Veire la font de Istòria d'Occitània

{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
{{esbòs}}
'''Istòria d'[[Occitània]]'''
=== Preïstòria ===

==== Paleolitic ====
Se tròban en Occitània de sits arqueologics nombroses tre lo periòde [[Paleolitic]]. Lo poblament dins aquela zona foguèt fòrça aboriu e prospèr. A la fin del Paleolitic, comprenguèt d'òmes de Neandertal e pus tard, tanben, d'òmes modèrnes (Homo sapeins sapiens). Los ocupants dels luòcs i beneficiavan d'un micro[[clima]] favorable comparat a la rèsta d'Euròpa. La màger part de las grandas civilizacions preïstoricas d'Euròpa penetrèron Occitània. Lo poblament original d'òmes modèrnes al Paleolitic se modifiquèt amb l'arribada de pòbles ulteriors al [[Neolitic]]. Se parla d'un grand airal de civilizacion aquitanocantabrica. [[Roergue]] es la region occitana ont i a lo mai de [[megalit]]s.
* [[Mosterian]] (-38 000 - 28 000 abC): la civilizacion mosteriana que li es especifica e diferenta de la França del nòrd ont se desvolopa la civilizacion acheuleana. 
* [[Chastèlperronian]] (-36 000 -28 000 abC): lo Chastèlperronian es conegut dins l'Oèst, lo Massís Central, lo Bascoat e al nòrd d'Espanha.
[http://ma.prehistoire.free.fr/chatelperroniencarte5.gif Mapa d'extension del Chastèlperronian]
* [[Aurinhacian]] (-36 000 -27 000 abC): l'origina de la cultura aurignaciana sembla asiatica. A laissat de traças artisticas importantas, coma la [[Bauma de Chauvet]] (Vivarés)
[http://ma.prehistoire.free.fr/aurignaciencarte.gif mapa d'extension de l'Aurignacian]
* [[Gravetian]] (-27 000 -20 000 abC): a laissat de traças artisticas remirablas coma l'estatueta de la Vènus dera Espuga (Gasconha), la Vènus de la Bana (Peiregòrd). La pichona [[dauna deu Capulet|dauna de Brassempoi]], estatueta trobada en [[Gasconha]], se consèrva al musèu de [[Saint-Germain-en-Laye]].
[http://ma.prehistoire.free.fr/gravettiencarte.gif Mapa d'extension del Gravetian]
* [[Solutrean]] (-20 000 -15 000 abC):
Aqueste periòde se limita a la [[Peninsula Iberica]] e a l'Occitània fins a Léger. Endacòm mai en Euròpa, lo clima es polar. Los Solutreans an inventat l'agulha amb uèlh e lo propulsor.
<br />
Art: Lo forn del diable (Dordonha) La cauna de Cougnac (Lot)
[http://ma.prehistoire.free.fr/solutreencarte2.gif carte d'extension del Solutréen]
* [[Badegolian]] (-17 000 -15 000 abC): lo badegolian a pauc marcat lo Sud-Oèst, Lengadòc e lo Nòrd Occitan. S'es trobat pas que fòrça pauc de produccions artisticas d'aquela civilizacion.
* [[Magdalenian]] (-15 000 -8 000 abC): los magdalenians caçan la [[cabra salvatja]], mentre qu'al nòrd de França es encara lo [[rèn]]. En art, es un periòde prospèr que permet d'explorar l'expression religiosa e artistica: [[Bauma de Las Caus]], [[Las Igas]] (Peiregòrd), lo Tuc d'Audobèrt (Arièja).
[http://ma.prehistoire.free.fr/magdaleniencarte2.gif Mapa d'extension del Magdalenian]

==== Neolitic ====
* Vèrs -7000 abC. se tròban los primièrs signes de l'agricultura. 
* De –5 000 a -2 000 abC, Occitània e la França del Nòrd èran separadas per una zona forestièra impenetrabla. Aquò representava una vertadièra paret entre las populacions, perque, en mai d'aquò, aqueles massisses forestièrs èran per la màger part palunoses e impròpris a l'agricultura. 

=== Antiquitat ===
Lo mond mediterranèu a faiçonat en granda part Occitània.

==== Los mercadièrs mediterranèus ====
* En -4500 abC,  de [[fenicians]] (còstas de Liban) abordèron las còstas mediterranèas occitanas.
* En –xxx abC, d'[[etrusques]] (Itàlia) venguèron far comèrci sus las còstas de Provenca e de Lengadòc.
* Vèrs -4000 abC se produguèt la colonizacion [[Grècia|grèga]]. Los grècs fondèron las vilas de [[Marselha]], d'[[Antíbol]], d'[[Agde]] e de [[Niça]]. Al començament foguèron pas que d'establiments comercials. Los primièrs elements de cultura antica s'introduguèron pus tard: monuments, temples e esculturas.
* Vèrs -2000 abC apareguèron las primièras fabricacions autoctònas de coire.
* Vèrs -1800 abC, [[Medoc]] devenguèt una zona industriala de fabricacion de bronze. Aquela region recebèt l'estam d'[[Armorica]] e lo coire iberic.
* Puèi venguèt lo temps de las grandas migracions.

==== Los Ibèrs ====
Los [[Ibèrs]] / los [[Iberoaquitans]]

Los Ibèrs, aperats atau per los Grècs, èran los pòbles purmièrs de la Peninsula Iberica e benlèu d'Euròpa. Forman benlèu un grop de pòbles preceltics e non pas una familha de pòbles; de heit, es dificil d'establir la lor parentat. Dens los pòbles ibèrs i a los Cinesians, los Turdetans, los Mastinis, los Vascons, los Aquitans, los Ibero-Ligurs; mei tard, après las migracions deths pòbles cèltas, se trobarà tanben los Celtibèrs.

La lengua deths pòbles ibèrs èra hòrt diferenta de las lenguas deths gallés com ac atesta [[Juli Cesar|Cesar]] dens lo son libre "De Bello Gallico". Demoran fòrça pròvas toponimicas d'aquesta preséncia dens los nomis de luòcs en Gasconha.

'''Quauques pòbles Aquitans''' (d'après "De Bello Gallico" Julius Caius Caesar)

''Ausques'': pòble aquitan que viuava dens lo departament actual de Gers. La sua ciutat principala èra Elimberrum ([[Aush]]).

''Bigerions'': pòble aquitan establit en Bigorra. La sua ciutat principala èra Turba (actuala [[Tarba]], dens lo departament deths [[Hauts Pirenèus]]).

''Bituriges Vibisques'' : pòble aquitan celtibèr establit sus la riba esquèrra de Garona près de la ciutat de Burdigala ([[Bordèu]]).

''Cocosates'': pòble aquitan establit sus lo [[golf de Gasconha]] entre las Lanas e la Gironda.

''Elusates'': pòble aquitan dont lo territòri correspondava a l’entorn d'[[Eusa]] a l'oest deth departament de [[Gers (departament)|Gers]].

''Garunnes'': pòble aquitan installat au sud deth departament actual de [[Nauta Garona]].

''Gates'': pòble aquitan installat  au confluent de [[Gers (riu)|Gers]] e de [[Garona]].

''Nitiobriges'': pòble aquitan deths bòrds de Garona. La sua ciutat principala èra Agennum ([[Agen]] dens lo departament d'[[Òlt e Garona]]).

''Ptianiens'': pòble aquitan, entre [[Pau]] e [[Ortès]] dens lo departament actual deths [[Pirenèus Atlantics]].

''Sibuzates'': pòble aquitan dont lo territòri ocupava ua partida deth [[Bascoat|país basc]] francés actual.

''[[Sotiats]]'': pòble aquitan que viuva sus lo territòri de [[Sòs]] [[Òlt e Garona]].

''[[Tarbèls]]'': pòble aquitan de la còsta atlantica. La sua ciutat principala èra l’actuala [[Dacs]], dens lo departament de las [[Lanas (departament)|Lanas]].  

''Tarusates'': pòble aquitan. La sua ciutat principala èra Atura ([[Aira (Lanas)|Aira]], dens lo departament actual de las Lanas).

==== Los Cèltas ====
Los [[Cèltas]] seràn relativament pauc nombroses en Occitània, mas la van influenciar pregondament. Li an menat las tecnicas del [[fèrre]] e de la daurariá. Es a eles tanben que se deu un estil de vida que se prolonga encara (ex : art de la siesta de miègjorn en çò los Nitiobriges, tradicions actualas de la caça e de la pesca, o encara l'usatge dins la musica de las [[cabreta]]s e de las [[boha]]s.) Malgrat lor inferioritat numerica, l'implantacion de la cultura cèlta es estada pus durabla en Occitània que dins d'autras regions d'[[Euròpa]] (en comparason : de-celtizacion dins lo nòrd de la [[França]] per las populacions germanicas).
Se tròba dos tipes de pòblament cèltas : los protocèltas e los Galleses.
* de -700 a  - 600  ab. JC (benlèu abans dins lo nòrd d'Occitània) los protocèltas de la civilizacion Allstaciana introduson l'utilizacion del fèrre. Es a eles qu'òm deu los noms en -os (Seignosse, Hossegor, ...). Lors practicas de l'incineracion dels mòrts son incorporadas a la cultura locala.
* - 400  ab. J.-C. : los Cèltas son davant [[Marselha]]. 
* - 300 ab. J.-C.: los Galleses de la civilizacion de [[Cultura de La Tène|La Tène]] II conquistan Occitània. Los Galleses trionfan a Clusium (- 299 av. J.-C.), mas son batuts a Sentinum (- 295 av. J.-C.). De pòbles novèls s'installan : los Pictonnes ([[Peitieus]]), los Cadurcs ([[Carcin]]), los Petrocors ([[Peiregòrd]]), los Nitiobriges ([[Agen]]), ... Los Bituriges (creators de [[Bordèu]]) fan partida dels rares Galleses en èstre en majoritat dins un luòc, pagan pas de tribut a las populacions localas. Exceptat dins lo nòrd ([[Peitau]], [[Santonge]], [[Lemosin (Occitània)|Lemosin]], [[Auvèrnha]]), los Galleses son minoritaris quitament pertot en Occitània. Lor pòblament es feble en Lengadòc ont se fondràn demest los Ibèrs. Es quasi inexistent en [[Gasconha]] çò los protoaquitans, al sud de Garona. S'installan pas tanpauc en [[Provença]] e dins lo Sud-èst : de populacions [[ligur]]as se son ja implantadas dins las tèrras, mentre que de [[Grècia|grècs]] son sus la còsta. 
Pus tard, de cèltas passaràn sul territòri occitan e s'implantaràn dins la [[Peninsula Iberica]]. Mesclats amb los [[Ibèr]]s, donaràn naissença al pòble celtibèr. Se supausa que d'incursions celtibèras aguèron luòc en Occitània.

==== Los Romans ====

[[File:Occitània - Organizacion administrativa entre lei sègles I e III.png|thumb|Organizacion administrativa d'Occitània entre lei sègles I e III ap. JC.]]

Los Romans, per se defendre, entre autres, dels [[Cèltas]], van metre en plaça una organizacion sociala e politica desconeguda. Son los creators del concepte d'Estat. Per paur dels envasidors, van espandir lor autoritat suls autres pòbles. Conquistèron Occitània en doas etapas.
* -125 a - 118 ab. J.-C. : Los Massaliòtas apèlan Roma a l'ajuda, s'inquietan dels movements dels [[Salians]]. Los Romans penetran en Cisalpina. Los [[Allobròges]] son batuts en -122. [[Bituitos]], rei dels [[Arvèrnes]] subís una desfacha en -121.  Vencedors, los Romans crèan  la « Provincia » romana en – 120 ab. J.-C. (Occitània del Sud : Provença e Lengadòc fins als Pirenèus).
*  {{-s-|I|èr}} : dos caps militars romans travèrsan lo territòri aquitan. Seràn vençuts e umiliats. Per assegurar la seguritat de las comunicacions a travèrs los Pirenèus centrals, Pompèu transfòrma [[Sant Bertrand de Comenge]] en basa militara.
* - 58 a -51 ab. J.-C. Los [[Elvèts]] projèctan de venir s'installar vèrs las ribas de Garona e la Santonge, prèp d'Aquitània e de la rica « Provincia » (futura Narbonesa). Es una ocasion d'intervenir en Aquitània per [[Juli Cesar|Cesar]]. Comença sa campanha en automne -56 ab. J.-C. Se mesfisant dels [[Aquitans]] reputats bon guerrièrs, fa apèl a de veterans d'eleit de Tolosa e de Narbona. Rebutan los Elvèts e conquistan Aquitània. Puèi, quand [[Vercingetorix]] prepara son solèvament general foguèt lo torn de l'Occitània del Nòrd. Los [[Arvèrnes]] e los [[Rutèns]] foguèron vençuts ([[Auvèrnha]] e [[Carcin]] en 52 abans J.-C.) Los Aquitans (e mai los Cèltas de Bordèu) e los Galleses s'entreajudèron pas fàcia a lor enemic comun. Cesar nòta que « los Galleses son separats dels Aquitans per Garona ». 

Los Romans menèron als Occitans lors saber-far e lors concèptes. En particular l'administracion, l'organizacion sociala fins dins los detalhs dels uses e costumas de la familha. Aportèron tanben las leis escrichas. La civilizacion de drech escrich diferenciarà pendent longtemps los Occitans dels Franceses. E puèi, plan segur los Romans aportaràn lo [[latin]] qu'es a l'origina de la creacion de la lenga occitana.<br />
Mai tard, los Romans organizan l'esplecha intensiva de las ressorsas agricòlas e mineralas. Lo [[vin]] es estat aduch per eles a Bordèu. Traçan una ret de rotas que fa créisser l'activitat economica e l'urbanizacion. La romanitat sedutz la classa aisida mas es puslèu mal acceptada al començament pel pòble. De revòltas contunhèron pendent qualques temps puèi las regions finiguèron per èstre pacificadas. Fins al sègle V, Occitània coneis gaireben pas de guèrras.

=== Nauta Edat Mejana ===
'''L'epòca de las invasions barbaras''' pòt èsser considerada coma una continuacion de l'Antiquitat romana dins las regions occitanas. Los atacs dels Escandinaus e dels Francs austrasians an destruch la màger part de las traças de cultura antica. Es atal que los occitans an daissat de se nomenar eles-meteisses de "Romans" fàcia als barbars.
    
==== Los primièrs barbars ====
Los [[Vandals]], los [[Alans]] e los [[Suèvis]]

==== Los Gòts ====
[[Visigòts]] [[Fichièr:Reino de los visigodos-ca.svg|thumb|250px|Reialme dels Visigòts]]
[[Ostrogòts]]
* [[Reialme visigòt de Tolosa]]
* [[Septimània Visigotica]]

==== Los Burgondis ====

==== Los Francs epòca merovingiana ====
[[Francs]] [[Salians]]

==== Los Francs epòca carolingiana ====
[[Francs]] [[Austrasia]]ns

==== Los Escandinaus ====
[[Normands]] , [[Vikings]]

==== Los Vascons ====
[[Vascons]]
La [[Gasconha#La Vasconia|Vasconia]]

==== Los Araboberbèrs ====
[[Maure]]s

=== Edat Mejana classica e bassa ===

[[File:Occitània - Division territòriala vèrs 1030.png|thumb|Division territòriala de l'espaci occitan vèrs 1030.]]
[[File:Occitània - Crosada deis Albigés.png|thumb|Esquèma generau de la Crosada deis Albigés.]]
[[File:Map France 1180-fr.svg|thumb|Division territòriala de França e Occitània vèrs 1180.]]
[[File:Map France 1477-fr sovereign Béarn.svg|thumb|Division territòriala de França e Occitània vèrs 1477.]]

Occitània a pas jamai conegut d'unitat territoriala, ça que la mai d'una familha renhanta se son afrontadas o sostengudas dins la tòca d'una unificacion. Pr'aquò, de reialmes vesins se son desvolopats rapidament al detriment dels primièrs embrions d'estat occitan.
* [[Ducat d'Aquitània]] e [[Gasconha#Lo Reialme d’Aquitània|Reialme d'Aquitània]]
* [[Comtat de Tolosa]]
* [[Septimània|Marquesat de Gòtia]]
* [[Comtat de Provença]]
* [[Comtat de Barcelona]]

Datas de '''restacament definitiu de las províncias occitanoromanicas als païses actuals''' (en prenent en compte las regions desoccitanizadas e las províncias pas entièrament occitanoromanicas):
* 1213 [[Auvèrnha]] - França
* 1223 [[Aunis]] - França
* 1223 [[Peitau]] - França
* 1224 [[Santonge]] - França
* 1229 [[Bas Lengadòc]] - França
* 1271 Naut [[Lengadòc]] - França
* 1271 [[Carcin]] e [[Peirigòrd]] meridional - França
* 1306 [[Sola]] - França
* 1308 [[Engolmés]] - França
* 1308 [[Vivarés]]- França
* 1308/1527 [[Marcha (Lemosin)|Marcha]] - França
* 1322 [[Bigòrra]] - França
* 1325 [[Agenés]] e [[Vasadés]] - França
* 1349 [[Daufinat|Daufinat de Vianés]] - França
* 1371 [[Lemosin (Occitània)|Lemosin]] oriental - França
* 1453 [[Gasconha]] ([[Bordèu]], [[Shalòssa]] e [[Labord]]) - França
* 1469 [[Aragon]] - Espanha
* 1469 [[Catalonha]] - Espanha
* 1469 Gasconha ([[Val d'Aran]]) - Espanha
* 1469 [[Valéncia]] - Espanha
* 1481 [[Provença]] - França
* 1607 [[Comtat de Fois]] - França
* 1607 [[Peirigòrd]] - França
* 1607 [[Vescomtat de Lemòtges|Lemosin occidental]] - França
* 1607 [[Comtat de Rodés]] - França
* 1620 [[Bearn]] ([[Bassa Navarra]]) - França
* 1659 Catalonha ([[Rosselhon]] e [[Cerdanha]] septentrionala) - França
* 1713 [[Principat d'Aurenja]] - França
* 1783 [[Balearas]] - Espanha
* 1791 [[Comtat Venaicin]] e [[Avinhon]] - França
* 1802 [[Menòrca]] - Espanha
* 1860 [[Comtat de Niça]] - França
* 1860 [[Piemont]] - Itàlia

[[Andòrra]] e [[Mónegue]] son independents d'autres païses.

Vejatz tanben: [[Lista de las províncias istoricas occitanas]]

=== Occitània del sègle XIV al sègle XVII ===
Fòra del reialme de França, mas [[Sant Empèri Roman Germanic|tèrra d'empèri]], lo [[comtat de Provença]] passèt en [[1246]] jos la sobeiranetat del darrièr filh de [[Loís VIII de França]], [[Carles Ièr d'Anjau|Carles Ièr de Sicília]]. El quitament e sos descendents, coma reis de [[Nàpols]], permetèron a Provença de conservar son autonomia de cap a sos vesins.
Sens cap de mainatge, la [[Joana I de Nàpols|Reina Joana]] adoptèt en [[1380]] lo segond  filh del rei [[Joan II de França]], Loís Ièr d'Anjau, e se moriguèt assassinada en [[1382]]. Sa succession entrainèt en Provença la [[Guèrra de l'Union d'Ais]] entre los partisans de Loís e los de Carles de Duras. Aquela guèrra s'acabèt en [[1388]], lo filh de Loís d'Anjau, Loís II d'Anjau venguèt [[Lista dei dirigents de Provença#Còmtes de Provença|comte de Provença]] mas [[Niça]] se ''donèt'' a [[Savòia]].
A partir d'aquela data, Provença perdèt de poténcia e dintrèt pauc a cha pauc dins la zòna d'influéncia de la monarquia francesa.<br />
Al sègle, lo long regne del [[Rei Rainier]] ([[1434]]-[[1480]]) foguèt pasmens remarcable. Cultivat, volontari e eficaç, relancèt l'economia d'[[Anjau]] dont èra Duc. Dins lo comtat de Provença, reduguèt lo ròtle de la noblesa e sostenguèt las òbras d'irrigacion del [[Leberon]]. Interessat per las sciéncias e las arts, es demorat dins las memòrias dels Provençals coma lo ''Bòn Rei Rainier''. A sa mòrt, son nebot [[Carles III de Provença]] reculhiguèt sos títols que conservèt pas que dètz e sèt meses abans de se morir a son torn.<br />
Lo rei [[Loís XI de França]] foguèt donataire del comtat en [[1481]] que demorèt temporàriament separat del reialme. L'union perpetuala del reialme e del comtat foguèt prononciada oficialament per letras patentas als Estats de Provença en [[1487]] e entrainèt la sortida de Provença de l'empèri. Un parlament foguèt metut en plaça a [[Ais]] en [[1501]] acabant de far de Provença una província del reialme de França coma las autres malgrat que comtat e reialme demorèsson distints ''de jure'' fins a la [[Revolucion Francesa]] de [[1789]].

Prèp de 300 ans, de [[1347]] a [[1620]], lo [[Bearn|vescomtat de Bearn]] a constituït un pro important estat sobeiran occitan ''de facto'', mas per lors possessions al nòrd dels [[Pirenèus]] coma lo [[País de Fois|comtat de Fois]], sos senhors son demorats infeudats als [[Lista dels monarcas de França|reis de França]]. La montada del [[Reiaume de Navarra|rei de Navarra]] [[Enric de Borbon]] sul [[Reiaume de França|tròne de França]] en [[1589]] a barrada la pòrta a la constitucion d'un estat occitan modèrn e mai espandit, governat dempuèi lo [[Castèth de Pau|castèl de Pau]].

=== Occitània pendent la [[Revolucion Francesa]] e l'Empèri ===
[[File:Occitania_Departaments_numerotats_(1812).png|620px|thumb|center|Occitània dins l'Empèri francés en 1812]]

=== Istòria contemporanèa ===
* Lo [[Felibritge]]
* [[Regionalisme occitan]] (1870-1890)
* [[Occitània 1900-1940]]
* [[Occitània pendent lo regim de Vichèi]]
* [[Occitània fins a las annadas 1970]]
* [[Manifestacion per l'occitan]]

==Veire tanben==
*[[Lista istorica dels vescomtats occitans]]
*[[Lista istorica dels comtats occitans]]
*[[Lista istorica dels marquesats occitans]]
*[[Lista istorica dels ducats occitans]]

[[Categoria:Istòria d'Occitània|*]]