[fèrre]], qu'es bon [[Conductor elèctric|conductor]] de calor e d'electricitat, alara, se pòt dire que la pirita es conductritz d'electricitat e calor. Es un dels minerals mai importants del mond al respècte del [[magnetisme]]. La pirita èra utilizada per obtenir de lhauces, quand es tustat amb una [[pèira de fuòc]].

== Formacion e jaces ==
La pirita es un mineral fòrça comun, que se tròba dins de granda varietat de formacions geologicas, dempuèi los despauses [[sedimentaris]] fins a de venas idrotermalas, e tanben constituisson de [[ròcas metamorficas]]. Tanben se tròba dins la majoritat de ròcas [[Ròca magmatica|ròcas magmaticas]] e en [[Pegmatita|pegmatitas]].

== Varietats ==
La pirita presenta diferentas varietats, que, mai sovent an de [[Composicion quimica|composicions quimicas]] caracteristicas. Una de las varietats es la pirita arsenica, qu'es frequenta dins la natura; aquesta varietat presenta un taus d'[[arsenic]] consequent mas sens pasmens per èsser considerat coma [[arsenopirita]] (FeAsS); sovent presenta una zonacion.<ref>{{Ref-web|url=http://www.mindat.org/min-29212.html|títol=Arsenian Pyrite|consulta=22-08-2016|llengua=anglès|editor=Mindat|data=}}</ref> Una autra varietat es la pirita aurifèra; presenta de quantitats d'[[aur]], sovent en mèscla dins de particulas incrostadas e la quita pirita.<ref>{{Ref-web|url=http://www.mindat.org/min-424.html|títol=Auriferous Pyrite|consulta=22-08-2016|llengua=anglès|editor=Mindat|data=}}</ref> La bravoïta ((Fe,Ni)S<sub>2</sub>) es una varietat rica en [[niquèl]]<ref>{{Ref-web|url=http://www.mindat.org/min-759.html|títol=Bravoite|consulta=22-08-2016|llengua=anglès|editor=Mindat|data=}}</ref>. La pirita de [[niquèl]] e [[cobalt]] de Vernadsky ((Fe,Ni,Co)S<sub>2</sub>) es una varietat rica en niquèl e cobalt.<ref>{{Ref-web|url=http://www.mindat.org/min-7433.html|títol=Cobalt-nickel-pyrite (of Vernadsky)|consulta=22-08-2016|llengua=anglès|editor=Mindat|data=}}</ref> La pirita cobaltifèra ((Fe,Co)S<sub>2</sub>) es una varietat rica en cobalt.<ref>{{Ref-web|url=http://www.mindat.org/min-11102.html|títol=Cobaltoan pyrite|consulta=22-08-2016|llengua=anglès|editor=Mindat|data=}}</ref> La pirita cuprifèra es una varietat que conten una cèrta quantitat de [[coire]].<ref>{{Ref-web|url=http://www.mindat.org/min-25542.html|títol=Cupriferous Pyrite|consulta=22-08-2016|llengua=anglès|editor=Mindat|data=}}</ref> La gelpirita es una varietat amb un cèrt contengut d'arsenic, es la forma gèl del disulfur de fèrre.<ref>{{Ref-web|url=http://www.mindat.org/min-10255.html|títol=Gelpyrit|consulta=22-08-2016|llengua=anglès|editor=Mindat|data=}}</ref> La pirita niquelifèra es una varietat rica en niquèl,<ref>{{Ref-web|url=http://www.mindat.org/min-11101.html|títol=Nickelian Pyrite|consulta=22-08-2016|llengua=anglès|editor=Mindat|data=}}</ref> e la pirita d'arsenic e [[talli]] ((Fe,Tl)(S,As)<sub>2</sub>) conten tlos dos elements.<ref>{{Ref-web|url=http://www.mindat.org/min-32095.html|títol=Thallian Arsenian Pyrite|consulta=22-08-2016|llengua=anglès|editor=Mindat|data=}}</ref>

== Lo grop pirita ==
Lo '''grop pirita''' recep son nom de l'espècia principala, la pirita. Sa formula generica es ''AX''<sub>2</sub>, ont ''A'' = Au, Co, Cu, Fe, Mn, Ni, Us, Pd, Pt, Ru, e ''X'' = As, Bi, S, Sb, Se, Te. Aquel grop de minerals es format per de sulfurs isoestructurals que partejan lo grop espacial ''Pa3'', amb una estructura [[Diploide|diploïda]] en qual los [[Atòm|atòms]] de ''A'' ocupan una posicion centrada als caires de malhum cubia e los atòms de ''X'' son parallèls a las quatra diagonalas del cub del malhum, amb cada atòm ''A'' enrodat per sièis atòms de ''X'' en coordinacion octaedrica. Los membres d'aquel grop son:<ref>{{ref-web|url=http://www.mindat.org/min-9258.html|consulta=5 agost 2014|títol=Pyrite group|obra=Mindat|llengua=anglès}}</ref>

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
|+ Groupe de la pirita
! scope="col" | Mineral
! scope="col" | Formula
! scope="col" | [[Grop ponctual]]
! scope="col" | [[Grop d'espaci]]
|-
| Pirita 
| Fe[<span>S<sub>2</sub></span>] 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Cattierita]] 
| Co[<span>S<sub>2</sub></span>] 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Vaesita]] 
| Ni[<span>S<sub>2</sub></span>] 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Penroseita]] 
| (Ni,Co,Cu)Se{{ind|2}} 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Trogtalita]] 
| CoSe{{ind|2}} 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Villamaninita]] 
| (Cu,Ni, Co,Fe)S{{ind|2}} 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Fukuchilita]] 
| {{chem|Cu|3|FeS|8}} 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Krutaita]] 
| CuSe{{ind|2}} 
| ''m''3}
| ''Pa''3
|-
| [[Hauerita]] 
| Mn[<span>S<sub>2</sub></span>] 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Laurita]] 
| Ru[<span>S<sub>2</sub></span>] 
| ''m''3
| ''Pa''3
|-
| [[Aurostibita]] 
| AuSb{{ind|2}} 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Krutovita]] 
| Ni[<span>As<sub>2</sub></span>] 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Sperrylita]] 
| Pt[<span>As<sub>2</sub></span>] 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Geversita]] 
| Pt(Sb,Bi){{ind|2}} 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Insizwaita]] 
| Pt(Bi,Sb){{ind|2}} 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Erlichmanita]] 
| OsS{{ind|2}} 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Dzharkenita]] 
| Fe[<span>Se<sub>2</sub></span>] 
| ''m''3
| ''Pa''3
|-
| [[Gaotaiita]] 
| Ir{{ind|3}}Te{{ind|8}} 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|-
| [[Mayingita]] 
| IrBiTe 
| ''m''3 
| ''Pa''3
|}

== Referéncia ==
{{commonscat}}
{{reflist}}

[[Categoria:Minerau]]