Veire la font de Nòva York

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}
{{omon|Nòva York (omonimia)}}
{{Infobox Vila dels USA
 | vila        = Nòva York
 | nom2        = ''New York City'' {{en}}
 | estat       = {{Nòva York}}
 | devisa      = 
 | escais      = « The Big Apple » (La Gròssa Poma)
 | bandièra    = Flag of New York City.svg
 | armas       = Seal of New York City.svg
| imatge =NYC Montage 2014 4 - Jleon.jpg
 | imatge_mapa = Map of New York Highlighting New York City.svg
 | de vila     = de Nòva York
 | fondada     = 1625
 | comtat      = [[Bronx]] (Lo Bronx)<br />[[Manhattan|Nòva York]] (Manhattan)<br />[[Queens]] (Queens)<br />[[Brooklyn|Kings]] (Brooklyn)<br />[[Staten Island|Richmond]] (Staten Island)
 | cònsol      = [[Eric Adams]]
 | superfícia  = 1214 km²
 | dens        = 10 292
 | annada      = 2012
 | populacion  = 8 336 697 (vila meteissa)
 | fus orari   = [[Fus orari#UTC-5 (EST)|EST]]
 | fus orari DST   = [[Fus orari#UTC-4 (EDT)|EDT]]
 | utc         = -5
 | utc+1         = -4
 | coord_n     = 40.7127
 | coord_w     = -74.0059
 | sit web     = http://www1.nyc.gov/
 }}

'''Nòva York''' (var. '''Nava York, Nuòva York'''; en [[anglés]]: ''New York City'', ''New York'', {{AFI|[ˌn(j)u ˈjɔrk]||afi}}<ref>{{Ref-web 
|url=https://www.oed.com/dictionary/new-york_n?tab=factsheet#34750558
|títol=Oxford English Dictionnary |consulta=8 de març de 2024 |editor=Oxford University Press}}</ref>) es la [[vila]] pus granda deis [[USA|Estats Units]] e una dei ciutats pus importantas dau mond modèrne tant per la talha de sa populacion que per l'importància de seis activitats [[economia|economicas]], [[sciéncia|scientificas]] e [[cultura]]alas. D'efiech, en [[2022]], aviá una populacion estimada a 8,8 milions d'abitants dins sei limits comunalas e a mai de 22 milions d'abitants dins lei limits de son aglomeracion. Èra tanben lo sèti d'institucions prestigiosas e importantas coma lo [[sèti dei Nacions Unidas]], la [[New York Stock Exchange|borsa de Wall Street]] e lo quartier d'afaires de [[Manhattan]]. Enfin, aviá egalament un patrimòni culturau riche marcat per de monuments coma l'[[Estatua de la Libertat]] ò l'[[Empire State Building]].

La vila foguèt fondada en [[1624]] per un grop de [[colonialisme|colons]] [[Païses Basses|olandés]]. Conquistada per leis [[Anglatèrra|Anglés]] en [[1664]], venguèt lo ponch d'intrada principau deis imigrats arribats per s'installar ais [[USA|Estats Units]]. Nòva York se desvolopèt ansin rapidament per venir un centre demografic fòrça cosmopolit tre la segonda mitat dau sègle XIX. Aquela particularitat marca prefondament la vila qu'es encara devesida en quartiers comunautaris e qu'a una cultura caracterizada per un nombre fòrça important d'influéncias estrangieras. [[Geografia|Geograficament]], es devesida en 5 ''[[boroughs de Nòva York|boroughs]]'' que correspòndon a de quartiers ò a de districtes ([[Manhattan]], [[Brooklyn]], lo [[Bronx]], lo [[Queens]] e [[Staten Island]]). Se situa a l'embocadura dau flume Hudson e son territòri constituís un [[pòrt naturau]] fòrça favorable. En revènge, coma l'endrech es compausat d'illas, d'amainatjaments importants foguèron necessaris per permetre la mesa en plaça de comunicacions terrèstras eficaças. La ciutat es subrenomat ''The Big Apple'' (« la Poma Granda ») e lo gentilici de seis abitants es '''nòvayorkés -esa''' (var. '''navayorkés -esa, nuòvayorkés -esa''').

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

[[Fichièr:5 Boroughs Labels New York City Map Julius Schorzman.png|thumb|right|Lei cinc quartiers de Nòva York e seis aeropòrts : [[Manhattan]] (1), [[Brooklyn]] (2), [[Queens]] (3), [[Bronx]] (4) e [[Staten Island]] (5).]]

Nòva York es au nòrd-èst deis [[USA|Estats Units]], au sud-èst de l'[[Nòva York (estat)|Estat de Nòva York]] e, aproximativament, a mieg camin entre [[Washington DC|Washington]] e [[Boston]]<ref>La distància, per rota, entre Washington e Nòva York es de 366,9 km e entre Boston e Nòva York de 349,2 km ([http://maps.google.com/ Google Maps]).</ref>. Franc dau [[Bronx]] que se situa au sud d'una [[peninsula]], lo territòri nòvayorkés se tròba principalament sus d'[[illa]]s situadas a l'embocadura de l'[[Hudson (flume)|Hudson River]] onte forman un bòn [[Pòrt (marina)|pòrt]] naturau. La [[geologia]] de l'endrech es marcat per lei darriers [[periòde glaciari|periòdes glaciaris]] qu'an laissat de rèstas [[ròca sedimentària|sedimentaris]] importants dins lei quartiers de [[Staten Island]] au sud-oèst, de [[Brooklyn]] au [[sud]] e de [[Queens]] a l'[[èst]]. En revènge, lei quartiers de [[Manhattan]] au centre e dau [[Bronx]] au nòrd son establits sus de jaç de [[ròca metamorfica|ròcas metamorficas]] solidas. Aquela topografia complèxa e l'importància de la [[vila]] explican l'amplor dei trabalhs d'amainatjament menats per l'[[Homo sapiens|òme]] dins la region (construccion de [[pònt]]s e de [[tunèu]]s, renfòrçament dei ribas, cavament de [[pòrt]]s... etc.<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Phillip Lopate, ''Waterfront : A Walk Around Manhattan'', Anchor Press, 2004.</ref>).

Aquelei limits naturaus son utilizats per definir lei cinc quartiers principaus de la vila :
* [[Manhattan]] (1,6 milions d'abitants en [[2019]]) es considerat coma lo centre de Nòva York car es l'endrech onte se tròban lo quartier d'afaires, la borsa de Wall Street e lei centres decisionaus majors ([[ONU]], sètis sociaus de companhiás multinacionalas...). Divèrseis [[universitat]]s de premiera importància son tanben installadas dins la zòna coma l'[[universitat de Columbia]]. Per aquelei rasons, es lo quartier pus riche e pus famós de la ciutat.
* lo [[Bronx]] (1,4 milions d'abitants) foguèt lòngtemps lo quartier pus paure de la vila. Pasmens, dempuei leis [[ans 1990]], es l'objècte d'una politica de [[gentrificacion]] destinada a melhorar son atractivitat per leis investisseires estrangiers.
* [[Brooklyn]] (2,5 milions d'abitants) es un quartier d'abitacion. A l'origina, èra una vila independenta que foguèt absorbida en [[1898]] per Nòva York.
* [[Queens]] (2,3 milions d'abitants) es un quartier residenciau e [[industria]]u. Lei dos [[aeropòrt]]s nòvayorkés se tròban egalament sus son territòri.
* [[Staten Island]] ({{formatnum:500000}} abitants) es l'arrondiment mens integrat a la vila en causa de sa posicion periferica. A principalament una vocacion residenciala.

Enfin, se fau nòtar que 27 % dau territòri de Nòva York es constituït per de pargues publics ò d'espacis naturaus (sovent protegits). Lo pargue pus conegut es [[Central Park]] (3,41 km²) en [[Manhattan]]. Pasmens, se pòu pereu citar [[Pelham Bay]] (11,2 km²).

=== Clima ===

En despiech de la proximitat de la [[vila]] amb l'[[Ocean Atlantic]], lo clima nòvayorkés presenta pauc de trachs [[clima oceanic|oceanics]] car es principalament influenciat per de [[vent]]s venguts de l'[[oèst]]. Es de tipe [[clima subtropicau umid|subtropicau umid]] ò [[clima continentau|continentau umid]]<ref>Nòva York tèn doas estacions [[Meteorologia|meteorologicas]] principalas que son leis estacions de Belvedere Castle / Central Park e de l'[[aeropòrt]] JFK. Segon lei donadas de la premiera, lo clima es de [[Clima subtropicau umid|subtropicau umid]] (Cfa dins la [[classificacion de Köppen]]) e segon la segonda, es de tipe [[Clima continentau|continentau umid]] (Dfa).</ref>. Lei [[precipitacion (meteorologia)|precipitacions]] annualas i agantan un nivèu relativament important ({{formatnum:1200}} mm) sensa [[sason eissucha]]. Leis [[estiu]]s son cauds amb una [[temperatura]] mejana superiora a 24 a 25 °C en julhet mentre que leis [[ivèrn]]s son fregs. En genier, la [[temperatura]] mejana es de -0,5 a 0,5 °C e la preséncia de [[glaç]] sus lo [[fluvi]] [[Hudson (flume)|Hudson]] es frequenta. Lei [[prima]]s e leis [[autona]]s son brèus.

En causa de sa posicion, Nòva York es expausada a mai d'un risc naturau. Lei [[catastròfa naturala|catastròfas naturalas]] pus frequentas son lei [[blizard]]s e lei tombadas importantas de [[nèu]] que pòdon paralizar d'[[infrastructura]]s importantas. Pasmens, la ciutat pòu tanben èsser tocada per de [[ciclòn tropical|ciclòns]] e de [[tempèsta tropicala|tempèstas tropicalas]]. Amb lo [[rescaufament climatic]], la frequéncia d'aquelei fenomèns es a aumentar entraïnant generalament de degalhs grèus lòng dau [[litorau]].

=== Demografia ===

[[Fichièr:Nòva York - Evolucion de la populacion de 1790 a 2020.png|thumb|right|Evolucion de la populacion nòvayorkesa de 1790 a 2020.]]
[[Fichièr:Race and ethnicity New York City.png|thumb|right|Reparticion etnica deis abitants : blancs non ispanics ([[roge]]), blancs ispanics ([[irange]]), asiatics (verd) e negres ([[blau]]).]]

En [[2020]], Nòva York aviá una populacion estimada a 8,8 milions d'abitants e, localament, es lo còr d'una aglomeracion de 22,2 milions d'abitants. [[Vila]] pus poblada deis [[USA|Estats Units]] dempuei leis [[ans 1830]], es tanben lo centre principau de la [[megalopòli]] [[BosWash]] que cuerbe la màger part dau [[litorau]] nòrd-èst dau país<ref>'''[[anglés|(en)]]''' John Rennie Short, ''Liquid City: Megalopolis and the Contemporary Northeast'', Washington DC, Resources for the Future, 2007.</ref>. La particularitat majora d'aquela populacion es son liame dirècte amb l'imigracion e, consequéncia d'aqueu fenomèn, sa fragmentacion [[etnia|etnica]]. D'efiech, Nòva York es un dei ponchs d'intrada deis imigrants ais [[USA|Estats Units]]. Acuelhís donc regularament de populacions novèlas qu'an tendéncia a s'installar dins lei quartiers disponibles. Aquò mena a la formacion d'enclavas que fan partida de la cultura de la vila coma [[Little Italy]], [[Chinatown (Nòva York)|Chinatown]], [[Koreatown]], [[East Harlem]], [[Le Petit Senegal]], [[Greenpoint]], [[Brighton Beach]], [[Little Spain]], [[Little Syrian]], [[Bowery]], etc.

La populacion nòvayorkesa es donc pus frequentament renovelada que dins leis autrei regions deis [[USA|Estats Units]]. Per exemple, entre [[1940]] e [[2020]], la populacion blanca non ispanica passèt de 92,0 % a 30,9 %, la populacion ispanica de 1,6 % a 28,7 %, la populacion negra de 6,1 % a 20,2 % e la populacion asiatica de mens de 0,5 % a 15,6 %. De mai, la populacion nòvayorkesa es tanben pus jova que lo rèsta dau país. Sei revenguts mejans son pus importants mai leis inegalitats son fòrça marcadas. D'efiech, Nòva York contèn de pòchis de [[pauretat]] quasi [[endemisme|endemicas]].

=== Lengas ===

Fòrça [[lenga]]s son parladas dins la [[vila]]. Segon un estudi publicada en [[2017]], la lenga pus parlada a l'ostau èra l'[[anglés]] (51,14 %). Èra seguit per l'[[espanhòu]] (24,26 %), lei lengas chinesas (6,59 %), lo [[rus]] (2,31 %), lo [[Bengalin (lenga)|bengalin]] (1,54 %), lo [[creòl haitian]] (1,18 %), lo [[yiddish]] (1,10 %) e lo [[francés]] (1,04 %)<ref>'''[[Anglés|(en)]]''' « 2017 American Community Survey Single-Year Estimates », United States Census Bureau, consultat lo 9 de genier de 2024, [https://www.census.gov/newsroom/press-kits/2018/acs-1year.html].</ref>. Formalament, i a ges de [[lenga oficiala]] dins l'[[Estats dels Estats Units|Estat]] de [[Nòva York (estat)|Nòva York]] mai, dins lei fachs, l'[[anglés]] tèn aqueu ròtle.

=== Religions ===

Nòva York es una [[vila]] [[tradicion]]alament [[cristianisme|crestiana]] e [[judaïsme|judieva]]. Au sen dau [[cristianisme]], en [[2014]], lei [[catolicisme|catolics]] èran majoritaris (33 % de la populacion). Èran organizats au sen de l'[[archidiocèsi de Nòva York]] e de la [[diocèsi de Brooklyn]]. Lei [[protestantisme|protestants]] formavan lo segond grop religiós nòvayorkés (23 %) mai son devesits entre plusors movements dominats per lei glèisas evangelistas e tradicionalistas. Leis autrei crestians èran fòrça minoritaris (3 %) e devesits entre diferentei glèisas localas, compres leis [[ortodoxia|ortodòxs]] qu'an pas creat de diocèsi dins la region. 

Lei [[judaïsme|judieus]], principalament implantats en [[Brooklyn]], constituïsson 8 % deis abitants aguent declarat una religion mai 18,4 % deis estatjants de la vila èran considerats coma judieus dins leis estatisticas. L'existéncia d'una comunautat judieva en Nòva York es mencionada tre [[1654]]. Pasmens, la màger part de la comunautat actuala es eissida deis emigracions europèas de la segonda mitat dau sègle XIX e de la premiera partida dau sègle XX. Nòva York assosta ansin la premiera comunautat judieva dau monde e aguèt un ròtle important dins la definicion dau [[judaïsme]] modèrne. De mai, aquela comunautat a una importanta influéncia culturala dins la [[vila]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Hilary Danailova, « Brooklyn, the Most Jewish Spot on Earth », Hadassah Magazine, genier de 2018, consultat lo 10 de genier de 2024, [https://www.hadassahmagazine.org/2018/01/11/brooklyn-jewish-spot-earth/].</ref>.

Leis autrei religions presentas dins la vila son l'[[islam]] (7 %), l'[[indoïsme]] (2 %) e lo [[bodisme]] (1 %). 22 % deis abitants interrogats avián tanben pas declarat seguir de religion oficiala. Dins aquò, aquela categoria recampa de practicas fòrça desparieras anant de l'espiritualitat personala a l'[[ateïsme]].

== Istòria ==

{{veire|Istòria de Nòva York}}

=== Lo periòde coloniau ===

==== La colonia de la Nòva Amsterdam ====

[[Fichièr:Castelloplan.jpg|thumb|right|Representacion de la Nòva Amsterdam en [[1660]].]]

{{veire|Nòva Amsterdam}}

Avans l'arribada deis [[Euròpa|Europèus]] en [[America]], lo territòri de la vila actuala èra restat per lei [[Lenape]], un pòble [[amerindians|amerindian]] qu'es tanben conegut sota lo nom de [[Indians Delaware|Delaware]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Richard Calmit Adams, ''The Delaware Indians : a brief history, Saugerties'', Nòva York, Hope Farm Press, 1995.</ref> Sa descubèrta per leis [[Euròpa|Europèus]] foguèt l'òbra dau navegaire [[Giovanni da Verrazzano]] que trabalhava per lo rèi [[Francés Ièr|Francés I{{èr}}]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Briot, « Jean Verrazano et la découverte de la côte est des (actuels) États-Unis », dins ''Dieppe-Canada cinq cents ans d'histoire commune'', Éditions Magellan & Cie, 2004.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Mollat du Jourdin e Jacques Habert, ''Giovanni et Girolamo Verrazano navigateurs de Francois Ier: dossiers de voyages établis et commentés'', París, Imprimerie Nationale, 1982.</ref>. Aguèt luòc lo 17 d'abriu de [[1524]] e [[Giovanni da Verrazzano|Verrazzano]] i conselhèt la construccion d'una [[colonialisme|colonia]]<ref>Aviá prepausat lo nom de [[Nòva Engoleime]].</ref>. Pasmens, [[Francés Ièr|Francés I{{èr}}]] annulèt l'entrevista amb l'explorator en causa d'una represa dei [[Guèrras d'Itàlia]]. Sa captura a la [[batalha de Pàvia]] en [[1525]] empediguèt la realizacion dau projècte. Leis Europèus se desinteressèron alora de la region durant tot lo rèsta dau sègle XVI.

Après aquela lònga pausa, l'explorator [[Anglatèrra|anglés]] [[Henry Hudson]] realizèt divèrsei viatges dins la region a partir de [[1609]] au profiech deis [[Províncias Unidas|Olandés]]<ref>Hudson realizèt quatre viatges d'exploracion en [[America]] en [[1607]], [[1608]], [[1609]] e [[1610]]-[[1611]]. A l'excepcion de sa mission de [[1609]], trabalhèt per lo rèi d'[[Anglatèrra]].</ref>. Après plusors missions, l'endrech venguèt oficialament una possession dei [[Províncias Unidas]] en [[1624]] e una pichona [[colonialisme|colonia]], dicha [[Nòva Amsterdam]], foguèt fondada a la poncha sud de [[Manhattan]]. Lo cap de la [[colonialisme|colonia]], [[Peter Minuit |Pierre Minuit]], crompèt lo territòri ai [[Lenape]] dos ans pus tard per l'equivalent de 60 [[florin]]s e leis Olandés fondèron d'autreis establiments dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Yves Vander Cruysen, ''Pierre Minuit : l'homme qui acheta Manhattan'', Brussèlas, Éditions Jourdan, 2013.</ref>. Dins aquò, dins lo corrent deis [[ans 1640]], aquel [[expansionisme]] entraïnèt de [[guèrra|conflictes]] amb lei populacions indigènas.

==== Lo periòde anglés ====

La [[Nòva Amsterdam]] foguèt conquistada per leis [[Anglatèrra|Anglés]] en [[1664]]. Prenguèt lo nom de Nòva York en onor dau prince [[Jaume II d'Anglatèrra|Jaume d'Anglatèrra]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), ''La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an'', París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 72.</ref>. Pasmens, l'eiretatge olandés demòra important au nivèu toponimic amb lei noms de Coney Island (''Konijnen Eiland''), Brooklyn (''Breukelen''), Harlem (''Nieuw Haarlem''), Flushing (''Vlissingen'') e Staten Island (''Staaten Eylandt''). Lo contraròtle anglés foguèt contestat en [[1673]] durant la [[Guèrra d'Olanda]]. Un còrs olandés tornèt conquistar la vila mai deguèron se retirar un an pus tard après la signatura dau [[tractat de Westminster (1674)|tractat de Westminster]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), ''La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an'', París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 77.</ref>. Aprofichant l'emigracion de populacions [[Anglatèrra|anglesas]] – e la perseguida d'una emigracion olandesa<ref>En [[1700]], leis Anglés formavan solament 30 % de la populacion.</ref> – vèrs [[America]], la vila se desvolopèt. Comptèt ansin {{formatnum:5000}} abitants en [[1700]] e {{formatnum:22000}} en [[1750]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), ''La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an'', París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 79.</ref>. Lo [[pòrt]] venguèt tanben pauc a pauc una plaça [[comèrci|comerciala]] importanta.

Dins lo corrent deis [[ans 1760]], Nòva York foguèt un centre de l'oposicion ai [[lei|lèis]] [[impòst|fiscalas]] anglesas votadas après la [[Guèrra de Sèt Ans]] ([[1756]]-[[1763]]) coma lo ''[[Stamp Act]]'' de [[1765]]<ref>La [[Guèrra de Sèt Ans]] ([[1756]]-[[1763]]) aviá causat de problemas financiers importants en [[Anglatèrra]] en causa de son còst considerable. Òr, coma [[Londres]] participèt largament a aqueu [[Guèrra|conflicte]] per defendre leis interès de sei [[Colonialisme|colonias]] nòrd-americanas, foguèt considerat coma legitim per lei parlamentaris anglés d'impausar de taxas especificas ai colons. Pasmens, aquò èra contrari a de decisions pus ancianas qu'establissián un liame entre pagament d'un [[impòst]] e representacion politica au [[Parlament de Londres]]. Lei tensions menèron a la [[Guèrra d'Independéncia deis Estats Units d'America]] ([[1775]]-[[1783]]).</ref>. En particular, foguèt chausida coma luòc de la reünion dei delegats dei [[Tretze Colonias]] organizada per discutir d'una posicion comuna còntra aquelei [[lei|lèis]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Bernard Cottret, ''La Révolution américaine : La quête du bonheur 1763-1787'', París, Perrin, 2003, p. 64.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), ''La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an'', París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 123.</ref>. Pus tard, Nòva York veguèt la fondacion dei [[Fius de la Libertat]], un movement [[independéncia|independentista]]. Aquò entraïnèt rapidament de trèbols locaus.

Durant la [[Guèrra d'Independéncia deis Estats Units d'America]] ([[1775]]-[[1783]]), [[George Washington]] ordonèt de [[fortificacion|fortificar]] la [[vila]] e i reüniguèt l'armada continentala en [[1776]]. Pasmens, leis insurgents foguèron batuts a la [[batalha de Long Island]]. Una partida de Nòva York foguèt destrucha e lei [[Reialme Unit|Britanics]] ocupèron lo [[pòrt]] fins a la fin dau conflicte<ref>'''[[francés|(fr)]]''' François Weil, ''Histoire de New York'', París, Fayard, 2005, pp. 32-33.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), ''La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an'', París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 149.</ref>. En [[1785]], lo Congrès s'installèt a Nòva York que venguèt la capitala provisòria deis [[Estats Units d'America]]. Dins aquò, sota la pression de [[Thomas Jefferson]], lei parlamentaris foguèron desplaçats a [[Filadèlfia]] en [[1790]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' François Weil, ''Histoire de New York'', París, Fayard, 2005, p. 35.</ref>.

=== La creissença de la vila ===

A la fin dau sègle XVIII, l'importància [[demografia|demografica]] de Nòva York èra similara a [[Boston]] e inferiora a [[Filadèlfia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), ''La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an'', París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 173.</ref>. Pasmens, la vila conoguèt una creissença accelerada de sa populacion e venguèt la premiera vila [[USA|estatsunidenca]] vèrs [[1830]]. Plusors factors sostenguèron aquela evolucion :
* Nòva York venguèt lo centre d'una ret de transpòrt modèrne tre leis [[ans 1820]] amb la construccion dau [[canau Champlain]] ([[1823]]) e dau [[canau Erie]] ([[1825]]) que permetèt d'establir de liasons fluvialas amb lei Grands Lacs. Dins lo corrent deis [[ans 1830]], l'arribada dau [[camin de fèrre]] renforcèt lei liames amb lei regions interioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' François Weil, ''Histoire de New York'', París, Fayard, 2005, p. 79.</ref>.
* lo [[pòrt]] foguèt regularament modernizat, especialament durant leis ans 1850-1860<ref>'''[[francés|(fr)]]''' François Weil, ''Histoire de New York'', París, Fayard, 2005, p. 92.</ref>. Aquò li permetèt de venir lo ponch d'arribada principau dei linhas transatlanticas.
* après leis [[epidemia]]s de [[colerà]] de la premiera mitat dau sègle XIX, d'infrastructuras foguèron bastidas per melhorar l'igièna generala (creacion d'un servici comunau per gerir lei conduchs, construccion d'un pòrtaiga per menar l'[[aiga potabla]]...)<ref>'''[[francés|(fr)]]''' François Weil, ''Histoire de New York'', París, Fayard, 2005, p. 118.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), ''La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an'', París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 180.</ref>.
* l'elèit locau decidèt rapidament d'investir dins l'[[industria]] e Nòva York venguèt lo premier pòl industriau [[USA|estatsunidenc]]. Conjugat amb lei trabalhs a l'entorn de la vila, aquò favorizèt lo desvolopament de la borsa de [[Wall Street]] (fondada en [[1792]])<ref>Lo ''[[Dow Jones]]'', indici principau de la borsa actuala foguèt creat en [[1896]].</ref>. A la fin dau sègle XIX, Nòva York èra ansin la capitala [[economia|economica]] deis [[USA|Estats Units]].
De [[1820]] a [[1890]], au mens 10 milions d'imigrants arribèron ansin dins lo [[pòrt]], principalament en provenància d'[[Alemanha]], d'[[Irlanda]] e d'[[Itàlia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' François Weil, ''Histoire de New York'', París, Fayard, 2005, p. 121.</ref>. Vèrs [[1850]], la mitat de la populacion nòvayorkesa èra estrangiera.

Leis imigrants chausiguèron de demorar entre elei, çò qu'entraïnèt la formacion de quartiers « etnics », caracteristica encara importanta de la vila au començament dau sègle XXI. Per exemple, leis [[Alemanha|Alemands]] s'installèron dins lo sud-èst de [[Manhattan]] au sen dau quartier « Little Germany »<ref>Vèrs [[1850]], amb {{formatnum:600000}} imigrats alemands, Nòva York èra la tresena vila germanofòna après [[Berlin]] e [[Viena (Àustria)|Viena]].</ref>. Aquela organizacion comunautària permetèt de crear de rets d'entreajuda especificas. Favorizèt tanben leis ambicions [[politica]]s dei caps d'aquelei quartiers<ref>D'efiech, durant la segonda mitat dau sègle XIX, un nombre important d'imigrats foguèron acuelhits per un ''boss''. Captau de la comunautat, aqueu darrier èra generalament capable de li provesir un lotjament, un emplec... etc. en cambi dau sostèn futur de l'imigrat.</ref> e de tensions etnicas recurrentas aguèron luòc durant la segonda mitat dau sègle XIX. Lei pus grèvas foguèron probablament aquelei de [[1863]] ([[Draft Riots|repression de manifestacions]] còntra la [[conscripcion]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Frank Browning e John Gerassi, ''Histoire criminelle des États-Unis'', Nouveau monde, 2015, p. 257.</ref>) e de [[1871]] (esmogudas entre Irlandés [[Catolicisme|catolics]] e [[Protestantisme|protestants]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' François Weil, ''Histoire de New York'', París, Fayard, 2005, p. 158.</ref>).

<gallery>
Fichièr:Hippolyte Sebron - Rue De New-York En 1840.jpg|{{center|Dessenh de [[Broadway]] en [[1840]]}}
Fichièr:NYC 1848.jpg|{{center|Dessenh de Nòva York en [[1848]]}}
Fichièr:New York Draft Riots - Harpers - clash.jpg|{{center|Dessenh deis [[Draft Riots|esmogudas de 1863]]}}
Fichièr:Taylor map of New York.jpg|{{center|Plan de Nòva York en [[1879]]}}
Fichièr:Mulberry Street NYC c1900 LOC 3g04637u edit.jpg|{{center|[[Little Italy]] ([[Manhattan]]) vèrs [[1900]]}}
</gallery>

=== La metropòli mondiala ===

==== Lo desvolopament de l'influéncia internacionala de la vila ====

Vèrs [[1900]], Nòva York èra lo premier centre [[industria]]u, la premiera plaça financiera e la premiera vila deis [[USA|Estats Units]]. De mai, èra un centre intellectuau e [[cultura]]u major. Ansin, aprofichant l'emergéncia deis [[USA|Estats Units]] coma superpoissança mondiala, la vila venguèt pauc a pauc la premiera metropòli mondiala durant la premiera mitat dau sègle XX. Aquò foguèt illustrat per la perseguida dei trabalhs de modernizacion de la vila (racionalizacion e modernizacion dei rets rotieras, reconstruccion de la [[Grand Central Terminal|gara centrala]]...) e, mai que mai, per la multiplicacion dei [[gratacèu]]s. En particular, lo [[Chrysler Building]] e l'[[Empire State Building]] venguèron lei simbòls de la modernitat nòvayorkesa durant l'entre doas guèrras. De mai, plusors musèus importants foguèron fondats durant aqueu periòde coma lo [[Museum of Modern Art]] ([[1929]]), lo [[Whitney Museum of American Art]] ([[1931]]) ò lo [[musèu Solomon R. Guggenheim]] ([[1937]]), çò que permetèt a la vila de venir la capitala mondiala de l'[[art modèrne]]. Enfin, fins a [[1945]], Nòva York foguèt un dei centres de l'industria [[cinèma|cinematografica]] estatsunidenca<ref>'''[[francés|(fr)]]''' François Weil, ''Histoire de New York'', París, Fayard, 2005, p. 244.</ref>.

L'imigracion demorèt un motor d'aquela creissença. Pasmens, lei país d'origina deis imigrats evolucionèron. Durant la premiera mitat dau sègle XX, l'[[Euròpa Orientala]] e [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]] predominèron. En parallèl, de populacions negras originàrias deis Estats dau Sud venguèron s'installar dins la vila. Aquelei movements aumentèron la fragmentacion etnica de l'abitat. Dins aquò, lo problema principau de Nòva York a partir deis [[ans 1920]] foguèt lo desvolopament de la [[crime organizat|criminalitat]] en causa dei tensions socialas e dei problemas economics de l'[[entre doas guèrras]].

Lei tensions socialas foguèron una consequéncia dei trèbols economics de l'après guèrra. En [[1919]], de [[grèva]]s massisas foguèron organizadas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les États-Unis au temps de la prospérité, 1919-1939'', París, Hachette, 1994, p. 32.</ref>. Obtenguèron de resultats mitigats e de movements [[terrorisme|terroristas]] apareguèron (atemptat dau 16 de setembre de [[1920]] còntra lo sèti de la banca [[J.P. Morgan]]...<ref>'''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les États-Unis au temps de la prospérité, 1919-1939'', París, Hachette, 1994, p. 40.</ref>). Puei, la [[crisi economica de 1929]] entraïnèt l'aparicion d'un [[caumatge]] de massa e una misèria generala dins mai d'un [[quartier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Denise Artaud, ''L'Amérique en crise — Roosevelt et le New Deal'', París, Armand Colin, 1987, p. 28.</ref>. Aquò favorizèt la formacion de [[màfia]]s poderosas, especialament a partir de l'adopcion de la ''[[Prohibition]]''. Sa figura principala foguèt [[Frank Costello]] que dominèt largament la vida politica nòvayorkesa durant leis [[ans 1940]].

==== Lo declin relatiu ====

De [[1950]] a [[1980]], Nòva York conoguèt un periòde de declin relatiu. D'efiech, après [[1945]], son teissut [[industria]]u conoguèt una crisi que menèt a la disparicion de {{formatnum:700000}} emplecs entre [[1952]] e [[1992]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Paulet, ''Géographie urbaine'', París, Colin, 2000, p. 100.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Gras, ''Le temps des ports : Déclin et renaissance des villes portuaires (1940-2010)'', París, Tallandier, 2010, p. 144.</ref>. La crisi foguèt pus fòrta dins lei quartiers [[istòria|istorics]] amb la pèrda de {{formatnum:500000}} abitants a [[Manhattan]], de {{formatnum:400000}} a [[Brooklyn]] e de {{formatnum:300000}} dins lo [[Bronx]] durant lo periòde [[1940]]-[[1990]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' François Weil, ''Histoire de New York'', París, Fayard, 2005, p. 284.</ref>. Aquò favorizèt la multiplicacion dei tensions socialas, especialament durant leis ans 1960-1970 (movement dei drechs civics, grèva dei transpòrts, oposicion a la [[Guèrra de Vietnam]]...). De mai, la criminalitat demorèt a un nivèu important e certanei quartiers, coma [[Harlem]] ò [[South Bronx]], foguèron ravatjats per lo trafec e la consumacion de drògas.

Per faciar aquela situacion, leis autoritats adoptèron de programas de renovacion urbana e d'ajudas socialas. Dins aquò, dins lo corrent deis [[ans 1970]], lo contèxte economic malaisat entraïnèt una aumentacion importanta dei despensas publicas. En [[1975]], lo president [[Gerald Ford]] autorizèt una ajuda financiera excepcionala per empachar la falhida de la vila. Pasmens, d'un biais generau, l'Estat federau refusèt de sostenir la politica sociala nòvayorkesa. Aquò entraïnèt l'abandon de mai d'una infrastructura en causa de la manca de finançaments.

Dins aquò, lo declin de Nòva York foguèt pas complèt. D'efiech, après [[1945]], la ciutat foguèt chausida per i installar leis institucions permanentas pus importantas dei [[ONU|Nacions Unidas]]. Au nivèu [[cultura]]u, maugrat la rivalitat amb [[Los Angeles]] e [[San Francisco]], Nòva York demorèt lo centre principau de l'art modèrne sabent ([[expressionisme abstrach]]...) e popular ([[hip-hop]], [[grafiti]]...). La plaça financiera de [[Wall Street]] mantenguèt pereu son influéncia coma o mòstra l'acabament de la construccion dau [[World Trade Center]] en [[1973]]. Enfin, l'imigracion vèrs la vila continuèt amb l'arribada de comunautats [[America dau Sud|sud-americanas]], [[africa]]nas e [[asia]]ticas.

==== Nòva York dempuei leis ans 1990 ====

L'abandon dau [[keynesianisme]] per leis [[USA|Estats Units]] durant leis [[ans 1980]] permetèt ais autoritats nòvayorkesas de resòuvre la crisi deis ans 1960-1970. [[Rudy Giuliani]], premier cònsol republican de [[1994]] a [[2001]], foguèt la figura principala d'aquela transicion. D'efiech, en adoptant una [[politica]] [[neoliberalisme|neoliberala]], restaurèt rapidament l'atractivitat de la vila. Aquò li permetèt d'atraire d'industrias avançadas dins lo sector de ''[[Silicon Alley]]'' e de melhorar la seguretat generala gràcias a una lucha acarnada còntra la [[crime|criminalitat]]. Pasmens, aquò aguèt de consequéncias negativas per lei classas pauras (repression fòrça dura de la criminalitat, gentrificacion dei quartiers populars, aumentacion generala dau còst de la vida...). En [[2001]], leis [[Atemptats de l'11 de setembre de 2001|atemptats de l'11 de setembre]] entraïnèron la destruccion dau [[World Trade Center]] e de plusors [[gratacèu]]s vesins. Pasmens, aguèron pas d'efiechs sus la dominacion de la plaça financiera de Nòva York dins lo domeni [[economia|economic]]. Aqueu ròtle foguèt tanben pas tocat per la [[crisi economica de 2008]].

== Foncions ==

Nòva York es una dei vilas pus importantas dau monde modèrne dempuei la segonda mitat dau sègle XIX. Assegura donc un nombre considerable de foncions. D'efiech, au sen deis [[USA|Estats Units]], es lo centre [[demografia|demografic]] de la premiera aglomeracion dau país e un de sei centres intellectuaus e culturaus pus importants amb la preséncia d'institucions culturalas fòrça activas ([[universitat]]s, [[musèu]]s, [[teatre]]s de [[Broadway]], etc.) e d'un important patrimòni arquitecturau ([[gratacèu]]s, etc.). Lo nombre de visitaires annuaus es ansin estimat a 50 milions. Economicament, Nòva York es la premiera plaça financiera de la [[planeta]] amb la borsa de [[Wall Street]]. Enfin, [[diplomacia|diplomaticament]], la vila acuelhís lo sèti dei [[ONU|Nacions Unidas]] qu'es un dei centres majors dei relacions internacionalas dempuei la fin de la [[Segonda Guèrra Mondiala]].

En revènge, [[politica]]ment, la vila a un ròtle relativament feble per una aglomeracion d'aquela talha. Aquò es un trach frequent au sen deis [[Estats dels Estats Units|Estats]] que forman leis [[USA|Estats Units]]. Lo sèti dau poder es sovent desplaçat vèrs una vila mens importanta. Ansin, la capitala de l'[[Nòva York (estat)|Estat de Nòva York]] es [[Albany]], una vila situada 220 km au nòrd de l'aglomeracion nòvayorkesa. Un autre factor d'afebliment politic de Nòva York es la fragmentacion de son aglomeracion au sen deis Estats de [[Nòva York (estat)|Nòva York]], de [[Nòva Jersei]] e de [[Rhode Island]].

<gallery>
Fichièr:View of Empire State Building from Rockefeller Center New York City dllu.jpg|{{center|[[Manhattan]], lo quartier d'afaires de Nòva York, es sovent considerat coma lo simbòl de la poissança economica e culturala de la vila}}
Fichièr:Photos NewYork1 032.jpg|{{center|[[New York Stock Exchange|Borsa de Wall Street]], simbòl de la plaça financiera de Nòva York}}
Fichièr:UNHQ NYC.jpg|{{center|{{center|[[Sèti dei Nacions Unidas]], simbòl dau ròtle internacionau de Nòva York}}
Fichièr:Broadway Theaters 45th Street Night.jpg|{{center|[[Teatres de Broadway]], simbòl de l'influéncia culturala de la vila}}
Fichièr:Columbia University (52009406881).jpg|{{center|[[Universitat Columbia]], simbòl de l'influéncia intellectuala de la vila}}
Fichièr:Nytimes hq.jpg|{{center|Sèti dau ''[[New York Times]]'', un autre simbòl de l'influéncia nòvayorkesa}}
</gallery>

== Cultura ==

{{veire|Cultura de Nòva York}}

Nòva York es un dei centres majors de la cultura mondiala e es sovent presentada coma la capitala de la cultura mondiala.

=== Lo patrimòni arquitecturau ===

Nòva York a un patrimòni arquitecturau important qu'es constituït de bastiments datant dei tres darriers sègles. Pòu èsser devesit en cinc ensembles principaus que son l'arquitectura coloniala, desenant relativament rara, l'arquitectura neogotica dau sègle XIX, l'arquitectura metallica dau sègle XIX (''Cast-iron Buildings''), lei [[gratacèu]]s e l'arquitectura residenciala. Cada ensemble es compausat de plusors sosperiòdes. La vila a tanben de monuments coma l'[[Estatua de la Libertat]] qu'es un deis edificis pus coneguts de Nòva York dins lo monde. En defòra d'aqueu monument, lei [[gratacèu]]s de [[Manhattan]] son probablament l'ensemble arquitecturau pus famós. Foguèron bastits a partir de [[1875]] en causa de la manca de plaça sus lo territòri nòvayorkés. Aquelei construccions son famosas per la diversitat de seis estils arquitecturaus e per sa talha. L'[[Empire State Building]] foguèt ansin lo pus aut bastiment de [[1931]] a [[1967]]. En [[1972]], la torre nòrd dau [[World Trade Center]] recuperèt lo recòrd durant un mes.

<gallery>
Fichièr:New York City (New York, USA), Statue of Liberty -- 2012 -- 6819.jpg|{{center|L'[[Estatua de la Libertat]]}}
Fichièr:Manhattan02 ST 07 crop.JPG|{{center|[[Central Park]]}}
Fichièr:Saint Patrick front1.jpg|{{center|Façada neogotica de [[Catedrala Sant Patric de Nòva York|Sant Patric]]}}
Fichièr:Empire State Building (aerial view).jpg|{{center|[[Empire State Building]], exemple de [[gratacèu]] d'estil [[Art déco]]}}
Fichièr:Walter Gropius photo MetLife Building fassade New York USA 2005-10-03.jpg|{{center|[[MetLife Building]], exemple de [[gratacèu]] d'estil [[Neues Bauen]]}}
Fichièr:One world trade center august 2019.jpg|{{center|[[One World Trade Center]], exemple de [[gratacèu]] d'estil contemporanèu}}
Fichièr:Row houses in alternating cream, yellow, and gray brick, in Bushwick, Brooklyn.jpg|{{center|Exemple d'arquitectura residenciala nòvayorkesa}}
Fichièr:Brooklyn Bridge 1 -66000524.jpg|{{center|[[Brooklyn Bridge]], un dei [[pònt]]s de Nòva York}}
</gallery>

=== Lo patrimòni artistic e lei musèus ===

Dempuei lo sègle XIX, Nòva York es lo luòc d'aparicion de fòrça movements influents dei culturas sabenta e populara : [[expressionisme abstrach]] en [[pintura]], [[hip-hop]], [[punk]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joe S. Harrington, ''Sonic Cool: The Life & Death of Rock 'N' Roll'', Hal Leonard, 2002, pp. 324-330.</ref>, [[hardcore]], [[salsa]], [[freestyle]], [[Tin Pan Alley]] e divèrsei formas de [[jazz]] e de [[disco]] en [[musica]], abòrd de formas de [[dança]], movement de [[Renaissença d'Harlem]] per la cultura afroamericana, etc. Nòva York es tanben un centre [[teatrau]] important e la vila contèn un nombre important de [[teatre]]s importants, especialament dins lo quartier de [[Broadway]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Felicia Hardison Londré e Daniel J. Watermeier, ''The History of North American Theater: From Pre-Columbian Times to the Present'', Continuum, 1998.</ref>. De mai, lei ''[[Tony Awards]]'', equivalents deis [[Oscar]]s per lo teatre, son organizats dins la [[vila]] cada an.

Nòva York tèn tanben {{formatnum:2000}} organizacions culturalas e artisticas e mai de 500 galariás d'art. La ciutat acòrda una gròssa importància a aqueu subjècte. D'efiech, lo budget comunau destinat ais arts es superior au budget federau estatsunidenc. Fòrça [[musèu|musèus]] nòvayorkés fan partida dei pus prestigiós de la [[planeta]]. Per exemple, es lo cas dau [[Guggenheim]], dau [[Metropolitan Museum of Art]], de la [[Neue Galerie New York]] e de l'[[Africa Center]]. En particular, lo [[Metropolitan Museum of Art|Metropolitan Museum]] es lo musèu dau [[continent]] [[america]]n pus visitat ({{formatnum:3208832}} visitaires en [[2022]]).

=== La cosina nòvayorkesa ===

{{veire|Cosina nòvayorkesa}}

La [[cosina nòvayorkesa]] es lo resultat de l'interaccion entre lei tradicions culinàrias portadas dins la vila per lei diferentei populacions d'imigrats, especialament lei Judieus ([[bagel]], [[cheesecake]], [[hot-dog]], [[knish]], [[delicatessen]], etc.), leis [[Itàlia|Italians]] ([[pizza]], pastas, etc.), leis [[Irlanda (illa)|Irlandés]] ([[pastrami]], [[corned beef]], etc.) e lei Chinés. Aqueu fenomèn d'importacion es totjorn en cors amb, per exemple, lo desvolopament recent de trachs culinars eissits d'[[Orient Mejan]] ([[falafel]], [[kebab]], etc.). Lei tradicions nòvayorkesas son donc fòrça divèrsas. Una de sei particularitats es l'importància dei plats preparats e manjats dirèctament per carrieras. Pasmens, existís tanben una cosina gastronomica e sabenta.

=== Leis espòrts ===

Nòva York es un centre important tant per leis espòrts estatunidencs que per leis espòrts internacionaus. D'efiech, la vila assosta un quarantenau d'equipas professionalas engatjadas dins lei competicions nacionalas. Lei pus famosas son lei [[Yankees de Nòva York|Yankees]] e lei [[Mets de Nòva York|Mets]] en [[beisbòl]], lei [[Rangers de Nòva York|Rangers]] e lei [[Islanders de Nòva York|Islanders]] en [[Oquei sus glaça|oquei]], lei [[Giants de Nòva York|Giants]] e lei [[Jets de Nòva York|Jets]] en [[fotbòl american]] e lei [[Knicks de Nòva York|Knicks]] e lei [[Nets de Brooklyn]] en [[basquet]]. Au nivèu internacionau, la vila acuelhís regularament de tornegs e de competicions de premier plan coma lo [[maraton de Nòva York]] ò l'[[US Open de tennis]] que fa partida dei tornegs dau [[Grand Chelem (tennis)|Grand Chelem]]. En revènge, a jamai organizat lei [[Jòcs Olimpics]].

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Bronx]].
* [[Brooklyn]].
* [[Central Park]].
* [[Ellis Island]].
* [[Empire State Building]].
* [[Estats Units d'America]].
* [[Estatua de la Libertat]].
* [[Lista de personalitats liadas a Nòva York]].
* [[Manhattan]].
* [[Nòva York (Estat)]].
* [[Queens]].
* [[Staten Island]].
* [[Times Square]].
* [[Wall Street]].
* [[World Trade Center]].
</div>

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), ''La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an'', París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018.
* '''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les États-Unis au temps de la prospérité, 1919-1939'', París, Hachette, 1994.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Weil, ''Histoire de New York'', París, Fayard, 2005.

=== Nòtas e referéncias ===
{{Referéncias|colomnas=2}}

[[Categoria:Nòva York|*]]