Veire la font de Empèri Portugués

{{Entèsta tablèu país |
nom_local= Império Português (pt)|
imatge_bandièra=PortugueseFlag1750.png‎|
ligam_bandièra= bandièra |
imatge_blason= Coat_of_arms_of_the_Kingdom_of_Portugal_(Enciclopedie_Diderot).svg|
ligam_blason= escut |
imatge_carta=Portugal_Imp%C3%A9rio_total.png|
}}
{{lengas oficialas país| [[portugués]]}}
|-
| [[Capitala]]
| [[Lisbona]]
|-
| Poder civil
| [[Monarquia]] puèi [[Republica]] après l'[[Estado Novo]]
|-
| Epòcas
|
    "Primièr Empèri" (1415-1580): Descobèrtas e espandiment en Africa e en Orient, que s'acaba amb l'ocupacion espanhòla.
    "Segond Empèri" (1580-1822): Pèrda d'influéncia en Orient, lo Brasil ganha d'importànça.
    "Tresen Empèri" (1822-1975): Aprés l'independéncia de Brasil, Africa domina las atencions de l'Empèri Colonial Portugués.
    "Restes de l'Empèri" (1975-1999): demorança de Macau fins a la devolucion a China.


|-
|}

[[File:Portugal_Imp%C3%A9rio_total.png|thumb|400px|Empèri portugués a son apogèu]]
L<nowiki>'</nowiki>'''Empèri Portugués''' o '''Empèri Colonial Portugués'''<ref>[https://web.archive.org/web/20150426151947/http://revistapesquisa.fapesp.br/2012/11/12/um-imenso-portugal/ revista ''Pesquisa''] {{pt}} ''um imenso portugal''</ref> es lo primièr [[empèri global]] de l'istòria<ref>Melvin Eugene Page, Penny M. Sonnenburg, p. 481</ref><ref>Liam Matthew Brockey, p. xv</ref><ref>Richard M. Juang, Noelle Anne Morrissette, p. 894,</ref> essent considerat coma mai ancian dels [[Empèri colonial|empèris colonials]] europèus modèrnes, existissent gaireben pendent sièis sègles, a partir de la Conquista de Ceuta, en 1415, fins a la devolucion de la soberaneitat de Macau a [[China]], e 1999. L'empèri s'espandiguèt per un grand nombre de territòris qu'uèi fan part de 53 païses diferents. Se cal notar, que siá pendent lo regime monarquic o pendent lo regime republican, Portugal jamai s'autodenominèt oficialament coma "[[empèri]]".

De marins portugueses comencèron a explorar la còsta d'[[Africa]] en 1419, utilizant las recentas descobèrtas dins de domenis coma la navegacion, la cartografia e la tecnologia maritima, coma la [[caravèla]], amb l'objectiu de descobrir una rota maritima pel lucratiu comèrci de las espècias d'orient. En 1488, [[Bartolomeu Dias]] passèt lo [[Cap de Bona Esperança]] e, en 1498, [[Vasco da Gama]] arribèt en [[Índia]]. En 1500, [[Dro Álvares Cabral|Pedro Álvares Cabral]] arribèt al [[Brasil]], sus la còsta atlantica [[America del Sud|sudamericana]]. Dins las decennias seguentas, los marins lusitanians continuavan d'explorar lo litoral e las illas de l'èst d'[[Asia]], realizant de plaças fòrtas e establiments de comèrci. En 1571, una seria de pòstes avançats ligava [[Lisbona]] a [[Nagasaki]], al [[Japon]], lo longo de las còstas d'Africa, l'[[Orient Mejan]], Índia e Asia. Aquel malhum comercial torna una granda riquesa al [[Reialme de Portugal]].

Entre 1580 e 1640, lo Realme de Portugal e l'[[Empèri Espanhòl]] partejavan los meteisses reis, dins una [[Union iberica|union pessonala de las coronas dels dos païses]]. Pasmens ambedos empèris contunhavan èsser administrats de biais separat, las colonias portuguesas venguèron la cibla de tres poténcias europèas rivalas e ostilas a Espanha, que cobejavan los succèsses iberics exteriors: [[Olanda]], [[Grand Bretanha]] e [[França]]. Amb una populacion mendra, Portugal èra pas capable de defendre d'un biais eficaç lo malhum enriquit de pòstes comercials e l'empèri comencèt a intrar dins un long e inexorable declin<ref>[https://books.google.fr/books?id=njRlswNf92wC&hl=fr Structural dynamics: theory and computation] Springer, ISBN 978-0-412-07461-5</ref>. Pèrdas significativas contra los olandeses de l'[[Índia Portuguesa]] e del [[Asia del Sud-Èst|sudèst asiatic]] pendent lo sègle XVII acabant amb lo monopòli del comèrci portugués dins l'[[ocean Indian]]. [[Brasil]], qu'èra vengut la colonia mai rica de Portugal, prenguèt son independéncia en 1822, dins l'èrsa del moviments independentistas en [[America]] al començament del sègle XIX. L'Empèri Portugués alara foguèt reduisit a las colonias del litoral african (que foguèron espandidas cap a l'interior a l'ecasença de la [[particion d'Africa]], a la fin del sègle XIX), [[Timor-Leste]] e enclavas en [[Índia|Índia (]][[Goa]], Daman e Diu) e en [[China]] ([[Macau]]).

Après [[Dusau Guèrra Mondiau|Segonda Guèrra Mondiala]], lo líder del Portugal d'alara, [[António de Oliveira Salazar|António Salazar]], ensajèt de manténer intacte çò que demorava de l'Empèri pluricontinental, mentre que los autres païses europèus començavan la descolonizacion dels sieus territòris. En 1961, las tropas portuguesas a [[Goa]] èran incapables de tenir l'[[Invasion de Goa|avançada de las tropas indianas]] que marchavan cap a la colonia en nombre superior. Salazar deguèt començar una guèrra (la [[Guèrra Coloniala Portuguesa]]) amb per objectiu d'eliminar las forças anticolonialas en Africa, que s'acabèt amb [[Revolucion dels ulhets|la casuda del regime en 1974]]. Lo nòu govèrn, instalat après a [[Revolucion dels ulhets]], sul còp faguèt venir lei lo principi de l'autodeterminacion dels pòbles, cambiant radicalament de política dubrissent la possibilitat de l'independéncia per totas las colonias, acabant ''de facto'' amb l' "empèri portugués". L'excepcion foguèt Macau, territòrio que tornèt en devolucion a [[Republica Populara de China|China]] sonque en 1999, marcant simbolicament, la fin de l'Empèri Portugués. A l'ora d'ara, las archipèlas del [[Açòres|Açores]] e de [[Archipèla de Madèira|Madeira]] son los sols territòrios ultramarins demorant ligats politicament al Portugal, mas se las cal considerar coma essent d'illas inabitadas abans l'ocupacion portuguesa. La [[Comunautat dels Païses de Lenga Portuguesa]] (CPLP) es lo sucessor cultural de l'Empèri.

== Istória ==
[[File:Infante_D._Henrique_na_conquista_de_Ceuta,_s.XV.JPG|thumb|La Conquista de Ceuta, em 1415, foguèt menada per l'infant [[Enric lo Navegador]]  e inclusit a l'Empèri Portugués.]]
L'[[expansionisme]] portugués èra mòu d'en primièr per l'esperit [[Armada|militar]] e evangelizador, seguent la [[Reconquèsta|reconquista]], al [[Africa del Nòrd|Nòrd d'Africa]] e, mai tard, per interès comercial, d'en primièr dins la prosperas capitanias de las [[Archipèla de Madèira|illas de Madeira]] e del [[Açòres|Açores]], seguent la cerca d'una rota maritima cap a [[Asia]], alternativa a la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]] dominada per las [[republicas maritimas]] italianas, pels [[Empèri Otoman|otomans]], pels [[moros]] e pels [[Pirata|piratas]], dins lo lucratiu comèrci de las [[Espècia (cosina)|espècias]].

Los portugueses comencèron per explorar de biais sistematic la còsta d'[[Africa]] a partir de 1419, piejat per l'[[Enric lo Navegador|Infant Enric]] e de navegadors experimentats servits pels mai avançats desvolupaments nautics e [[Cartografia|cartografics]] de l'epòca, profeitant de la [[caravèla]]. En 1471 arribèron al [[Golf de Guinèa|Golf da Guinèa]], ont en 1482 foguèt creat l'establiment comercial de São Jorge da Mina para assegurar un comerci florissent d'[[aur]] aluvial. Partent de Mina [[Diogo Cão]] establiguèt lo primièr contacte amb lo Reialme del [[Reialme del Còngo]]. Après de viatges exploratòris sucessius viagens cap al sud, en 1488 [[Bartolomeu Dias]] doblèt lo [[Cap de Bona Esperança]], intrant pel primièr còp dins [[Ocean Indian|Oceano Indian]] dempuèi l'[[Ocean Atlantic|Atlantic]].

A l'arribar [[Cristòl Colomb]] en [[America]] en octobre de 1492 comencèt una negociacion entre Joan II de Portugal e los [[Reis Catolics|Reis Catolicos]] de [[Reiaume de Castelha|Castelha]] e [[Reiaume d'Aragon|Aragon]]. En resultat foguèt signat en 1494 lo [[Tractat de Tordesillas|Tratat de Tordesilhas]], divisant lo Mond en dos airals destiants a l'exploracion demarcats por un [[meridian]] situat al delà illas del [[Cap Verd]] e aquelas recentament descobèrtas en [[Cariba|Caraiba]]: casent a Portugal las tèrras "descobèrtas e de descobrir" situadas a l'[[èst]] d'aquel meridian, e a [[Espanha]] las tèrras demrant a l'[[oèst]] d'aquela linha.

Pauc après, en 1498, lo navegador [[Vasco da Gama]] arribèt en [[Índia]], inaugurant la Rota del cap. En 1500, dins lo segond viatge cap a Índia, [[Pedro Álvares Cabral]] desvièt de sa rota de la costa Africana e acostèt al [[Brasil]].<span class="mw-ref" id="cite_ref-7" rel="dc:references">[[#cite_note-7|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[nota 2]</nowiki></span>]]</span><span class="mw-ref" id="cite_ref-7" rel="dc:references"></span> A Lisbona, foguèt, alara, establida l'ostal d'Índia per administrar totes los aspèctes del monopòli del comèrci e de la navigacion otramar. Sièis ans aprés lo viatge de Gama, foguèt nomenat lo primièr vicerei sesent a [[Cochin]], e sa vitòria dins la Batalha de Diu alunhèt los [[mamelocs]] e arabs, facilitant pels portugueses lo comèrci dins l'Ocean Indian. En 1510, se constituiguèt l'[[Estat Portugués d'Índia]] coma capitala [[Goa]], primièra conquista territoriala en Índia. [[Malaca]] foguèt conquistada en 1511 e los portugueses contunhèron l'exploracion e las conquistas de pòrts sus las còstas e illas d'Asia orientala, atenhent las desiradas "illas de las espècias" (las [[Molucas|illas Molucas]]) en 1512, e en China un an après, s'establissent dins l'illa de [[Shangchuan]]. En 1529, lo [[Tractat de Saragossa|Tratado de Saragossa]] delimita las exploracions portuguesas e espanhòlas en orient: las Molucas son atribuidas a Portugal e las [[Filipinas]] a Espanha.

Pendent l'espandiment, de 1415 a 1534, data ont foguèt ordenat de colonizar l'interior de las capitanias del Brasil per [[Joan III de Portugal]], l'empèri portugués venguèt una [[talassocracia]]<ref>Pirenne, Jacques , "The tides of history, Volume 2", Portuguese Thalassocracy, p.384, Dutton, 1962</ref><ref>Boxer, Charles Ralph "Four centuries of Portuguese expansion, 1415-1825: a succinct survey", p.95, Publications, Ernest Oppenheimer Institute of Portuguese Studies, University of California Press, 1969</ref>, pels oceans [[Ocean Atlantic|Atlantic]] e [[Ocean Indian|Indian]], defendida per una cadena de fortificacions costièras aparada per un malhum d'establiments comercials, afortissent per un sistèma de licéncias de navigacion, las ''cartazes'', s'apiejant sus las nombrosas relacions diplomaticas e alianças, coma amb lo [[Reialme de Siam]], los [[Empèri Safavida|Safavids]] de [[Empèri Pèrsa|Pèrsia]], [[Empèri de Vijayanagar|Reialme de Bisnaga]] e [[Etiopia]], èra completat per l'accion de las missons religiosas sus las tèrras aparadas pel ''Padroado'', un acòrdi de la corona portuguesa amb la [[Santa Ses]].
[[File:Portugues_map_of_India,_1630.jpg|thumb|Mapa portuguesa d'Índia en 1630. Detalh de l'atlas ''Taboas geraes de toda a navegação de João Teixeira de Albernaz e D.Jerónimo de Ataíde.'']]
En 1543, de comerçants portugueses menat al Japon s'estabeliguèron d'en primièr a [[Hirado]]. Em 1557, las autoritats chinesas autorizèron los portugueses a s'estabelir a [[Macau]], que, rapidament, venguèt la basa d'un prospèr [[comèrci triangular]] entre China, Japon e Euròpa via Malaca e Goa. En 1571, una cadena d'entrepauses ligava Lisbona a [[Nagasaki]], ciutat alara fondada pels portugueses: l'Empèri venguèt verdadierament global, tornent d'enòrmes riquesas per Portugal. En 1572, tres ans après son retorn d'Orient, [[Luís Vaz de Camões]] publiquèt a l'[[epopèia]] "[[Os Lusíadas]]", que l'accion centrala es la descobèrta de la rota maritima cap a Índia per Vasco da Gama, imortalizant los establiments dels portugueses<ref>[https://www.wdl.org/pt/item/11198/ "Os Lusíadas"] World Digital Library. 1800-1882.</ref>.

Profeitant dels formidables ganhs en Orient, l'interès pel [[Marròc]] contunhava. En 1578, lo rei [[Sebastian I de Portugal|Sebastian I]] cercava a conquistar los territórios interiors, çò qu'acabèt amb la desbandada a [[Kasr al-Kabir|Alcácer-Quibir]], seguent una crisi de sucessession que s'acabèt amb l'union amb la corona espanhòla en 1580. Pendent la Dinastia Filipina, l'Empèri portugués sofriguèt de grands revèrs implicat dins los conflites d'Espanha amb [[Païses Basses|Olanda]], [[França]] e [[Anglatèrra]], qu'ensejava d'estabelir los sieus empèris<ref>Anderson, James Maxwell (2000). The History of Portugal. Greenwood Publishing Group. ISBN 0-313-31106-4</ref>.

Dins lo libre ''Diálogos das grandezas do Brasil'', de 1610, l'escrivan Ambrósio Fernandes Brandão lausa l'esperit determinat e conquistador dels descobreires portugueses:

::''{{cita|(...) Vaquí tanben tant d'illas, situadas al mièg d'aquela presa de l'ocean, ont descobriguèron e poblèron, aqueles reialmes d'Angòla e de Còngo, illas del Cap Verd e de S. Tomé, aquela granda tèrra del Brasil; de biais que als nòstres portugueses se pòt, amb rason, atribuir (amb las fòrça conquistas que fasèron sus mar e sus tèrra) lo vertadièr nom d'Ercules e d'Argonautas.|Autor=Ambrósio Fernandes Brandão|títol=Diálogos das grandezas do Brasil|annada=1610}}''

Entre 1595 e 1663, se dabanèt la Guèrra Luso-olandesa amb la Companhiás [[Companhiá neerlandesa deis Índias orientalas|olandesa de las Índias orientalas (VOC)]] e [[Companhiá neerlandesa de las Índias orientalas|orientalas]] (WIC), qu'ensagèron de prene los malhums de comèrci portugueses de las [[Espècia (cosina)|espècias]] asiaticas, [[Esclavatge|esclaus]] d'Africa ocidentala e [[sucre]] del Brasil. Aprés la pèrda de fòrça territòris, Portugal [[Restauracion de l'independéncia de Portugal|retrobèt son independéncia]] em 1640. En 1654, capitèt a retrobar lo Brasil e [[Angòla]], alara qu'èra perdut per sempre la preeminéncia en Asia. Brasil prenguèt, alara, importança dins l'Empèri, afortit per la descobèrta de grandas quantitats d'[[aur]] a la fin del sègle XVII. Amb l'arribada alà de la Cort portuguesa en 1808 s'aparant de las armadas de [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I]], anava èsser considerat coma essent associat al Reialme, amb per nom [[Reialme Unit de Portugal, Brasil e Algarves]].
[[File:Spain_and_Portugal.png|left|thumb|Lo meridian del [[Tractat de Tordesillas|Tractat de Tordesilhas]], de 1494, divisant lo mond entre las coronas de Portugal e de Castela.]]
Amb la reconeissença de la [[declaracion d'independéncia de Brasil]] en 1825, Portugal acentuèt l'espandiment territorial a l'interior d'Africa, e a partir de 1870 deguèt afrontar las poténcias europèas per conservar lo rèste de son fragmentat d'Empèri. Pendent l'[[Estat Nòu (Portugal)|Estat Nòu]], qu'intrèt en vigor l'Acte Colonial (1930 - 1951), l'Oltramar Portugués prenguèt lo nom oficial de "Empèri Colonial Portugués"<ref>[http://www.infopedia.pt/$acto-colonial-1930  Infopedia (2003-2010): Acto Colonial] </ref>, essent alara compausat per las colonias [[Africa|africanas]] de [[São Tomé e Príncipe]], [[Cap Verd|Cabo Verde]], [[Guinèa Portuguesa]], [[Angòla]], [[Cabinda (província)|Cabinda]], [[Moçambic]] e [[São João Baptista de Ajudá]], per las colonias [[Asia|asiaticas]] de [[Macau]], de l'Estat Portugués d'Índia e del [[Timòr Portugués]]. Em 1951, la designacion "Empèri Colonial Portugués" foguèt abolida, como politica para evitar d'èsser considerat una poténcia coloniala dins los forums internacionals. Dins l'esper de concervar un Portugal intercontinental, l'Estat Nòu designava las colonias coma províncias ultramarinas, considerant qu'aqueles territòris èran pas de colonias, mas essent partida integranta e inseparable de Portugal, dins una "Nacion Multiraciala e Pluricontinentala".

La resisténcia a la dominacion portuguesa se manifestèt dins lo contèxte de la descolonizacion europèa. En 1954, l'[[Índia|Union Indiana]] anexièt los territòris de [[Dadra e Nagar Haveli]], e en 1961 comencèron los afrontaments generalizats en Orient e en África: l'Índia independenta conquistèt Goa, dins una [[Invasion de Goa|accion armada]] qu'encontrèt gaire pas de resisténcia e pauc après l'Illa d'Angediva. En 1961 tanben comencèt la [[Guèrra Coloniala Portuguesa]] en Africa, contunhent fins a la [[Revolucion dels ulhets]] en (1974), fasent independentas las colonias en 1975.

La "fin" ''de facto'' de l'Empèri Portugués se realiza en 1999, quant [[Macau]], darrièr territòrio jos son administracion, tornèt en devolucion a la [[Republica Populara de China]]. Se pòt destriar dins l'istòria de l'Empèri portugués de periòdes diferents:
* "Primièr Empèri" (1415-1580): Descobèrtas e espandiment en Africa e en Orient, que s'acaba amb l'ocupacion espanhòla.
* "Segond Empèri" (1580-1822): Pèrda d'influéncia en Orient, lo Brasil ganha d'importànça.
* "Tresen Empèri" (1822-1975): Aprés l'independéncia de Brasil, Africa domina las atencions de l'Empèri Colonial Portugués.<ref>Clarence-Smith 1985, pp. 1-2.</ref>
* "Restes de l'Empèri" (1975-1999): demorança de [[Macau]] fins a la devolucion a [[Republica Populara de China|China]].

== Preséncia portuguesa en Africa ==
[[File:Portuguese_Morocco.PNG|thumb|Possessions portuguesas al Marròc entre 1415-1769]]
La [[conquista de Ceuta]] en 1415 e la descobèrta de las illas de [[Archipèla de Madèira|Madeira]] en 1418 e dels [[Açòres]] en 1427, territòris de colonizacion e d'exploracion agricòla, marcan lo començament de l'espandiment territotrial maritim portugués. Motivat d'en primièr per la recerca de privilègis de noblesa conquerits dins de batalhas e, après, per l'iniciativa privada que cercava de riquesa fòra del territòris - seguent l'exemple de la prosperas capitanias de las archipèlas de [[Fusta|Madeira]] e dels [[Açòres|Açores]]- Los viatges progresson per la còsta africana, totjorn cap al sul<ref>M. D. D. Newitt, "A history of Portuguese overseas expansion, 1400-1668", Routledge, 2005, ISBN 0-415-23980-X, p.24-25</ref>.

=== Africa Occidentala ===
Las expedicions passèron al [[cabo Bojador]] en 1434. Amb los resultats s'enriquissent, foguèron presas per aparar los interesses de Portugal. Atribuit pel regent [[Pèire de Portugal (1392-1449)|Pèire]] al seu fraire [[Enric lo Navegador|Enric "Lo Navegodor"]], e reconegut per la bula ''Rex regum'', es decretat monopòli la navigacion sus la còsta oèst d'Africa en 1443. Las naus èran licenciadas per Portugal en cambi d'una partida dels ganhs obtenguts, çò que motivèt l'investiment dins de viatges d'exploracion pels portugueses e estrangièrs, coma los genoveses e venezians. En 1444, coma governador d'[[Algarve]], o l'Infant establiguèt un consòrci de navigacion a [[Lagos (Portugal)|Lagos]]. E, en 1445, creèt lo primièr establiment comercial de l'illa de [[Arguin]], sus la còsta de [[Mauritània]], construida sus las instrucions del quita Infant: visava a atirar las rotas percorridas pels mercands musulmans al nòrd d'Africa: ensejant d'implantar un mercat per monopolizar l'ativitat comercial de la zòna.
[[File:Cisterna_portoghese.jpg|left|thumb|cistèrna [[Estil manuelin|Manuelina]] de la Fortalesa de Mazagão construída entre 1513-1541, Marròc]]
En 1453, la [[Sètge de Constantinòble (1453)|casuda de Constantinòbla]], presa pels [[Empèri Otoman|otomans]], causa un tust per la [[Cristianisme|cristanetat]] e per las relacions comercialas establidas dins la [[Mar Mediterranèa]]. Pauc après lo [[Nicolau V (papa)|papa Nicolau V]] emés una bula ''Romanus Pontifex''<ref>Diffie 1977, p. 94</ref> en favor del rei [[Alfonso V de Portugal|Alfonso V]], afortiguèt la precedenta ''Dum Diversas'' de 1452, declarant que las tèrras e mars descobèrtas al delà del Cabo Bojador apartenon als reis de Portugal, autorizant lo comèrci e las conquistas contra los musulmans e pagans, legitimant la politica portuguesa de ''[[mare clausum]]'' dins [[Ocean Atlantic]] e a l'encara naissent esclavatge.

En 1455, comencèt, a [[Archipèla de Madèira|Madeira]], una florissenta industria del [[sucre]]. L'acessibilitat de las illas atirèt los comerçants [[Gènoa|genoveses]] e flamencs interessats de contornar lo monopòli [[Venècia|Venecian]], mas lo problèma èra que demandava de [[man d'òbra]] e d'òbras pesugas: la "solucion" foguèt de menar d'esclaus d'Africa<ref>Ponting, Clive (2000) [2000]. World history: a new perspective (London: Chatto & Windus). p. 481. ISBN 0-701-16834-X.</ref>. Dins aquel comèrci, prosperèt lo florentin [[Bartolomeu Marchionni]], que conencèt a investir dins fòrça viatges portugueses. A partir de 1458, [[Ceuta]] e [[Arguin]], amb las garnisons militaras, èran de punts claus d'ajuda logistica e de material de navigacions portuguesa e una entrava la [[Pirata|pirataria]] praticada pels [[moros]].

==== Lo Golf de Guinèa e l'aur minièr ====
[[File:Amina.jpg|thumb|Mapa del sègle XVI mostrant las reivindicacion portuguesas para a [[Guinèa]] e São Jorge da Mina]]
[[File:Elmina_slave_castle.jpg|thumb|Castelo de São Jorge da Mina construída en 1482 a l'entorn de l'industria de l'aur alara nomenada Còsta d'Aur, actual [[Ghana|Gana]]]]
Après la mòrt de l'infant, e a causa de las margas venent de l'exploracion, en 1469 lo rei [[Afons V de Portugal|Afons V]] concediguèt lo monopòli del comèrci dins la partida del [[Golf de Guinèa|Golf da Guinèa]] al mercand Fernão Gomes contra una renda annadièra de 200 000 reals. L'exclusivitat del comèrci d'alara nomenat "malagueta", (''Aframomum melegueta'') popular substitut del pebre negre<ref>[https://books.google.fr/books?id=eS7lX_rC3GEC&lpg=PA170&dq=Aframomum+melegueta+trade&pg=PA170&redir_esc=y#v=onepage&q=Aframomum%20melegueta%20trade&f=false Daniel F. Austin, "Florida ethnobotany"] p. 170, CRC Press, 2004, ISBN 0-8493-2332-0</ref>, donava tanben 100 000 reals cada an. Gomes deguèt explorar 100 [[Lèga|lègas]] de la còsta d'Africa per an pendent cinc ans<ref>Thorn, Rob. "Discoveries After Prince Henry"</ref>.

Amb la colaboracion de navegadors como [[João de Santarém]], [[Pedro Escobar]], [[Lopo Gonçalves]], [[Fernão do Pó]] e [[Pedro de Sintra]], Fernão Gomes anèt al delà del contracte. Dins l'encastre de sa comanda, l'exploracion de la còsta oèst africana avancèt fins al Cap de Santa Catarina, ja dins l'emisfèri Sud, e encontraran tamben las illlas del [[Golf de Guinèa]], amb [[São Tomé e Príncipe]] e [[Elmina]] en 1471, ont encontrèt una florissenta indústria [[Aur|aurifèra]] [[Alluvion|aluviala]]<ref>Semedo, J. de Matos. "O Contrato de Fernão Gomes"</ref>.

Amb aquel comèrci, Fernão Gomes ajudèt lo rei Afonso V dins conquista de [[Arsilah]], [[Al-Ksar es-Seghir|Alcacer Ceguer]], e [[Tànger]], jogant un ròtle fòrça influent dins l'economia del reialme. Aquel trait del litoral foguèt nomenat [[Còsta d'Aur portuguesa|Còsta d'Aur]], fa nàisser la cobejança dels Reis Catolicos, que las pressions per prene la region sonque s'acabèron amb la signatura del [[Tractat de las Alcàçovas-Toledo]] en 1479. Lo tractat reconeissiá lo domèni portugués de las descobèrtas al Sud de las [[Canàrias]], inclusissent los drechs sus la còsta de Mina e lo [[Golf de Guinèa|Golf da Guinèa]] e la seguida de exploracion dins la còsta.

Pauc après de se sèire al tròn, en 1482, lo rei [[Joan II de Portugal|Joan II]] centralizèt cap a corona l'exploracion e lo comèrci, realizant un establiment de comerci per l'[[aur]]. Jos la comanda de [[Diogo de Azambuja]] foguèt lèu bastit lo "Castèl de San Jòrdi de Mina" amb de peiras prealablament talhadas e numerotadas al Portugal, enviadas coma [[lèst]] dins las naus, sistèma de construcion alara adoptat per fòrça fortificacions. A l'abric de l'establiment fotificat se desvolopèt la populacion de Elmina San Jòrdi de Mina que recebèt Carta de Foral (constitucion) en 1486. Alà se fasiá l'ecambi de [[blat]], [[terralha]], [[caval]] e clòscs, aur (fins a 400&nbsp;kg/an) e esclaus, aqueles amb una intensitat creissenta a partir del sègle XVI.

Entre 1472 e 1486, los portugueses arribèron al [[Reialme de Benin]], una societat sofisticada governada per l'[[Oba del Benin|Oba]]. Foguèron escambiadas d'embaisssadas, que, segond Gaspar Correia, aurián informat Joan II sus la possibilitat d'arribar a Índia<ref>[https://books.google.pt/books?id=XT8gAQAAMAAJ&dq=portugal%20rei%20de%20benim%20correa&pg=PA5#v=onepage&q&f=false "Lendas da India Vol. I, Gaspar Correia".] Typ. da Academia real das sciencias, 1858</ref>. Alà, establiguèron lo comèrci del [[bronze]] e del laton europèus, jos fòrma de braçalet, en cambi de grana de paradís (malagueta), terralha, marbre, e esclaus (d'ont ven lo nom de "còsta dels esclaus"), realizant localament de grands cambiaments politics e artistics: los [[bronzes del Benin]] testimònian de la preséncia portuguesa.

==== Lo reialme de Còngo e la fondacion d'Angòla ====
[[File:Kongo_audience.jpg|left|thumb|Audiéncia del rei del Còngo, o "Manicongo" (del Kikongo "mwene kongo") als navigadors portugueses e subjècte africans. Gravadura de Johan e Theodore de Bry, ilustracion del libre: ''Índias Orientais'', de 1597.]]
Dempuèi la signatura del Tractada d'Acàçovas que las còstas de Ginèa èran estrechament vigiladas, essen enebidas al castelhans e autres europèus. Entre 1482 e1486, [[Diego Cão]], que foguèt investit pel reis Joan II d'aquela vigiléncia, partissent de S. Jorge da Mina per explorar [[Còngo (fluvi)|lo fluvi Còngo]] e l'interiror de las tèrras sus 150 km en amont fins a las cataractas de lelala. Alà erigiguèt lo primièr [[padrão]], a la plaça de las abitualas croses de fusta, e envièt una embaissada portuguesa al [[Reialme de Còngo]], debuta dels contactes europèus<ref>[https://books.google.fr/books?id=HzVu8IUqQt8C&lpg=PA112&dq=Diogo+c%C3%A3o+reino+do+congo&pg=PA112&redir_esc=y#v=onepage&q=Diogo%20c%C3%A3o%20reino%20do%20congo&f=false Radulet, Carmen M.. As viagens de Diogo Cão: um problema ainda em aberto] S.l.]: Universidade de Coimbra, Biblioteca Geral 1, 1988.</ref>. Es a partir d'aquí que comencèt la conquista de la region que venguèt [[Angòla]]. La primièra estapa foguèt d'establir una aliança amb l'influent "Manicongo" (del [[Kikongo]] ''mwene kongo'') que dominava tota la region: Diego Cão menèt unes nòbles cap a Portugal e al retorn realizèt un acòrdi amb lo rei Nzinga a Nkuwu, que en 1491 se convertiguèt al cristianisme e foguèt batejat, amb d'autres nòbles, jol nom de Joan I en onor del rei portugués<ref>[http://www.bookrags.com/biography/nzinga-nkuwu/#gsc.tab=0 Nzinga Nkuwu Biography] Universidade de Coimbra, Biblioteca Geral 1, 1988.</ref>. Los primièrs prèires catolics e soldats descrivon la capitala [[M'Banza Kongo]] coma una granda ciutat de talha comparabla a [[Évora]]. Joan I de Còngo governèt fins a 1506 e li succediguèt Afons I Mvemba um Nzinga, qu'establiguèt lo catolicisme roman coma religion oficiala del reialme. Al sud d'aquel reialme n'èran dos autres, aquel de [[Ndongo]] e aquel de [[Matamba]], qu'acabèron per fusionar, origina del reialme d'Angòla (v. 1559)

Expleitant las rivalitats e conflictes entre aqueles reialmes, dins la segonda mitat del sègle XVI los portugueses s'installèron dins la region d'Angòla. Lo primièr governador de Angola, [[Paulo Dias de Novais]], cercava a delimitar lo vast territòri e explorar las fonts naturals, subretot los esclaus. La penetracion cap a l'interior foguèt  limitada. En 1576 fondèt ''São Paulo de Loanda''<ref>https://web.archive.org/web/20130228102650/http://encyclopedia.jrank.org/LEO_LOB/LOANDA_Sao_Paulo_de_Loanda_.html  Online Encyclopedia] Loanda</ref>, l'actuala vila de [[Luanda]]. Angòla venguèt mas tard lo principal mercat progissent d'esclaus per las plantacions de la [[cana de sucre]] del Brasil.

=== Africa Australa e Orientala ===
[[File:Map_of_Portuguese_Carreira_da_India.gif|thumb|L'[[illa de Moçambic]] foguèt uma importante escala de navegação da carreira da India iniciada em 1498: mapa do percurso seguido pelas naus na ida (vermelho) e rota de regresso (verde)]]
Amb lo [[cap de Bona Esperança]] passat per [[Bartolomeu Dias]] en 1488, la renomada de la Reconquista s'adiciona a la curiositat cientifica e comerciala. [[Vasco da Gama]] utilizava de cartas maritimas fins alara traçadas per establir una [[rota maritima d'Índia]]. Après aquela descobèrta lo sègle XVI se nomenèt "''sègle d'aur''" pel Portugal e lo sieu apogèu coma novèla poténcia europèa. A partir d'alara las exploracions perdèron lo caractèr privat, se realizant alara jos l'iniciativa de la Corona, coma per exemple [[Manuel I de Portugal|Manuel I]] que determinèt que cada ans, entre Febrièr e Març, salga una armada cap a Índia.

Dins son segond viatge en 1502, Vasco da Gama faguèt tributari de Portugal lo pòrt arab de l'illa de ''Quíloa'' (actual [[Kilwa Kisiwani]]), en [[Tanzania]], e tanben faguèt la reconeissença de [[Sofala]] em [[Moçambic]]. Per impausar lo monopòli del comèrci de las espècias dins l'Ocean Indian, al començament de 1505 l'armada de D.&nbsp;Francisco de Almeida, nomenat primièr de Vicerei de l'Índia Portuguesa. Foguèt alara establit lo Fòrt de San Caetano de Sofala, mejans un acòrdi coma un cap local e progressivament enforçat<ref> Terras de Sofala” (baseado em ALBUQUERQUE, Luís de (dir.), Dicionário de História dos Descobrimentos Portugueses, Caminho, Lisboa, 1994, volume I, p. 64 e volume II, pp. 997-998.</ref>.
[[File:Mozambique_n2.jpg|left|thumb|Glèisa de Sant Antòni, [[Illa de Moçambic]], [[Patrimòni Mondial de l'Umanitat|Patrimònio Mondial]] de l'UNESCO]]
En 1507 los portugueses ocupèron l'[[illa de Moçambic]], pòrt estrategic d'ajuda a la rota cap a Índia que ligava Lisbona a Goa. Coma escala de navigacion èra lo punt d'encontre de las naus extraviadas dins lo viatge d'anar e aquelas a l'espèra de la [[monson]]. Alà foguèt bastida mas tard una poderosa fortificacion, la Fortalesa de San Sebastian (1558) e un espital. A las Açores, a l'Armada de las illas aparava las naus cargadas en camin cap a Lisbona de las atacas dels [[Pirata|piratas]] e [[Corsari|corsaris]] europèus.

En Agost de 1507, l'illa de [[Socotra]], a l'intrada de la Mar Roja, foguèt conquerida<ref>Quatre ans après foguèt abandonada, a causa de son ineficacitat per contraròtlar l'ntrada de la Mar Roja, fasent d'Adèn lo punt preferit. - vejatz Diffie 1977, p. 233</ref>. Alà, Tristão da Cunha envièt una expedicion capa a [[Etiopia]], que alara se pensava èsser mas pròcha. Sen capitar a passar per [[Malindi]], Afonso de Albuquerque podèt desembarcar a Filuk, près del [[Cap Guardafui]]<ref>[https://books.google.fr/books?id=7Nz5OqKWeTwC&lpg=PP1&pg=PP1&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false J. J. Hespeler-Boultbee, "A Story in Stones: Portugal's Influence on Culture and Architecture in the Highlands of Ethiopia 1493-1634", p.178]  CCB Publishing, 2006, ISBN 0-9781162-1-6</ref>. A la seguida d'aquela expedicion, arribèt a [[Goa]] em 1512 l'embaissador Mateus d'Etiopia, enviat per la reina regente Eleni d'Etiopia al rei D. Manuel I de Portugal e al papa, en cerca d'una aliança per far fàcia al creissent poder [[Empèri Otoman|otoman]] dins la região. Vist coma lo tant esperat contacte amb lo lendari [[Prèire Joan]] e amb [[Pêro da Covilhã]], lo rei informèt lo Papa [[Leon X]] en 1513 e Mateus viatjèt capa a Portugal en 1514<ref>[https://books.google.fr/books?id=lBh--X3QjnsC&lpg=1&redir_esc=y Francis Millet Rogers, "The quest for Eastern Christians: travels and rumor in the Age of Discovery", p. 134] U of Minnesota Press, 1962, ISBN 0-8166-0275-1</ref>, d'ont tornèt amb una embaissada portuguesa, ensems amb Francisco Álvares. Los portugueses comprenguèron la natura de lor mission sonque al arribar en Etiopia em 1520<ref>Girma and Merid, Question of the Union of the Churches, pp. 25.</ref>, après a la mòrt de Mateus, fact que compliquèt los contactes amb l'emperaire etiopian. Pasmens comencèt las primièra relacions de contunh d'un país europèu amb [[Etiopia]] e en 1517 Portugal ajudèt l'emperaire Lebna Dengel, enviant armas e quatre cents òmens, qu'ajudèt a restablir lo govèrn<ref>Girma and Merid, Question of the Union of the Churches, pp. 45–52.</ref> dins guèrra Adal-Etiopia.

=== Afrontament amb los olandeses en Africa (1597-1663) ===
[[File:PDW.png|thumb|Zonas disputadas entre 1588 e 1654 per las companhiás da [[Províncias Unidas|Republica de las Set Províncias Unidas]] a l'origin de l'Empèri Olandes (Iarange)]]
Amb los formidables beneficis obtenguts per l'empèri colonial en Orient, l'interés de la corona pel [[Marròc]] demoravan. Lo sègle XVI es una sucession de conquistas e d'abandons de fortalesas costièras fins a que lo rei [[Sebastian I de Portugal|Sebastian I]] (1557–1578) investiguesses dins la conquista dels territòris interiors, que ne resultèt la desbandada a [[Batalha dels tres reis|Ksar el-Kebir]] en 1578 seguissent una crisi de sucession qu'acabèt amb l'union amb la corona espanhòla en 1580.

Dins lo contèxte de la Dinastia Filipina, l'Empèri portugués sofriguèt grands reveses essent implicats dins los conflictes qu'Espanha aviá contra [[Anglatèrra]], [[França]] e [[Païses Basses|Olanda]], qu'ensejavan d'establir los sieus empèris. Portugal foguèt entrainat, sens argent e capacitat d'enviar d'armadas cap a las regions atacadas per de fòrças plan preparadas. Los olandeses, implicats dins [[Guèrra d'Ochanta Ans]] amb [[Espanha]] a partir de 1568, atacavan per mar colonias e naus. L'Empèri portugués, constituit subretot d'establiments costièrs, vulnerables casent un après l'autre, venguèt una cible facila.

La [[Guèrra Luso-olandesa]] comencèt amb una ataca a [[São Tomé e Príncipe]] en 1597. Foguèt implicadas las [[Companhiá neerlandesa deis Índias orientalas|Companhiás olandesas de las Índias orientalas]] e [[Companhiá neerlandesa de las Índias occidentalas|occidentalas]], amb per objectiu de prene lo malhum del comèrci portugués de la espècias asiaticas, esclaus d'Africa ocidentala e sucre del Brasil<ref>Boxer 1969.</ref>. Apès d'afrontaments diverses en orient e al Brasil<ref>Davies, Kenneth (1974). The North Atlantic World in the Seventeenth Century. University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-0713-3.</ref>, comecèran las atacas dels pòstes de comèrci sus a còsta oèst d'Africa, per tòca d'assegurar lo progiment d'esclaus per la producion de sucre en territòris conquerits al Brasil. En 1638 los olandeses prenguèron lo Fòrt de San Jòrdi de Mina, puèi Luanda en 1641 e Axim, dins lo [[Golf de Guinèa|golf da Guinèa]] en 1642.

En 1640, Portugal [[Restauracion de l'independéncia de Portugal|restaurèt de son independéncia]], restablissent una aliança amb [[Anglatèrra]] que pauc après venguèt a desfisar los olandeses. Lo 6 d'Abril de 1652, lo mercant de la VOC Jan van Riebeeck establiguèt près del [[Cap de Bona Esperança]] un pòste de progiment que vendrà la vila del [[Lo Cap|Cap]], permetent los olandeses a dominar la rota del cap, del comèrci cap a l'orient. Portugal perdèt per sempre la predominéncia en [[Asia]], mas, en 1654, la flota de Salvador Correia de Sá e Benevides capitèt a recuperar Brasil e [[Luanda]]. Los olandeses, per paur de perdre los territòris ja conquerits, acabèron per signar definitivament la patz dins lo [[Tracta de l'Aia (1661)|Tracta de l'Aia]].

En 1622, una fòrça anglo-persa prenguèt lo fòrt d'Ormuz, que la guarnison foguèt enviat a [[Mascate]] ([[Oman]]). Amb la vitòria omana sus Mascate en 1650, contunhavan lo combat amb los portugueses dins la còsta orientala d'African, los venquèron a [[Zanzibar (Tanzania)|Zanzibar]] e [[Pemba (illa)|Pemba]] fins a que, après dos ans, prenguèron lo Fòrt Jèsus de Mombaça en 1698 (Kenya)<ref>Kirkman, J.. Fort Jesus: A Portuguese Fortress on the East African Coast. Oxford: Clarendon Press, 1974.</ref>, forçant a se retirar al sul fins a Moçambic.

Dins la tentativa de consolidar las posicions en Africa Orientala, foguèt determinat que las tèrras apartenián a la corona e èran logadas pels nomenats ''prazos'', per 3 geracions transmetidas per via femenina. Amb de maridatges mixtes aquelas proprietats venguèron de vertadièrs “estats” afroportugueses o afroindians, defenduts per de grandas armadas d'esclaus coneguts coma “chicundas”. L'escalvatge èra realizat entre caps tribals, qu'invasigavan de tribús guerrièras e vendavan los prisionièrs als ''prazeiros''.

=== La mapa ròsa (1822-1890) ===
[[File:Luanda1883.jpg|left|thumb|Luanda em 1883]]
Après la pèrda del Brasil, venguent independent en 1822, Portugal deguèt afrontar las poténcias europèas per conservar lo rèste del sieu fragmentat imperial: las possessions de las Índias, [[Macau]] e [[Timòr Èst]], las illas de [[Cap Verd]] e de [[São Tomé e Príncipe]], las còstas d'Africa Ocidentala (Angòla e Guinèa) e Orientala portuguesas ([[Moçambic]]), ont èran en vigor los acòrdis de proteccion amb los governants locals e que l'interior èran pas ocupat. En 1842 Portugal acabèt amb lo trafic negrièr dins l 'Empèri e en 1869 aboliguèt l'[[Esclavatge|escravatge]] jos la pression de la [[Grand Bretanha]]. Aquela decison serà rapidament contrapesada per una legislacion trabalhista insistissent dins necessitat del trabalh indigèn dins los camps de [[coton]] o dins las òbras publicas.

Pendent lo nomenat "partiment d'Africa", Portugal reclamèt los vastes airals del continent african se basant sul "drech istoric", fondat sus la primautat de l'ocupacion, se tustant amb las poténcias europèas màger. La creissenta preséncia britanica, francesa e alemanda sul continent menaçavan l'egemonia portuguesa, coma ne testiònia [[António Francisco da Silva Porto|Silva Porto]], comerçant de planalto do Bié<ref>[https://books.google.fr/books?id=f4d4qtYuYQYC&lpg=PP1&pg=PA17&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false  Santos, Maria Emília Madeira. Silva Porto e os problemas da África portuguesa no século XIX] Série Separatas / Centro de Estudos de Cartografia Antiga (em português). Coimbra: Junta de Investigações Científicas do Ultramar, 1983. 27 p. vol. 149.</ref> A partir dels ans 1870 èra clar que lo drech istoric èra pas sufisent: l'intensa exploracion cientifica e geografica europèa foguèt seguit plan sovent l'interes comercial. Entre 1840 e 1872 [[David Livingstone]] explorèt l'Africa centrala, ont s'installèt la [[Companhiá Britanica d'Africa del Sud]]. Em 1874 Henry Morton Stanley explorèt lòca del [[Còngo (fluvi)|riu Còngo]] e foguèt financiat pel rei [[Leopòld II de Belgica]], que en 1876 cridèt una associacion per colonizar lo Còngo, ignorant los interesses portugueses dins la region<ref>[https://web.archive.org/web/20041210074859/http://educaterra.terra.com.br/voltaire/mundo/2002/09/06/001.htm  Educaterra/ História por Voltaire Shilling. "Stanley e Leopoldo II"] 2002</ref>. En 1875 setenta e quatre subscritors fondèron la [[Societat de Geografia de Lisbona]] per piejar l'exploracion, coma o faguèron los europèus<ref>[https://web.archive.org/web/20160304000747/http://www.socgeografialisboa.pt/historia Sociedade de Geografia de Lisboa. "História". 2010]</ref>.

Se preparava alara las primièras expedicions cientifico-geografics, financiadas per subscricion nacional, d'[[Hermenegildo Capelo]], [[Roberto Ivens]] e [[Serpa Pinto]], que entre 1877 e 1885 faguèron de mapas del territòri. Pretendèron far la reconeissença dels rius Cuango, [[Còngo (fluvi)|Còngo]] e [[Zambèzi]], acabnat la mapa de l'Africa centro-australa (la celèbra Mapa ròsa) per mantener las "estacions civilizadoiras" portuguesas de l'interior.

Mentretant, lo ministre dels afars estrangièrs [[João de Andrade Corvo]] tornèt afirmar la tradicionala [[aliança Luso-Britanica]], prepausant d'obrir Moçambic e Goa al comèrci e navigacion britanics<ref>Ramos 2009, pp. 550—551</ref> en cambi de la reconeissença del Còngo. En 1883 Portugal ocupèt lo nòrd del riu Còngo e l'an seguent signèt un acòrdi amb los angleses reconeissent lo drechs per ambedoas ribas. L'acòrdi foguèt sul pic denonciat per las autras poténcias, provocant la convocacion de la [[Conferéncia de Berlin]]<ref>[https://books.google.fr/books?id=o_5Fc3G13pIC&lpg=PA164&dq=berlin+conference+1884+portugal&pg=PA164&redir_esc=y#v=onepage&q=berlin%20conference%201884%20portugal&f=false Anderson; Frank Maloy. Handbook for the Diplomatic History of Europe, Asia and Africa 1870 - 1914] READ BOOKS, 2009. ISBN 1444683551</ref> (1884–1885)
per [[Otto von Bismarck|Bismarck]], per dirigir los conflictes - inclusissent l'oposicion Luso-Britanica a l'espandiment de Leopòld II. Pasmens l'aliança foguèt decebenta: jos la pression d'[[Alemanha]] e [[França]], Portugal perdèt lo contraròtle de la boca del Còngo, sonque mantent Cabinda, que lo notables signèron lo Tractat de Simulambuco en Febrièr de 1885, e qu'acceptèron de venir un protectorat de la corona portuguesa.
[[File:Mapa_Cor-de-Rosa.svg|thumb|Mapa Ròsa reclamant la sobeiranatat de Portugal suls territòris entre Angòla e [[Moçambic]], c.&nbsp;1886]]
L'exigéncia d'una ocupacion efectiva determinada per la Conferéncia de Berlin<ref>[https://books.google.fr/books?id=NZeaAAAAIAAJ&lpg=PA99&dq=historic+occupation+claims+portugal&pg=PA99&redir_esc=y#v=onepage&q=historic%20occupation%20claims%20portugal&f=false Hammond, Richard James. Portugal and Africa, 1815-1910: a study in uneconomic imperialism] [S.l.]: Stanford University Press, 1966. ISBN 0804702969</ref> motivèt Portugal a agir. L'Estat portugués diversifiquèt alara los contactes internacionals, cedant a França en Guinèa, e a [[Alemanha]] dins lo Sud d'Angòla<ref>Ramos 2009, p. 551.</ref>, que en cambi nomenèt colonia, en cambi de la reconeissença de las tèrras interioras. Nasquèt alara la [[Mapa Ròsa]], venent publica en 1886, reclamant una listra de territòrio d'Angòla fins a la ''contra còsta'' del ([[Moçambic]]). Per apiejar aquela reclamacion se realizèron de campanhas d'exploracion e d'asserviment dels pòbles de l'interior, que la resisténcia las combatián de Campanhas de Conquista e Pacificacion menadas per las fòrças armadas.

En 1887, sabent los plans portugueses, lo primièr ministre britanic [[Robert Gascoyne Cecil|Lord Salisbury]] avisèt que reconeisserá pas los territòrios "non ocupats coma forças sufisentas para manténer en òrde, aparar los estrangièrs e contrarotlar los natius". Alara que los britanics creèron la [[Rodèsia del Sud|Rodèsia del Sul]], Portugal ensejava de tancar lo [[Zambèzi|Riu Zambèzi]] a navigacion e reclamèt la val de [[Lac Malawi|Niassa]], causa qu'isolariá las colonias britanics<ref>[https://books.google.fr/books?id=4Nk8AAAAIAAJ&lpg=PA212&dq=british+ultimatum+barotze&pg=PA212&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false A.W. Ward, G.P. Gooch. The Cambridge history of British foreign policy 1783-1919] [S.l.]: Cambridge University Press, 1922.</ref>.  Em genièr de 1890 [[Paiva Couceiro]] estacionèt amb 40 soldats al [[Bié]], en Angòla, sul camin pel [[Baroce]] per ensejar d'obténer l'asserviment del [[Soba (Angòla)|soba]] [[Levanica]]<ref>[http://analisesocial.ics.ul.pt/documentos/1218729326Q0wLE8dw3No50NO5.pdf. "Vasco Pulido Valente, "Henrique Paiva Couceiro — um colonialista e um conservador". Análise Social, volume XXXVI (160), 2001, pp. 767-802." {{PDF}}.</ref> Mentretant, près del [[Lac Malawi|Lac Niassa]], al Moçambic, las fòrças de [[Serpa Pinto]] aparelha amb las bandièras anglesas, dins un espaci jol contraròtle del Reialme Unit.

L'11 de genièr de 1890, amb lo pretèxte de l'incident Serpa Pinto, l'Ultimatum britanic exigiguèt la retirada sul pic de las fòrças militaras portuguesas dins lo territòri entre Moçambic e Angòla (actuals [[Zimbabwe]] e [[Zambia]]). Portugal arrestèt, alara, sul còp l'espandiment colonial en Africa que Lord Salisbury envisatjava de se basar sus d'"argumentos arqueologics" de l'ocupacion. L'ultimatum causèt de grands damatges a l'imatge del govèrn monarquic portugués. Un an après l'''afar del Baroce'', lo subjècte de l'establiment de las frontièras d'Angòla se resòlguèt entre Portugal e Grand Bretanha amb arbitratge de [[Victor Manuel III rei d'Itàlia]].

=== L'Empèri Colonial Portugués en Africa (1890-1975) ===
[[File:Beira_station.jpg|left|thumb|Estacion de Camin de Fèrre de Maputo, Moçambic, bastida entre 1913-1916, e lo monument als mòrts de [[Primièra Guèrra Mondiala]] inaugurat en 1935]]
En seguida de l'ultimatum britanic de 1890 l'administracion coloniala portuguesa endurciguèt son accion, realizant de "campanhas armadas de pacificacion" e dins lo capvirament dels dirigents mens cooperants. En 1885 se liguèt amb [[Gungunhana]], emperaire de l'[[Empèri de Gaza]] en Africa orientala, entre los rius [[Zambèzi]] e [[Limpopo]], qu'acceptèt l'acòrdi dins un equilibri precari entre fòrças portuguesas, britanics e la menaça dels pretendents al tròn. La província de Gaza e lo pòrt de Lourenço Marques (actuala [[Maputo]]) èran cobejats pels britenics de la ''British South Africa Company'' e [[Cecil Rhodes]] per transportat las matèrias primièras del [[Transvaal]]. Après l'ultimatum foguèron autorizadas tres grandas concessions per explorar los imenses territòris al Moçambic: la Companhiá de Niassa (1890), la Companhiá de Moçambic (1891) e la Companhiá de Zambèzi (1892): totes cercavan Gungunhana pels sieus interesses. Em Octòbre de 1890 Cecil Rhodes obtenguèt una aliança<ref>Newitt, M. D. D.. A history of Mozambique. [S.l.]: Indiana University Press, 1995. ISBN 0253340063</ref> per la concession d'exploracion e l'accès al mar sens far cas de l'acòrdi de 1885, mas al jogar dins conflicte entre Londres e Lisbona Gungunhana es surprés quand, demandant la proteccion britanica, obtenguèt pas de responsa: los govèrns s'acordèron per delimitar lo dos territòris en junh de 1891, e Gaza demrèt a l'interior de Moçambic. Cridèt a s'assumir coma substitut de Portugal.

En 1890 [[António Enes]] decretèt una revision del Còde del Trabalh Rural de 1875 - qu'establissiá l'obligacion "morala" dels colons [camponhòls indigènas] de produire de bens per la comercializacion- que lo païsan a pas mai l'opcion de pagar lo "mussoco" en natura: "...L'arrendatario [dels Prazos] demora obligat de progir los colons en trabalh rural, amb al mens la mitat en numerari de 800 reals". Entre 1891-1892 [[Mouzinho de Albuquerque]], governaire del districte de Lourenço Marques (Maputo) endurciguèt las relacions amb los pòbles a l'entorn. Lo trabalh forçat, lo pagamento d'impòsts, coma l'Impòst de palhòta, e la violéncia contra las populacions provoquèron la revòlta. Amb los incidents totjorn mai frequents, en junh de 1894 una fòrça navala alemanda ocupèt lo [[triangle de Quionga]] a la boca del [[Rovuma (riu)|Rovuma]], a la frontièra entre a L'Africa Orientala Alemanda (atuala [[Tanzania]]) e [[Moçambic]], obtenguent lo contraròtle de la boca dins [[Ocean Indian]]; en Agost, e fins a 1895, una rebelion amassèt de milièrs de guerrièrs e près Lourenço Marques (Maputo) pendent mai de dos meses. La vila foguèt saquejada, e la casuda empachada per las naus de guèrra. A Lisbona la rebelion foguèt atribuida a Gungunhana e als interesses britanics, l'alarma foguèt granda. Lo govèrn reagiguèt energicament enforçant la preséncia militara al Moçambic. Lo 28 de Decembre de 1895 Gungunhana foguèt pres per Mouzinho de Albuquerque. Foguèt condenat a l'exili als Açores.

En 1911, après la fin de la monarquia, s'inspirant dels britanics per un metòde d'administracion indirèta, mas tanben influenciats pels franceses, los republicans donèron, a las possessions d'otramar, lo nom de colonia, que las atribussián una cèrta autonomia financièra e administrativa. Lo Triangle de Quionga foguèt reocupat en 1916, pendent la [[Primièra Guèrra Mondiala]], per de fòrças portuguesas e tornèt èsser integrat oficialamente al Moçambic en 1919 pel [[Tractat de Versalhas]], que torna definir la frontièra lo longo del riu Rovuma.

L'Acte Colonial centralizador  aprovat en 1930, pendent la Ditadura Militara (1926-1933) precedent l'Estat Novèl, torna definir las formas de relacions entre la metropòli e las colonias, restrench a limitar l'autonomia financièra e administrativa. Dempuèi 1926 las personas tocada per afectadas per l'Estatut d'indigèna èran excluidas da categoria dels citadans que n'èran los africans integrats e los colons europèus, fins a 1961. L'ensems dels territòris administrats venguèron alara l'Empèri Colonial Portugués. Aquel Acte definiguèt pendent fòrça temps lo concèpte ultramarin portugués renovelat per la revision de la Constituicion de 1951.

A partir de 1946, per evitar que la fòrma politica de Portugal siá considerat coma una poténcia coloniala dins los forums internacionals, e dins l'esper de preservar un Portugal intercontinental, l'Estat Nòu designa sas colonias de províncias ultramarinas, considerant qu'aqueles territòris èran pas de colonias, mas essent partida integranta e inseparable de Portugal, coma una "Nacion Multiraciala e Pluricontinentala".

== Preséncia portuguesa en Orient ==
[[File:Lisboa-Museu_Nacional_de_Arte_Antiga-Retrato_dito_de_Vasco_da_Gama-20140917.jpg|thumb|Vasco da Gama dobriguèt Portugal cap a l'Oriente e establiguèt lo monopòli lusitanian dins la region.]]
Lo viatge comandat per [[Vasco da Gama]] cap a [[Calicut]]<ref>Scammell, G.V. (1997). The First Imperial Age, European Overseas Expansion c.1400-1715. Routledge. ISBN 0-415-09085-7.</ref>, foguèt lo punt de partença de l'implantacion portuguesa dins la còsta orientala africana e en Índia. Lo primièr contacte se realizèt lo 20 de Mai de 1498. Après de conflctes mercants arabs qu'avián lo monopòli de las rotas de las espècias, Vasco da Gama obtenguèt una carta de concession ambigua per l'escambi de merças amb lo zamorin de Calicut, daissant alà unes portugueses per realizar un establiment comercial. Pauc après, foguèt creat a Lisbona l'[[Ostal d'Índia]] per administrar o monopòli regional de la navigacion e comèrci amb l'Orient.

L'objetiu de Portugal dins [[Ocean Indian]] èra d'assegurar  lo monopòli del comèrci de las [[Espècia (cosina)|espècias]]. Jogant de contunh de la rivalitat qu'oposava los [[Indoïsme|indós]] e [[Islam|musulmans]], los portugueses establiguèron, entre 1500 e 1510, diferentas fortalesas e establiments de comèrci.

En 1500 la segonda armada d'Índia qu'acabava de descobrir o lo Brasil explorèt la còsta orientala africana, ont Diogo Dias descobriguèt l'illa que nomenèt São Lourenço, mas tard designada [[Madagascar]]. Aquela armada, comandada per Pedro Álvares Cabral, arribèt a Calicut en Setembre, ont signèt lo primièr acòrdi comercial en Índia. L'establiment portugues alà instalat durèt pauc: atacat pels musulmans lo 16 de decembre, que moriguèron fòrça portugueses, que escrivan [[Pero Vaz de Caminha]]. Après aver bombardat Calicut, Cabral contunhèt fins a [[Cochin]].

=== L'Estat Portugués d'Índia ===
Beneficiant de la rivalidat entre lo maharadja de Cochim e o samorin de Calicut, los portugueses èran plan recebuts e vists coma d'aliats dins la defensa, fondant a Cochim un fòrt (Forte Manuel) e un pòste comercial que serà la primièra colonia europèa en Índia. Bastiguèron en 1503 la Glèisa de san Francés. En 1502 Vasco da Gama prenguèt l'illa de Quíloa, sus la còsta de [[Tanzania]], ont en 1505 foguèt bastida la primièra fortificacion portuguesa d'Africa Orientala per aparar las naus de la rota d'Índia.

En 1505, lo rei Manuel I nomenèt [[Francisco de Almeida]] primièr vicerei d'Índia per un triennat. Lo sèti essent a Cochim cemencèt la governacion portuguesa en orient. Ongan los portugueses prenguèron [[Cananor]] ont fondèron la fortalesa de Sant Ángel e Lourenço de Almeida arribèt a [[Sri Lanka|Ceilan]]- la lendária Taprobana - actual Sri Lanka, ont descobriguèt la [[canèla]]. Vesent qu'essent divisat en set reialmes rivals, realizèt un pacte de defensa amb lo reialme de Kotte e, profeitant las rivalidats intèrnas, espandiguèt lo contraròtle dins los airals costièrs, ont en 1517 se fondèt la fortalesa de [[Colombo]]<ref>[http://countrystudies.us/sri-lanka/8.htm. "European Encroachment and Dominance:The Portuguese". Sri Lanka: A Country Study]</ref>
[[File:Portuguese_Castle_(Hormuz).jpg|left|thumb|Fòrt de Nossa Senhora da Conceição de Ormuz, erigit entre 1507-1515, [[Iran]]]]
En 1506, los portugueses, jol comandament de [[Tristão da Cunha]] e [[Afonso de Albuquerque]], conquistèron [[Socotra|Socotora]] a l'intrat de la [[Mar Roja]], en 1507 [[Mascate]] e temporariamente Ormuz, ont Albuquerque comencèt la construccion del Fòrt de ''Nossa Senhora da Vitória'', seguent l'estrategia que pretendiá tancar las intradas cap a l'Ocean Indian. Ogan fogèron bastidas las fortalesas dins [[Illa de Moçambic]] e a Mombaça, dins còsta kenyana.

En 1509, se debana la batalha de Diu contra una coalicion del Sultanat Burji del Caire, del [[Lista dei sultans otomans|Sultan Otoman]] [[Bazajet II|Bazejed II]], del samorin de Calicut e del Sultan de Gujarat, amb l'ajuda navala de la [[Republica de Venècia]] e de la Republica de Ragusa<ref>Rogers, Clifford J. Readings on the Military Transformation of Early Modern Europe, San Francisco:Westview Press, 1995, pp. 299–333</ref>. La vitòria portuguesa foguèt determinanta, marcant lo començament de la nominacion europèa dins l'Ocean Indian. Al poder dels otomans mermar, los Portugueses conquistèron lèu de localitats costièras.

Jol govèrn d'Albuquerque, [[Goa]] foguèt presa pels arabs en 1510 que tuèron lo corsari indó Timoja. Cobejat per èsser lo melhor pòrt comercial da region, entrepaus de cavals arabs pels sultanats del Deccan, permetèt de realizar la volontat del Reialme d'esser pas lo contunh òste de Cochim. Malgrat las atacas constantas, Goa venguèt lo sèti de la preséncia portuguesa, amb lo nom d'Estat Portugués d'Índia. [[Gujarat]] e Calcuta envièron d'embaissadas, ofressent alianças, concessons e locals de fortificar. Albuquerque comencèt aquel an a Goa la primièra batida de moneda portuguesa fòra del reialme<ref>Teotonio R. De Souza, "Goa Through the Ages: An economic history" p.220, Issue 6 of Goa University publication series, ISBN 81-7022-226-5,</ref><ref>https://www.rbi.org.in/scripts/pm_indoportuguese.aspx</ref>.

=== Malaca e lo Sudèst Asiatic ===
[[File:Ternate.JPG|left|thumb|Ternat, dins archipèla de las Molucas -''Forte de São João Baptista de Ternate'' començament de 1522. Desenh olandés de 1720]]
D'en primièr, lo rei Manuel e lo conselh del reialme ensagèron de distribuir lo poder a partir de Lisbona, creant tres jurisdiccions dins l'Ocean Indian: Albuquerque aurà per mission de prene Ormuz, Adèn e Calicut securizant lo domèni dins la mar Roja; [[Diogo Lopes de Sequeira]] foguèt enviat al sudoèst asatic, amb per mission de realizar un acòrdi amb lo sultan de Malaca; Jorge de Aguiar e mai tard, Duarte de Lemos presidissiá la region entre lo Cap da Bona Esperança e [[Gujarat]]<ref>Diffie 1977, pp. 245—247.</ref>. Pasmens aquelas cargas foguèron centralizadas per Afonso de Albuquerque, que venguèt plenipotenciari, e atal demorèt.

En Abril de 1511, Albuquerque faguèt vela per [[Malaca]], en Malàsia, amb una fòrça de gaireben de 1 200 òmens e 17 o 18 naus. Placa viradissa del comèrci amb [[Republica Populara de China|China]] e lo sudèst asiatic, la peninsula de Malaca venguèt la basa estrategica per l'espandiment portugués en Índia Orientala, jos l'Estat Portugués d'Índia que la capitala èra Goa. Per defendre la ciutat foguèt eregit una plaça fòrta, nomenada ''"A Famosa"'', que demora encara. Lo [[sultanat de Malaca]] vencut, Afonso de Albuquerque envièt sul còp Duarte Fernandes en mission diplomatica al Reialma de Siam (Tailàndia), ont foguèt lo primièr europèu a i paréisser<ref>Donald Frederick Lach, Edwin J. Van Kley, "Asia in the making of Europe", p.520-521, University of Chicago Press, 1994, ISBN 978-0-226-46731-3</ref>. En Novembre d'aquel an, acabent per localizar las nomenadas "illas de las espècias" de la [[Molucas]], las illas Banda, envièt una expedicion comandada per António de Abreu per las trobar. De pilòtas malaisians los guidèron via [[Java]], a las Pichonas [[Illas de la Sonda]] e d'[[Ambon (illa)|Ambon]] fins a Banda, ont arribèron chegaram al començament de 1512<ref>Hannard (1991), page 7; Milton, Giles (1999). Nathaniel's Nutmeg (London: Sceptre). pp. 5 and 7. ISBN 978-0-340-69676-7.</ref>. E foguèron los primièrs europèus a abordar aquelas illas, enplissent las naus de [[notz muscada]] e [[giròfle]]<ref>Hannard (1991), page 7</ref>. Lèu partiguèt per Amban alara que lo sieu vice-comandant Francisco Serrão se dirigigava cap a [[Ternate]]. Aquel meteis an, en Indonesia, los portugueses prenguèron Macassar, arribant a [[Timòr (illa)|Timòr]] em 1514.<ref>McINTYRE, Kenneth Gordon. The secret discovery of Australia. Portuguese ventures 200 years before Captain Cook. 1977. p. 69.</ref>

Em 1513, partissent de Malaca, Jorge Álvares arribèt al Sud de [[Republica Populara de China|China]], fins a la boca del [[Fluvi de las Pèrlas|Riu de las Pèrlas]] dins l'[[illa de Lintin]]<ref>Edmonds. [2002] (2002) China and Europe Since 1978: A European Perspective. Cambridge University Press. ISBN 0521524032</ref>. En seguida arribèt a [[Canton (China)|Canton]] e [[Sanchoão Rafael Perestrelo]] a [[Sansian]]. En 1517 Tomé Pires foguèt enviat coma embaissador del rei Manuel en China, dins la  flòta de Fernão Peres de Andrade, que capitèt a negociar amb las autoritats de Canton son mandadís a [[Pequin]] e far un establiment a Tamau. Realizada d'en primièr, l'embaissada foguèt retenguda<ref>Tomé Pires, Armando Cortesão, Francisco Rodrigues, The Suma Oriental of Tome Pires: The Suma oriental of Tome Pires, books 1-5, Introduction p.27 - 32, Armando Cortesão, Publisher Asian Educational Services, 1990, ISBN 8120605357</ref>. De comerçants portugueses s'establiguèron alara dins l'illa de Sancian, subornant de mandarins locals, mais tard a [[Ningbo|Liampo]] que foguèt destruïda, Tamau ont en 1521 e 1522 foguèron combatuts per las fòrças chinesas e Lampacau, una illòta dins baía de [[Canton (China)|Guangzhó]] (Cantan).
[[File:Diu1.jpg|thumb|Fortalesa de Diu, mais importanta fortificacion de l'Índia Portuguesa (1535-1536). [[Gujarat]], Índia]]
Dins lo [[Golf Persic]], los portugueses conquistèron Ormuz em 1515 e, a causa de la posicion estrategica dins region, [[Bahrayn]] em 1521. Em 1522 lo rei indó de Sonda en Indonesia cercava a sagelar una aliança amb lo Portugueses a Malaca per se defender de l'aument del poder musulman al centre de Java, los invitant a bastir una fortalesa dins lo pòrt de Kalapa (actuala [[Jakarta|Jacarta]]). Lo Tractat de Sonda Kalapa (1522) foguèt sagelat amb un ''[[padrão]]'', mas los portugueses capitèron pas a realizar la promesa de tornar l'an seguent: aquel an tornèt lo governador d'Índia Duarte de Meneses que, après una administracion desastrosa, e enviat en prison e cambiant per Vasco da Gama, que moriguèt a Cochim em 1524. Entre 1522 e 1529, seguent lo viatge de circunnavigacion de [[Ferrand Magellan|Ferrand de Magellan]], los castelhans contestèron lo tèrme Èst del Tractat de Tordesilhas, contestant las preciosas Molucas "berç de totas las espècia" e las [[Filipinas]] als portugueses. En 1529 Lorei Joãn III e [[Carles Quint|Carles&nbsp;I d'Espanha]] signèron lo [[Tractat de Saragossa]], que definís la continuitat del meridian de Tordesilhas dins l'emisfèri oposat, a l'èst de las illas Molucas, cedidas a Espanha contra un pagamento de <span>350 000</span> [[Ducat|ducats]] d'[[aur]]<ref>"The New Cambridge Modern History, Geoffrey Rudolph Elton, Volume 2 of Reformation, 1520-1559", p. 632, Cambridge University Press, 1990, ISBN 0-521-34536-7</ref>.

Em 1533, Portugal conquistèt Baçaim ([[Vasai-Virar]]), a près de 50&nbsp;quilometres de [[Bombai]]. Em 1534, Guzerat foguèt ocupada pels [[Empèri Mogòl|mogòls]] e o lo sultan Badur Cha de Guzerat foguèt forçat de signar lo tractat de Baçaim, que s'establís una aliança per recuperar o lo sieu país, cedent en cambi [[Daman]], Diu, [[Bombai]] e Baçaim<ref>https://books.google.fr/books?id=eqM-VSjw0gAC&pg=PA726&dq=%22Bahadur+Shah+of+Gujarat%22&ei=EEbTRpq6JKLY7AL_n4By&ie=ISO-8859-1&output=html&sig=Ne24xZxzNNcZo1FrMyX-z4-59AU&redir_esc=y  "Sarina Singh, India, Lonely Planet, 2003, 726 pp. ISBN 1-74059-421-5"]</ref>. Em 1535, lo capitani António de Faria, partissent de Da Nang, ont los portugueses èran venguts en 1516, dins la nomenada [[Cochinchina]] (actual [[Vietnam]]), ensajèt d'establir un pòste comercial a [[Hội An|Faifo]], çò que faguèt fracaç<ref>https://books.google.fr/books?id=WZry2NaH2_sC&lpg=PA22&dq=Antonio+de+Faria+Faifo&pg=PA22&redir_esc=y#v=onepage&q=Antonio%20de%20Faria%20Faifo&f=false Spencer Tucker, "Vietnam"] University Press of Kentucky, 1999, ISBN 0813109663, p. 22.</ref>

Em 1538, a fortalesa de Diu foguèt de nòu enrodat per 54 naus otomans. Un autre sètge faguèt fracaç em 1547 acabant atal amb las ambicions otomanas, confirmant l'egemonia portuguesa.

=== L'Empèri comercial ===
[[File:Ribeira-Braun-1598.jpg|left|thumb|L'ostal d'Índia situat sus la Plaça da Ribeira frente sul rio Tejo Desenho de Braun e Hogenberg - [http://historic-cities.huji.ac.il/portugal/lisbon/maps/braun_hogenberg_I_1_1_b.jpg Civitates Orbis Terrarum] - 1572]]
L'Empèri Portugués en Africa e en Orient foguèt subretot maritim e comercial, localizat dins las regions costièras. Lo vast malhum dels establiments e fortalesas aisidament provesit per mar, enforçats per l'accion da las missions religiosas a tèrra, permetèt als portugueses de contrarotlat e dominar lo comèrci de las espècias, peiras preciosas, seda e porcelana. [[Lisbona]] èra l'empòri d'[[Euròpa]].

A Lisbona, l' "Ostal d'Índia" administrava lo monopòli de la navigacion e del comèrci amb l'orient, mantenguant la Corona como regulatritz. Creada entre 1500 e 1503,<span class="mw-ref" id="cite_ref-73" rel="dc:references">[[#cite_note-73|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[nota 10]</nowiki></span>]]</span><span class="mw-ref" id="cite_ref-73" rel="dc:references"></span> foguèt la sucessòra de las instituicions semilaras, coma l'ostal de Guinèa e l'Ostal de Mina, per acompanhar l'espandiment comercial en orient. L'ostal d'Índia administrava las exportacions per Goa, centre de l'empèri oriental, embarcant de merças orientalas e las vendent a Lisbona. La distribuicion en Euròpa se fasiá mejans la ''[[Feitoria de Flandres|Feitoria Portuguesa de Antuérpia]]''.

Lo monopòli reila concernís las principalas espècias - [[Piper nigrum|pebre]], [[giròfle]] e [[canèla]] e exportacion del [[coire]], amb granda demanda en Índia- prenent una taxa de 30% suls beneficis dels produits restants. En 1506 cerca 65% dos beneficis del reialme venguèron de las taxas sus las activitats otramar. En 1518, lo sol benefici de las espècias<span class="mw-ref" id="cite_ref-74" rel="dc:references">[[#cite_note-74|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[nota 11]</nowiki></span>]]</span><span class="mw-ref" id="cite_ref-74" rel="dc:references"></span> representava 39% de las recèptas de la Corona, que faguèt que [[Francés Ièr de França|Francés&#x20;Ièr de França]] nomenèt Manuel&nbsp;I de Portugal ''le roi épicier'', (lo rei especièr).

Pendent près de 30 ans, de 1503 a 1535, los portugueses capitèron a passar lo comèrci d'espècias [[Republica de Venècia|venecian]] en Mediterranèa, projectant [[Anvèrs]] coma grand centre comercial d'Euròpa. L'[[Estil manuelin|estil Manuelin]] mòstra fins a uèi la prosperitat del reialme dins d'òbras coma lo [[Monastèri dels Jeronims]], comendat pel rei Manuel e començat en 1502, pauc après que Vasco da Gama avià tornat d'Índia. Financiat en granda partida amb los beneficis del comèrci de las [[Espècia (cosina)|espècias]], una granda partida de sa construcion foguèt realizada fins a 1540, dins lo reialme del reis Joan III. En oriente dempuèi 1510, la politica del governador-general Afonso de Albuquerque encoratjava los maridatges mixtes, permitent l'apareisson d'una comunautat euroasiatica a Goa, que sostengava l'administracion e las actividades comercialas e de construcion navala.
[[File:16th_century_Portuguese_Spanish_trade_routes.png|thumb|Rotas comercialas portuguesas de Lisbona a [[Nagasaki]] entre 1580-1640 (balu). E rota comerciala espanhòla estabelecida en 1565, lo nomenat galion Manila (blanc)]]
Los ganhs comencèron a declinar amb lo sègle, deguts als còsts de la presénça al Marròc e a despensas inutilas. Portugal desvolopèt pas las infrastruturas domesticas per acompanhar aquela ativitat, confiant als servicis exteriors de piejar las ativitats comercialas, qu'una granda partida de la recèpta desapareissiá dins lo procediment. En 1549, après una explosion [[Especulacion financièra|especulativa]], la ''Feitoria Real de Antuérpia ''faguèt falhida e tanquèt. Lo tròn comptava totjorn mai sul financiament extèrne e, em 1560, a recèpta de l'Ostal d'Índia èra pas suficient per cobrir las despesas: la monarquia se trencava (la politica portuguesa de monopòli reial foguèt atenuada en 1570 e abandonada en 1642, amb la crisi de succession e après la dinastia filipina, prenguèt l'Ostal d'Índia um carácter [[Doana|doanièr]]).

==== Arribada al Japon e fixacion a Macau ====
Entre 1542 e 1543&nbsp;un grop de comerçants, que Francisco Zeimoto acostèt al [[Japon]] pel primièr còp. Segent Fernão Mendes Pinto, qu'aviá participat a aquel viatge, arribèt dins l'illa de [[Tanegashima]], ont espantèt per las armas de fuòc e religion los autoctòns. Ongan arribèt a Goa, viatjan amb lo novèl vice-rei, lo missionari [[Companhiá de Jèsus|jesuista]] [[Francés de Xavièr]] per ocupar la carga del Nonci Apostlic, jos l'abric del ''[[Padroado]]'' portugués. Foguèt enviat pel rei Joan III après d'apèls sucessius al Papa demandèt de missionaris per espandir la fe e ajudar a manténer l'òrdre en Asia portuguesa, recomendat de biais entusiasta per [[Diogo de Gouveia]], que conselhava lo rei nomenar los joves cultivats de la novelament formada [[Companhiá de Jèsus]].

Après l'arribada al Japon, meracands e aventurièrs portugueses menèron un comèrci lucratiu dins l'illa de Kyushû, venguent pòrt fixe, dins de naus pròpris e joncas chinesas<ref>[http://www.fcsh.unl.pt/cham/eve/content.php?printconceito=1060 Rodrigues, Helena. "Nau do trato". Cham. Cham]</ref>. Este comèrci venguèt fòrça lucratiu a partir de 1547, quand las autoritats chineses enebiguèron lo comèrci dirècte entre a China e Japon per causa de piratariá, tornant a la politica isolacionista ''Hai Jin'' (literalamente "proïbicion maritima"), e daissant los portugueses coma unics intermediaris: malgrat la proïbicion, China, per manca d'[[Argent (metal)|argent]], necessitava de l'accès a las sèrvas del Japon. Los quita japoneses èran de grands consumators de [[Seda|sedas]] e porcelana chinesa.

L'importança d'aquel comèrci menèt instituir en 1550 un viatge annal jol monopòli de la Corona: lo "[[Viatge del Japon]]". Lo drech a realizar aquel viatge èra atribuit a un ''[[Capitão-mor]]'' designat pel Governador- en recompensa pels servicis renduts. En 1554, après d'asags per crear una escala intermediària en China, Leonel de Sousa ''capitão-mor da viagem do Japão''<ref>DIFFIE, SHAFER, WINIUS, Bailey Wallys, Boyd C., George Davison, "Foundations of the Portuguese empire, 1415-1580", p.389</ref>, obtenguèt un acòrdi per negociar a Canton. Dempuèi 1535, seguent un naufragi, foguèt autorizat a abordar la peninsula de Macau e i exercir sas activitats comercialas, pasmens sens demorar a tèrra<ref>[http://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/ "General Outline of the Macau Special Administrative Region"] Ministry of Foreign Affairs, People's Republic of China</ref><ref>[http://www.worldstatesmen.org/China_Foreign_colonies.html#Macau China_Foreign_colonies]</ref>. En 1549 foguèron autirizadas de missions comercialas annadièras de Sancian. Los portugueses encontrèron una font lucrativa de rendiment dins lo [[comèrci triangular]] China-Macau-Japon<ref>Geoffrey Vaughan Scammell, "The world encompassed:the first European maritime empires c.800-1650" (1981), ISBN 0-416-76280-8, p.241</ref>.

A l'entorn de 1555, Macau ja èra vengut, um important centre d'un [[comèrci triangular]] entre China e Japon e Goa, e entre alà e a Euròpa. En 1557, las autoridats chinesas donèron fin finala l'autorizacions als portugueses que s'estabelizcan de bais permanent, lor concededissent un naut gra de autogovèrn mejan un pagament annadièr (cerca de 500 [[Taèl]]s d'[[argent]]).
[[File:NanbanCarrack.jpg|left|thumb|Carraca Portuguesa a Nagasaki. Panèl japonés del periòde Nanban al [[Japon]].]]
Al Japon los portugueses s'estabeliguèron d'en primièr al pòrt d'Hirado, començant una intensa interaccion tant al nivèl economic que religiós, dins çò que demora conegut coma lo periòde del "Comèrci Nanban", (japonés:南蛮貿易, nanban-bōeki, "Comèci amb los barbars del sud"). L'[[arcabusa]] foguèt fabricada pels japoneses a grand escala<ref>Arnold Pacey, "Technology in world civilization: a thousand-year history", ISBN 0-262-66072-5</ref> e prenguèt un ròtle determinant dins la batalhas del periòde Sengoku e tanben lo daimyos; lo sucre rafinat açúcar refinado e lo cristianisme foguèron d'autres grands novelums de grand interés. Francés de Xavier viatgèt al Japon en 1549, fasent fòrça convertits.

En 1571, après un acòrdi amb lo daimyo cristan Omura Sumitada (batejat "Dom Bartolomeu") los portugueses se desplacèron per s'establir a [[Nagasaki]], al Japon<ref>Yosaburō Takekoshi, "The Economic Aspects of the History of the Civilization of Japan", ISBN 0-415-32379-7.</ref> e creant atal un centre comercial que pendent fòrça ans foguèt la pòrta del Japon a benefici del mond. En 1580, paus abans lo periòde de l'[[Union Iberica]], Omura Sumitada cedèt la jurisdiccion de Nagasaki als Jesuistas.

Dempuèi sa fondacion, [[Macau]] cresquèt amb lo lucratiu comèrci basat sus l'escambi de sedas chinesas contra argent japonés. Sonque en una decennia, venguèt l'intermediari clau entre a [[Republica Populara de China|China]] e [[Japon]], que los portugueses prengavan d'enòrmes beneficis<ref>[http://www.howardscott.net/4/Macao_A_Colonial_Heritage/Files/Journal.html Macao_A_Colonial_Heritage</ref>. Lèu venguèt un nos important pel desvolopament del comèrci per tres axes principals: Macau-Malaca-Goa/Lisbona; Guangzhó-Macau-Nagasaki e mas tard Macau-Manila-Mexic. Dins aquelas circunstàncias, los portugueses venguèron los intermediaris naturals, ganhant lo monopòli d'un comèrci que l'apogèu se situal a la fin del sègle XVI e lo començament del XVII.

=== Dinastia Filipina e guerra luso-olandesa (1580-1663) ===
[[File:Overwinningh_van_de_Stadt_Cotchin_op_de_Kust_van_Mallabaer_-_Victory_over_Kochi_on_the_coast_of_Malabar.jpg|thumb|La presa de [[Cochin]] e vitòria de la V.O.C. olandesa suls portugueses en 1663. 1682, Atlas van der Hagen]]
A la mòrt del rei Sebastian de Portugal a Ksar El Kebir, sens descendéncia, faguèt passar la corona en 1580 als Absborgs d'[[Espanha]]. Pendent aquel periòde, l'Empèri d'Orient se vegèt implicat alara dins las guèrras qu'Espanha entrepengava amb los angleses e los [[Províncias Unidas|olandeses]]. Pendent lo sègle XVII, la guèrra Luso-olandesa los olandeses prenguèron sistematicament las possessions portuguesas, s'aliant per l'escasença amb los dirigents locals, e desmantelant lo monopòli comercial portugués en Asia.

En 1592, considerant suspendida l'aliança Luso-Britanica de 1373 e en plena guèrra amb [[Espanha]], una flòta inglesa interceptèt al larg dels [[Açòres|Açores]] una flòta venent d'Índia, capturant la Nau portuguesa Madre de Deus de grand tonelatge. Amb 1600 tonas (que 900 de merças) aviá 3 còps la talha de la nau màger inglesa e una equipatge de 600 a 700 òmens. Entre las riquesas i aviá jòias, aur e argent, ambre, ròls de teissuts e tapiceriá, 425 tonas de pebre, giròfle, canèla, cochenilha, ebèn, muscada, benjoin. Tanbe i aviá d'incens, sedas, damàs, teissuts d'aur, porcelana chinesa e defensas d'elefant entre autre. E encara mai preciòs: un document estampat a Macau en 1590, amb informacion sul comèrci portugués en China e Japon. Richard Hakluyt conciderèt lo tractat coma mai preciós que las jòias. Quand Isabèl I d'Anglatèrra ne foguèt informada envièt Sir Walter Raleigh per reclamar sa part. La valor estimada de la carga equivaliá a la mitat del tresaur inglés de l'epòca. Quand Raleigh restaurèt l'òrdre demorava pas mai qu'un quart. La presa de'' la Madre de Deus'' se pòt considerar un dels màger pilhatge de l'Istòria, provocan l'interés inglés per la region.
[[File:Igreja_Bom_Jesus_Goa.jpg|left|thumb|Basilica del Bom Jesus, Goa Velha, bastida entre 1594-1605 ont i la tomba de [[Francés de Xavièr]], Patrimòni Mondial de l'UNESCO]]
Aquel meteis an Cornelis de Houtman foguèt enviat per de mercants d'Amesterdam cap a Lisbona, amb per mission de reculher tant d'informacions sus las Illas de las Espècias, que se pòsca. En 1595 lo mercant e explorador [[Païses Basses|olandés]] Linschoten, après que viatjèt fòrça en Asia al servici dels portugueses, publiquèt a [[Amsterdam|Amesterdan]] lo ranconte  "''Reys-gheschrift vande navigatien der Portugaloysers in Orienten''" ("Raconte d'un viatge per las navigacions dels portugueses en Oriente"). L'òbra contenhá de mapas e indicacions sul biais de navegar entre Portugal e las Índias Orientalas fins al [[Japon]]. L'interès provocat a çò dels Païses Basses e Anglatèrra per aquelas informacions son a l'origina del moviment d'expandiment comercial que menèt a la fondacions de la [[Companhiá neerlandesa deis Índias orientalas|Companhiá neerlandesa de las Índias orientalas]] en 1602 e de la [[Companhiá Anglesa deis Índias Orientalas|Companhiá Britanica de las Índias Orientalas]] en 1600, permetent l'intrada dels sieus compatriòtas dins las alara nomenadas Índias Orientalas.

Los afrontaments amb los Olandeses en orient comencèron en 1603, quant la carraca portuguesa "Santa Catarina", cargada de merças prociosas, foguèt capturada al larg de [[Singapor]] per la nòva creada [[Companhiá neerlandesa deis Índias orientalas|Companhiá olandesa de las Índias orientalas, o VOC]]. Fasent aquel pilhatge dupliquèt lo capital inicial de la VOC, redigiguèt de protestacions internacionalas mas èra lo pretèxte per contestar la politica iberica de ''Mare Clausum'', precicant lo ''"Mare Liberum"'', un pretèxte ideolologic pels olandeses per trencar los monopòlis comercials, utilizant sa poténcia navala per establir lo sieu monopòli.

En 1605, de mercands de la VOC prenguèron lo fòrt portugués d'Amboina, puèi de Ternat, dins las illas Molucas. Em 1619, fondèron [[Jakarta|Batavia]] (actual Jacarta) en Indonesia, venguent capitala del sieu empèri en Orient. Dins lo vint ans seguent Goa, jos sètge dempuèi 1603, e Batavia batalhèron incessantamente entre ela, coma capitalas rivalas dels Estat Portugués d'Índia e de la VOC. En Orient Mejan los [[Empèri Pèrsa|Persans]], amb l'ajuda dels angleses, expulsèron los portugueses del [[Bahrayn]] en 1602 e d'Ormuz en 1622.

=== Apogèu e casuda del comèrci Macau-China-Japon ===
[[File:20091003_Macau_Cathedral_of_Saint_Paul_6542.jpg|thumb|Roïnas de São Paulo, glèisa construïda en 1565 a [[Macau]]]]
[[File:DejimaInNagasakiBay.jpg|thumb|L'illa de Dejima dins la baïa de [[Nagasaki]], bastida en 1634 per confinar los portugueses e sèti Olandés dempuèi 1641, unic pont de comèrci exterior del Japon après lo decrèt sakoku. 1820, [[British Museum|Museu Britânico]]]]
Los portugueses de Macau vegèron amb inquietud la pojada de [[Felip II d'Espanha|Felip II]] al tròn, inquiets de perdre lo monopòli del comèrci o l'expulsion del territòri pels chineses. En 1583 cridèron lo Senat per garantir l'autonomia e manténer a bandièra portuguesa. Clau del comèrci entre China, Euròpa e Japon, Macau atenguèt son ''"edad d'aur"'' pendent l'union espanhòla, de 1595 a 1602. Per causa de sa creissenta prosperitat foguèt elevada coma ciutat en 1586 per Felip II. En mai de l'exclusivitat portuguesa dins lo comèrci amb lo Japon, sa posicion estrategica permetava de beneficiar de las rotas comercialas portuguesas e espanhòlas, amb lo Galion de Manila, la rota alternativa que ligava [[Manila]] cap a [[Acapulco]] e a Espanha dempuèi 1565, n'èra al còr quand los Olandeses comecèron a perturbar las rotas de Goa e [[Malaca]]. Los espanhòls installats a Manila ensagèron sens succés d'acabar amb la posicion privilegiada portuguesa: en 1589, al crear una rota comerciala Macau-Acapulco, n'arribèron a voler la destruicion de Macau e lo transferiment del comèrcio de l'[[Argent (metal)|argent]] e de la [[seda]] entre lo Japon e China a Manila. (Mas tarde, [[Joan IV de Portugal|Joan IV]] premièt la leialtat de Macau amb lo títol ''Não Há Outra Mais Leal'' (N'i a pas d'autra mai leiala), e aquela ciutat designada per ''Cidade do Santo Nome de Deus de Macau, Não Há Outra Mais Leal'' (Ciutat del sant nom de Dieu de Macau, N'i a pas d'autra mai leiala)).

[[Macau]] sofriguèt de las atacas olandesas de 1603 a 1622, an que resistiguèt a un asag de conquista après dos jorns de combat. Lo comèrci amb lo [[Japon]] s'acabèt subte: confinats dins l'illa de Dejima dins lo pòrts de [[Nagasaki]] dempuèi 1636, los portugueses e lo catolicismo èran vists coma una de las causas de la [[rebelion de Shimabara]] de 1638, essent expulsats del Japon en 1639, al meteis temps lo cristianisme al Japon passèt a la clandestinitat (los Kakure Kirishitan). Reprimida amb l'ajuda dels olandeses, que s'èran establits a Hirado- la rebelion enforcèt las políticas d'isolament Sakoku del Chogun Tokugawa Iemitsu, tocant plan l'economia de Macau, que comencèt lèu lo declin. Dejima passèt als olandeses de la VOC, que ganhèron l'exclusivitat del comèrci, damatjant fòrça l'economia de Macau.

=== Restauracion e declin de l'Estat Portugués d'Índia ===
En 1640, comecèt la Guèrra de laa Restauracion al Portugal. Acabant amb la dominacion dels Absborgs [[Joan IV de Portugal]] ascediguèt al tròn. Lo rei envièt d'embaissadorss en França, Anglatèrra e Olanda, per ne far de partenaris dins la luta contra Espanha. Foguèt signat lo [[Tractat de l'Aia (1641)]] establissent una trèva de detz ans entre lo Reialme de Portugal e Olanda. Èra un Tractat d'Aliança Defensiva e Ofensiva entre ambedoas partidas. En practica, la trèva signada per totes los territòris d'ambedos empèris, se limitèt al continent europèus, essent ignorada per ambedoas partidas pel rèste del mond:
[[File:European_settlements_in_India_1501-1739.png|left|thumb|Mapa mostrant la posicion de las possessions europèas en Índia e Sri Lanka (Ceilan), entre 1501 e 1739]]
Malaca foguèt conquistada pels olandeses de la VOC en 1641, al culminar la guerra, essent lo tust màger, privant l'Empèri portugués del contraròtle de l'estrech.

Lo 6 d'Abril de 1652, lo mercant de la VOC Jan van Riebeeck establiguèt un pòste d'avitalhament pròche del [[Cap de Bona Esperança]] que vendrà la vila [[Lo Cap]], permetent als olandeses de dominar la rota del cap, realizant la navigacion dirècta dempuèi lo Cap de Bona Esperança fins a l'estrech de la Sonda, en Indonesia.

[[Ceilan]] foguèt perduda en 1658, [[Cochin|Cochim]] en 1662 e la còsta de [[Malabar]] en 1663, trencant un segund acòrdi de patz, lo Tractat de l'Aia de 1661, l'annada [[Bombai]] e [[Tànger]] foguèron cedidas a Anglatèrra coma dòt del maridatge entre la princesa Catarina de Bragança e [[Carles II d'Anglatèrra|Carles&nbsp;II]].

L'administracion passada de l'Empèri, per manca de fonts umans, economics e militars per realizar una ocupacion, una reorganizacion del comèrci amb los [[Empèri Otoman|Turcs]] e los Arabs, amb de rotas novèlas de transpòrt dels products orientals (las "''Rotas del [[Levant|Levante]]''"), los [[Pirata|piratas]] e los [[Corsari|corsaris]], e, sobretut l'aument de la capacitat economica, militara e navala de poténcias europèas coma Anglatèrra e [[Païses Basses|Olanda]], qu'establiràn los sieus Empèris suls territòris conquistats als portugueses coma las vastas rotas comercialas, acabèron amb lo monopòli Portugués en Orient.

Del sieu Empèri fragmentat, [[Portugal]] sonque capitèt a gardar pas mai que [[Goa]], [[Daman]], Diu, [[Macau]] e [[Timòr Èst]].

En Índia, de territòris foguèron, mentretant, perduts pels [[maratís]] fins a 1739, contunhent a èsser designats "Velhas Conquistas",  quatre concelhs de Goa incorporats a l'Estat Portugués d'Índia dempuèi lo començament de la dominacion portuguesa. Entre 1713 e 1788, la superfícia de Goa triplèt amb l'incorporacion de las Nòvas Conquistas: Portugal prenguèt [[Dadra e Nagar Haveli|Dadra e Nagar-Haveli]], dins un grop de set concelhs, al sul, al nòrd e a l'èst, que foguèron apondats a l'Estat Portugués d'Índia. En 1787 foguèt nomenada "Conjuracion dels Pintos", un assag de capvirar lo regime portugués a Goa, coma de clèrges e militars, natius de la region, se pensant discriminats dins las promocions de carrièras, per de motius racials. Lo grop dels conspirators aviá al cap lo preire José António Gonçalves de Divar, e José Custódio Faria, ("Abade Faria"). Un còp denunciada, la conspiracion foguèt reprimida per las autoritats portuguesas. Lo preire Divar capitèt a s'escapar a morriguèt al [[Bengala]]. L'Abat Faria escapèt en [[França]], ont venguèt celèbre.

I aguèt dos breus periòdes de dominacion britanica (1797-1798 e 1802-1813) e pauc d'autras menaças exteriòras après aquel episòdi.

== Preséncia portuguesa en las Americas ==
[[File:Antônio_Parreiras_-_Fundação_de_São_Paulo,_1913.jpg|thumb|Fundacion de [[São Paulo (ciutat)|São Paulo]], ara la vila mai granda d'[[America del Sud]], lo 25 de genièr de 1554. Pintura d'Antônio Parreiras.]]
En 1499, amb la segonda armada en Índia, la mai ben equipada del sègle XV, Pedro Álvares Cabral mudèt de còsta africana. Lo 22 d'abril de 1500 localizèt lo Mont Pascal sul litoral sud de [[Bahia]]. Oficialament considerada como acidentala, lo fach que la [[descobèrta de Brasil]] es considerada oficialament coma una escasença es a l'origina l'ipotèsi qu en realitat seriá estat preparada a l'amagat<ref>McAlister, Lyle (1984). Spain and Portugal in the New World, 1492–1700, p.75, University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-1216-1.</ref>. Lo territòri podava ja far partit dels domènis portugueses segon la primièra demarcacion de la Bula Inter Coetera de 1493, alara que lo rei Joan II signèt lo [[Tractat de Tordesillas|Tractat de Tordesilhas]] en 1494, que desplacèt cap a l'oèst lo meridian que separava las tèrras de Portugal e de Castelha.

Fins a 1501, la Corona portuguesa envièt doas expedicions de reconeissença<ref>Edgar Prestage, "The Portuguese Pioneers", p. 287, READ BOOKS, 2007, ISBN 1-4067-4593-6</ref>. Confirmant la descripcion de [[Pero Vaz de Caminha]], que ''"Fins ara podèm pas saber s'aja d'aur o d'argent, o quin que siá biais de metal o de fèrre a çò qu'avèm vist; mas la quita tèrra gausís plan de bon aura, tan frescs e temperats coma aqueles entre Doiro e Minho"'', s'encontrèt coma principala font d'expleitacion d'una fusta rogenca, preciosa per la tinturariá europèa, que los tupis nomenavan ''ibirapitanga'' e a que foguèt donat lo nom de [[pernamboc]]. Ongan lo rei Manuel decidiguèt transferir l'exploracion al privat, adoptant una política de concessions de tres ans: los concessionaris deverián descobrir 300 lègas de tèrra per an, instalar alà una fortalesa e produire 20.000 quintals de pernamboc<ref>Edgar Prestage, "The Portuguese Pioneers", p. 290, READ BOOKS, 2007, ISBN 1-4067-4593-6</ref>.
[[File:Paubrasil5.jpg|left|thumb|''[[Pernamboc|Pau-brasil]]'' (pernamboc) florit, dins lo Jardin Botanic de São Paulo<ref>[http://g1.globo.com/economia/agronegocios/vida-rural/noticia/2013/05/pernambuco-abriga-uma-das-areas-mais-preservadas-com-o-pau-brasil.html pernambuco-abriga-uma-das-areas-mais-preservadas-com-o-pau-brasi</ref>.]]
En 1502, un consòrci de comerçants financièt una expedicion, que foguèt comandat per Gonçalo Coelho, per aprigondir la coneissença de las fonts de la tèrra, establir de contactes amb los [[Pòbles indigènas d'America|amerindians]] e subretot realizar la cartografia de la partida situada en deçà del Meridian de Tordesilhas, qu'aparteneciá a la corona portuguesa.

En 1503, tot lo territòri èra arendat per la corona per l'exploracion del pernamboc als comerçant que financiavan l'expedicion, entre eles [[Fernão de Noronha]], qu'èra representant del banquièr [[Jakob Fugger]], que financiava de viatges portugueses en Índia. En 1506 produguèt gaireben 20&nbsp;mila quintals de pernamboc, amb demanda creissenta en Euròpa, que lo pretz elevat fasiá lo viatge lucratiu. Las naus ancoravan dins la còsta e recrutavan d'indians pel trabalhar del talh e carga, en cambi de pichonas merças coma de vestits, colars e [[Miralh|miralhs]]. Cada nau cargava en mejana cinc mila barrolhs de 1,5 metre de long e de 30 quilogramas. L'arendament foguèt renovelat per dos còps, en 1505 e 1513. En 1504, en reconeissença, lo rei Manuel I donèt a Fernão de Noronha la primièra capitaniá ereditária al litoral brasilenc: l'illa de São João da Quaresma, atual [[Fernando de Noronha]].

Dins las tres primièras decennias, Brasil aviá un ròtle segondari dins l'espaniment portugués, essent alara centrat sul comèrci amb Índia e amb l'orient. Lo litoral servissiá fondamentalament coma pieja de la cròsta d'Índia, subretot la Baía de Todos-os-Santos ont las flòtas seprovesissián en aiga e fusta, profeitant per far de pechonas reparacions. A [[Rio de Janeiro]], près de la boca del rio foguèt erigit un bastit qu'inspirèt lo nom que los índians donavan al local: "cari-oca", casa dels blancs.

De comerçants de Lisbona e de Porto envièron d'embarcacions cap a la còsta per far contrabanda de pernamboc, aucèls de plumas coloradas, pèls, raïces medicinalas e indians per èsser esclaus. Nasquèron, atal, los primièrs establiments. La cultura de la cana de sucre foguèt introduzida a partir de 1516 e las grandas plantacions a [[Pernambuco]] e a [[Bahia]] exigissián un nombre creissent d'[[Esclavatge|esclaus]] negres da [[Guinèa]], [[Benin]] e [[Angòla]].

=== Las Capitaniás ereditárias e lo primièr Govèrn General (1532-1580) ===
[[File:Capitanias.jpg|thumb|Mapa de Luís Teixeira (c.&nbsp;1574) amb la division del Brasil en 12 capitaniás e la linha de [[Tractat de Tordesillas|Tordesilhas]] desplaçada de detz gras capa a l'oèst]]
Dempuèi las expedicions de Gonçalo Coelho que signalavan d'incursions dels franceses sul litoral brasilenc. A partir de 1520, los portugueses s'apercebèron que a region riscava d'èsser disputada, a causa de la contestacion del Tratado de Tordesilhas per [[Francés Ièr de França|Francés&#x20;Ièr de França]], qu'encoratjava la practica dels [[Corsari|corsaris]]. L'aument de la contrabanda de pernambuco e d'autres fachs realizats pels corsaris, desencadenèron un esfòrç de colonizacion efectiva del territòri.

Entre 1534-36, lo rei [[Joan III de Portugal|Joan III]] instituiguèt lo regime de las capitaniás ereditárias, favorizant la colonizacion mejans las ''[[Sesmaria,|sesmarias]]'', al biais que ja se fasiá dins las illas da Madeira e del Cap Verd. Foguèron creadas quinze listras longitudinalas anant del litoral find al Meridian de Tordesilhas. Aquel sistèma consistís en de tèrra fòrça vastas, ofrissent a de capitanis-donatàris que donavan de condicions economicas pementent de fianciar la colonizacion. Cada capitani-donatari e governador deveria fondar de colonias, concedir de ''sesmarias'' e administrar a la justícia, demorant responsable pel sieu desevolopament e pagar las despensas de colonizacion, pasmens èran pas proprietaris: podavan la transmetre los filhs, mas pas la vendre. Los dotze beneficiaris èran membres de la pichona noblesa de Portugal que s'èran destacats dins las campanhas d'Africa e en Índia, de nauts funcionaris de la còrt, coma [[João de Barros]] e [[Martim Afonso de Sousa]]. De las quinze capitaniás originalas (a dos meses de viatge de Portugal) sonque las capitaniás de [[Capitaniá de Pernambuco|Pernambuco]] e de [[Capitaniá de São Vicente|São Vicente]] prosperaram. Ambedoas se dedicavan a la cultura de [[cana de sucre]] e, malgrat los problèmas comuns dels autres, los donataris [[Duarte Coelho]] e los representants de Martim Afonso de Sousa, capitèron a manténer los colonos e establir d'alianças amb lo indigènas.

Vesent lo risc que corriá lo projècte de colonizacion, la Corona decidiguèt de centralizar l'organizacion de la Colonia. Amb per tòca de "donar favor e ajuda" als donataris, lo rei creèt en 1548 Lo Govèrn General, enviant como primièr governador-general [[Tomé de Sousa]]. Tornèt crompar als eritièrs de Francisco Pereira Coutinho la [[Capitaniá de la Baía de Todos os Santos]], ne fasent la primièra capitaniá reiala, sèti del Govèrn General. Aquela mesura implicava pas l'atudament de las capitaniás ereditàrias.
[[File:Serigipe_1560_Forte_Coligny.jpg|left|thumb|Esquema de l'ataca de [[Mem de Sá]] contra los franceses dins la baía de Guanabara en 1560 (autor desconegut, 1567)]]
Lo governador-general ne venguèt a assumir fòrça funcions abans devoludas als donataris. Tomé de Sousa fondèt la primièra ciutat, [[Salvador (Brasil)|Salvador (Bahia)]], capitala de l'estat. Prenguèt tres adjunts per ocupar las cargas de las finanças, de la justícia e de la defensa del litoral. Tanben venguèron de preires [[Companhiá de Jèsus|jesuistas]], per catequizar los indigènas. En 1551, foguèt creat lo 1èr evescat del Brasil. Foguèron tanben installadas las Cambras Municipalas, compausadas pels "òmes bons": proprietaris fonzièrs, membros de las milícias e del clergat. Jol govèrn de Tomé de Sousa arribèt al Brasil fòrça artesans. D'en primièr trabalhèron dins la construcion de la ciutat de Salvador e, puèi, dins las instalacions de las fabricas de la region.

Los governadors seguents, [[Duarte da Costa]] (1553 - 1557) e [[Mem de Sá]] (1557 - 1572), afortiguèron la defensa de las capitaniás, realizèron d'exploracions de reconeissenças e prenguèron de mesuras dins lo sens de tornar afirmar la colonizacion, afrentant de tusts amb los natius e lo invasidors, subretot los franceses, que en 1555 menats per [[Nicolas Durand de Villegagnon]] ocupèron lo territòri de Rio de Janeiro, ont ensajaron d'establir una colonia, la [[França Antartica]]. L'ocupacion francesa durèt fins a 1567, an que foguèron definitivament desbandats, establissent fin finala l'egemonia portuguesa. Surgiguèron alara lo conflictes amb l'evesque, e tanben amb los quita jesuistas que s'oposavan a l'esclavatge indigèna, e entre ancians e nòus colons.

Al començament del sègle XVII, [[Pernambuco]] venguèt lo pòste màger e mai ric de produccion de sucre del mond<ref>http://wol.jw.org/fr/wol/d/r5/lp-t/102005410 Recife — cidade que surgiu do açúcar</ref>.

=== Dominacion de Absborgs, division e invasions olandesas (1580-1663) ===
[[File:Engenho_com_capela.jpg|right|thumb|Una fabrica de cana de sucre a [[Pernambuco]], productor màger de [[sucre]] del Brasil colonial.]]
[[File:CamaraVereadoresSalvador.JPG|thumb|Anciana cambra municipala de [[Salvador (Brasil)|Salvador]], primièra capitala del Brasil colonial.]]
[[File:Church_of_Our_Lady_of_the_Snows,_Saint_Roch_Chapel_and_San_Francisco_Convent_-_Olinda,_Pernambuco,_Brazil.jpg|thumb|Convent de San Francesc, convent franciscan mas ancian del Brasil, localizat a [[Olinda]], [[Pernambuco]].]]
[[File:Planta_da_Restituição_da_BAHIA,_por_João_Teixeira_Albernaz.jpg|thumb|"Planta da restituição da Bahia" (João Teixeira Albernaz, o velho, 1631)]]
Amb l'[[union iberica]] jos la dominacion dels Absburgs<ref>http://www.multirio.rj.gov.br/historia/modulo01/restauracao.html A Restauração: O Fim da União Ibérica e as Consequências para a Colônia</ref>, resultant de la crisi de sucession de 1580 al Portugal, acabant amb las limitas del meridian de Tordesilhas, podèt s'espandre lo territòri del Brasil fins a l'oèst. Se realizèron d'expedicions cap a l'interior que sián ordenadas per la Corona, o pels particulars. Aquelas expedicions exploratòrias durèron d'annadas, en cerca de riquesas mineralas, sobretot d'argent abondent dins l'America espanhòla e indigènas asservidas. Mas aquela union placèt l'empèri portugués dins de poténcias europèas rivalas d'Espanha, coma Olanda. Em 1595, comencèt la [[guèrra Luso-olandesa]].

Comencèt, alara, un grand desvolopament de l'agricultura. L'economia de la colonia pauc a pauc venguèt la producion da cana de sucre dins grandas proprietats, coma las fabrica de sucre coma peça màger, subretot a [[Pernambuco]], a [[Bahia]], a São Vicente (atual [[São Paulo (ciutat)|São Paulo]]) e mas tard a [[Rio de Janeiro]]. Amb una produccion plan superiora a aquela de las illas Atlanticas, lo sucre brasilenc passèt aquela de quina que siá en Euròpa e, al començament del sègle XVII, èra exportat cap a [[Lisbona]], [[Anvèrs]], [[Amsterdam|Amesterdam]], [[Rotterdam]], [[Amborg]]. [[Gabriel Soares de Sousa]] comentava lo luxe regnant a Bahia, amb de capelas magníficas e los repais dins de vaissèlas d'Índia, qu'èra lo lèst de las naus. Per sosténer la produccion a partir de la mitat del sègle XVI, comencèron a èsser importats d'africans coma [[Esclavatge|esclaus]]. Fins alara los portugueses avián lo monopòli del trafic d'esclaus, mas amb la creissença de las colonias francesas, olandesas e anglesas intrèron dins lo negòci, aflaquèron la part portuguesa. Capturats dins tribús en Africa, a vegada amb l'implicacion dels caps rivals, passant l'Atlantic dins de naus negrièrs, dins de condicions mai marridas. Dins la [[Senzala]] los sieus filhs tanben èran esclaus.

En 1621, Brasil èra divisat en dos estats independents: o [[Estat del Brasil]], de Pernambuco a atuala Santa Catarina, e l'[[Estat del Maranhão|Estat del Maranhão,]] de l'atuala Ceará fins a Amazonas, resultat del ròtle de primièr plan per la colonizacion del nòrd e nòrdèst. Ambedos estats, los nomenats "portugueses de Brasil" èran subjèctes de las metissas leis que regissán lo residents qu'al Portugal: las [[Ordonanças manuelinas]] e las [[Ordonanças filipinas]].

Em 1624, la recentament creada [[Companhiá neerlandesa deis Índias occientalas]], o WIC, conquistèt la ciutat de [[Salvador (Brasil)|Salvador]], capitala de l'[[Estat de Brasil]]. Lo Governador foguèt capturat lo govèrn passèt en las mans de [[Johan van Dorth]]. La resisténcia portuguesa se tornèt organizar dempuèi ''Arraial do rio Vermelho''. Em 1625 la Corona espanhòla envièt una poderosa armada lusoespanhòla, coneguda coma la [[Jornada dels Vassals]]. Aquel blocatge lo pòrt de Salvador, provòca la reddicion olandesa e a recuperacion de [[Bahia]].

En 1630, a Capitaniá de Pernambuco foguèt conquistada per la WIC. Lo territòri ocupat foguèt renomenat [[Nòva Olanda]], comprenent set de las detz e nòu capitaniás del Brasil a l'epòca. Joan Maurici de Nassau-Siegen foguèt nomenat Governador de la colonia. L'avança [[Païses Basses|olandesa]] dins la doas còstas de  l'Atlantic Sud a partir de la fin del sègle XVI menacèt fòrça las possessions portuguesas. Los olandeses prenguèron sucessivament [[Recife]], capitala del [[Brasil Olandés]], en 1630, de [[Jorge da Mina|São Jorge da Mina]] (1637), de [[Arguim]] (1638), de São Tomé (1641) e [[São Luís (Brasil)|São Luís]] (1641), capitala de l'[[Estat de Maranhão]]. Pasmens, la partida màger del Brasil demorèt dins de mans portuguesas, que demòran jos una menaça de contunh de la preséncia olandesa.

A aquela epòca, foguèron fondats los ''[[Quilombro (esclavatge)|quilombros]]'', coma lo Quilombo dos Palmares, liderat per [[Zombie|Zumbi]], qu'amassava de milièrs de negres escapats de las fabricas de cana del [[Region Nòrd-Èst (Brasil)|Nòrdèste brasilenc]] e d'indians e blancs paures o indesirables. Aquel "sosmond" foguèt destrusit por de correires portugueses comandats per [[Domingos Jorge Velho]].

==== Restauracion e capitulacion olandesa (1640-1663) ====
[[File:SaoLuis-Street1.jpg|left|thumb|Sobrados de l'epòca coloniala cobrits com [[Azulejo|azulejos portugueses]], a [[São Luís (Brasil)|São Luís do Maranhão]], Brasil]]
[[File:Victor Meirelles - 'Battle of Guararapes', 1879, oil on canvas, Museu Nacional de Belas Artes, Rio de Janeiro.JPG|left|thumb|Las Batalhas dos Guararapes, episòdis decisius de l'Insurreccion Pernambucana e considerats coma origina de l'armada brasilenca, marcan la revirada da Capitaniá de Pernambuco, centre produtiu màger de l'America portuguesa, per l'Empèri Portugués.]]
En 1640, una armada lusoespanhòla fracassèt lo desbarcament a Pernambuco, essent destruida près de [[Itamaracá]]. La guèrra tornèt. Aquel meteis an comencèt la Guèrra de Restauracion, acabant atal lo periòde de la nominacion Absborga  e [[Joan IV de Portugal]] pojèt al tròn. En 1642, Portugal concediguèt a Anglatèrra la posicion de "nacion mai favorizada" del comèrci colonial.

En 1645, espeliguèt l'Insurreccion Pernambucana de lusobrasilencs descontents de l'administracion de la WIC. Ongan lo Brasil foguèt auçat en [[Principat de Brasil|principat]]. Entre 1648-1649 se debanèron las Batalhas dels Guararapes, vencits pels lusobrasilencs dins l'Estado de Pernambuco. La primièra batalha se debanèt en 19 d'Abril de 1648, e la segonda en 19 de Febrièr de 1649. Las fòrças lideradas pels senhors de fabrica [[André Vidal de Negreiros]] e [[João Fernandes Vieira]], per l'african [[Henrique Dias]] e per l'indigèna [[Felipe Camarão]], acabèron las invasions olandesas de Brasil, pasmens se la guèrra contunhava dins d'autras partidas de l'Empèri. Entre 1645 e 1654, los colons de recife (tanben nomenats leons del nòrd) lusobrasilencs, comandats per [[Salvador Correia de Sá e Benevides (Militar)|Salvador Correia de Sá]], los expulsèron del Brasil e recuperèron Recife.

En 1648, a [[Rio de Janeiro (estat)|Rio de Janeiro]], Salvador Correia de Sá e Benevides preparèt una fròta de 15 naus jol pretèxto d'ajudar los portugueses assetjats pels guerrièrs de la [[Nzinga Mbande Cakombe|reina Nzinga]] en Angòla. Partiguèt de Rio de Janeiro a 12 de Mai e, majans de contactes amb lo Jesuitas, capitèron a reconquistar [[Luanda]] lo 15 d'Agost. La campanha se debanèt de 1648 a 1652, recuperant Angòla e l'[[illa de São Tomé]] pels portugueses.

A la mitat del sègle, lo sucre produsit dins las [[Antilhas Neerlandesas|Antilhas Olandesas]] comencèt a concurenciar fòrça amb lo sucre de Brasil. Los olandeses perfeccionèron la tecnica del Brasil, e dominavan lo transpòrt e distribuicion en tot a Euròpa. Em 1649, seguissent una idèa ja avançada pel preire [[António Vieira]], lo rei Joan IV autorizèt la creacion de la [[Comapnhiá Generala del Comèrci de Brasil]]  per planificar lo retorn de l'agromanufatura sucrièra. Sa realizacion màger foguèt de progir, de biais esxlusiu, d'esclaus africans per la region nordeste de Brasil e garantir lo transpòrt del sucre en seguretat cap a Euròpa, per assistir la resisténcia a l'invasidor.

Lo 26 de genièr de 1654 foguèt signada la capitulacion olandesa al Brasil, la [[Capitulacion del Camp de Taborda]], a [[Recife]], d'ont partiguèron las darrièras naus olandesas. Portugal foguèt obligat de s'ajudar d'[[Anglatèrra]] e ongan aumentèron los drechs angleses, que podavan negociar en directe diferents produits del Brasil cap a Portugal e lo contrari.

En 1661, Anglatèrra s'impliquèt a defendre Portugal e las colonias en cambi de dos milions de ''cruzados'', obtenent alara las possessions de [[Tànger]] e [[Bombai]], cedidas coma dòt del maridatge entre la princesa [[Caterina de Bragança]] e [[Carles II d'Anglatèrra|Carlos II d'Anglatèrra]]. Ongan foguèt signat lo Tractat de patz de l'Aia amb los olandeses: Portugal aceptèt las pèrdas en Asia, s'implicant per pagar uèit milions de ''Florins'', equivalent a seisenta e tres toneladas d'aur, coma compensacion per la reconeissença de las sobeiranetat portuguesa del [[Region Nòrd-Èst (Brasil)|Nordeste brasilenc]], l'ex-Nòva Olanda. Lo pagament se faguèt en prestacions, pendent quarente ans e jos menaça d'invasion de la Marina de Guèrra.

=== Lo cicle de l'aur (1693-1800) ===
[[File:OuroPreto1-CCBYSA.jpg|left|thumb|Vila de [[Ouro Preto]], [[Patrimòni Mondial de l'Umanitat|Patrimòni Mondial]] de l'[[UNESCO|ONU]], a [[Minas Gerais]], Brasil]]
[[File:Altar-mor da Basílica de Nossa Senhora do Carmo, Recife, Pernambuco, Brasil.jpg|left|thumb|Detalh del retaule-màger monumental de la Basilica de Nossa Senhora do Carmo, [[Recife]] (1687-1767)]]
A la fin dels afrontaments amb los olandeses, capitant a recuperar Brasil e los territòris en Africa, Portugal perdèt per sempre la preeminéncia de l'Orient. Atal, pendent lo sègle XVII, Brasil comencèt a ganhar una importància creissenta dins l'Empèri, per que exportava [[pernamboc]] e [[sucre]].

A partir de 1693, las atencions se centrèron sus la Capitaniá d'Espírito Santo, dins la region coneguda ara [[Minas Gerais]], ont de colonizators paulistas avián descobèrt d'[[aur]]. Las primièras descobèrtas importantes dins lo mont Sabarabuçu e comencèt l'exploracion dins la regions aurifèras ([[Minas Gerais]], [[Mato Grosso]] e [[Goiás]]) provoquèron una verdadièra "ronçada cap a l'aur", amb una granda afluéncia migratòria cap a aquela regions. Em 1696 foguèt fondada l'establiment que venguèt la vila de [[Minas Gerais]] en 1711, nòu centre economic dins la colonia, amb un poblament rapid e unes conflictes.<span class="mw-ref" id="cite_ref-97" rel="dc:references">[[#cite_note-97|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[nota 16]</nowiki></span>]]</span><span class="mw-ref" id="cite_ref-97" rel="dc:references"></span>

Aquel [[Cicle de l'aur]] pereitèt la creacion d'un mercat interne e atrach una grande fòrça imigrants. La populacion cresquèt de 750% entre 1650 a 1770. La populacion de Minas Gerais lèu venguèt màger de Brasil, contribuissent al poblament de l'interior. 78% d'aquela populacion èra constituida per de negres e mestisses, se destaquèron tanben los [[Marrano|marranos]] venent del nòrd de Portugal e de las Illas dels Açores e Madeira, importantas pel comèrci colonial per la poblacions a l'entorn de [[Ouro Preto]] e Mariana.

La ronçada cap a l’aur aumentèt fòrça las recèptas de la corona, que prengava un cinquen de tot lo mineral extrach, o qu'èra conegut coma lo "''quinto''". Malversacion e trafics èran frequents, qu'èra instituits tota una burocracia de contraròtle.<span class="mw-ref" id="cite_ref-98" rel="dc:references">[[#cite_note-98|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[nota 17]</nowiki></span>]]</span><span class="mw-ref" id="cite_ref-98" rel="dc:references"></span>

La correspondéncia de l'embaissador francés a Lisbona, Rouillé, fa la primièra mencion d'aur arribant per la flòta en 1697 - 115,2 quilogramas. Los elements per jutjar de l'aur intrat al Reialme de 1698 a 1703, e Godinho sens citar la font menciona, en 1699, 725 quilogramas e, en 1701, 1.785 quilogramas. La produccion aurifèra passèt de 2 [[Tona|tonas]] per an en 1701 a 14 tonas dins los ans 1750, mas après comencèt a declinar fòrça fins a s'agotar abans la fin del sègle. L'aur passèt en beneficis los autres produchs del comèrci e permetèt la prosperitat de [[Rio de Janeiro (estat)|Rio de Janeiro]]. L'importància economica de Brasil per Portugal èra tan granda que Joan IV fasiá referéncia a Brasil coma "vaca lachièra del Reialme"<ref>Segundo Jorge Caldeira, em "A nação mercantilista: ensaio sobre o Brasil", Editora 34, 1999 ISBN 85-7326-138-2</ref>.

A la fin dels ans 1720, tanben foguèt descobèrt de [[diamant]] e autras pèiras preciosas. L'aur abondent pels rius s'agotava e venguèt la penosa cerca dins venas minièras, fasent la condicions de vida dels esclaus dins de regions minièra fòrças dificilas. Apareguèron tanben de metals preciosos a [[Goiás]] e [[Mato Grosso]], al sègle XVIII.

Lo [[tractat de Madrid (1750)]] definiguèt las frontièras entre Brasil e lo rèste dels territòris espanhòls, mas los conflictes contribiguèron al respècte de la [[colonia del Sacramento]], fins a que Portugal renoncièt dins lo Tractat de Santo Ildefonso (1777). Lo sègle XVIII foguèt marcat por una centralizacion màger e aument del poder reial per tot l'Empèri Portugués; Lo poder dels [[Companhiá de Jèsus|jesuistas]], alara protectors dels [[Pòbles indigènas d'America|Natius]] contra l'[[esclavatge]], foguèt subte suprimit pel [[Marqués de Pombal]] amb la dissolucion d'aquel òrdre religiós [[Glèisa Catolica Romana|catolic]] sul sol portuguésen 1759. En 1774, los dos Estats del [[Brasil]] e do Grão-Pará e Maranhão se fondiguèron en entidat administrativa. Los colonos comecèron a manifestar una cèrta insatisfacion en fàcia a las autoritats de Lisbona.

La decadéncia de l'industria minièra rendèt malaisit pagar los impòsts exigits per la Corona. En 1789, quand foguèt anonciat anunciava a ''derrama'', um impòst de 20% de la valor de l'[[aur]] retirat, provocant dins [[Ouro Preto]] la conjuracion minièra. La revòlta que partiguèt de l'eleit de [[Minas Gerais]] faguèt fracàs e, em 1792, um dels líderes, Tiradentes<ref>AQUINO, Rubim Santos Leão de; BELLO, Marco Antônio Bueno; DOMINGUES, Gilson Magalhães. Um sonho de liberdade: a conjuração de Minas. São Paulo: Editora Moderna, 1998. 176p. il. ISBN 85-16-02100-9</ref>, foguèt enforcat. Detz ans mai tard seguiguèt la Conjuracion de Bahia a Salvador, un movimento que partiguèt del jaç umble de la societat de [[Bahia]], amb fòrça negros, mulatres e sartres, que precicavan la libertacion d'esclaus, L'instauracion d'un govèrn igualitàri amb l'instalacion d'una Republica de Bahia, lo 12 de Agost de 1798. Aqueles dos moviments manifestèron ja l'intencion de proclamar l'independéncia, inspirats dels ideals de [[Sègle de las Luses|la luces]] de [[França]] e de la recenta independéncia [[Estats Units d'America|nòrdamericana]].

=== Transferiment de la Còrt e Independéncia del Reialme del Brasil (1807-1825) ===
[[File:PacoImperial1.jpg|thumb|Lo Palai dels Vice-Reis foguèt bastit al sègle XVIII coma residéncia dels governadors de la Capitaniá de Rio de Janeiro. Après venguèt l'ostal de trabalh del Vice-Rei de Brasil, e encara mai tard del rei [[Joan VI de Portugal|Joan VI]].]]
[[File:Abertura_dos_portos.jpg|thumb|Primièra Carta Reiala, de 1808, amb lo Decret d'obertura dels Pòrts a las Nacions Amigas]]
En Novembre de 1807, fugissent las tropas de l'imperaire francés [[Napoleon Bonaparte]], la corona portuguesa se transferís al Brasil. [[Joan VI de Portugal|Joan VI]] arribèt dins la vila de Rio de Janeiro en 1808 amb una seguida de 15 mila personas, après una aliança secrèta amb Grand Bretanha, qu'acceptèt de salvar la familha reiala e lo govèrn portugués, escortant las naus<ref>http://brasilescola.uol.com.br/historiab/corte-portuguesa.htm Brasil Escola A transferência da Corte Portuguesa para o Brasil" </ref>. S'installèron al Palai da Ciutat, residéncia dels governadors dempuèi 1743.

Quatre jorns après l'arribada, encara a [[Salvador (Brasil)|Salvador]], [[Bahia]], lo Prince seguiguèt la primièra carta reiala amb lo Decret d'Obertura dels Pòrts a las Nacions Amigas, acabant pel Pacte colonial, qu'estabeleciá lo monopòli del comèrci del Brasil amb Portugal. Los pòrts brasilencs foguèron alara obèrts a las nacions amigas (coma a [[Grand Bretanha|Gran Bretanha]]). Èra permés l'importacion "de totas e quin que siá lo genre, produts mnufacturats e merças transportadas per naus estrangièras de las poténcias que demoravan en patz e armonia amb la Corona Reiala" o en naus portuguesas, dins un assag per mermar, aparat pels pòrts, la totala dependéncia de Portugal e de Grand Bretanha. Aquela obertura foguèt acompanhada per una seria de melhoracions, decretats per carta reiala: après lo comèrci, arribèt "la libertat de l'industria", la creacion de l'Entrepresa Nacionala e d'una Fabrica de Polvora<ref>[https://web.archive.org/web/20160201223829/http://www.marcillio.com/rio/enjarbot.html "Blog Marcillio.com Jardim Botânico]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20151217071150/http://www.jbrj.gov.br/ "Ministério do Meio Ambiente Instituto de Pesquisas Jardim Botânico do Rio de Janeiro"]</ref>, que dempuèi 1540 se fabricava dins la Fabrica da Polvora de Barcarena<ref>[http://portugal-hotels.com/com/index.php?lg=pt  "Viajar Clix Fábrica da Pólvora de Barcarena (Oeiras)" ]</ref>. Lo 12 d'octobre foguèt la Banca de Brasil per financiar las nòvas iniciativas.

En represalha contra França, lo rei Joan ordenèt l'invasion e annexion de la [[Guaiana|Guaiana Francesa]], al nòrd extrèma, e de la listra orientala del riu Uruguai, al sud extrèma. Lo primièr territòrio tornèt en devolucion a francesa en 1817, mas Uruguai demorèt jol npm de Província Cisplatina.

Lo 16 de decembre de 1815, lo contèxte de las negociacions del [[Congrès de Viena]], Brasil foguèt auçat a la condicion de Reialme a l'interior de l'Estat portugués, amb designacion "[[Reialme Unit de Portugal, Brasil e Algarves]]". Rio de Janeiro venguèt Còrt e capitala imperiala e las ancianas capitaniás venguèron nomenadas províncias. Aquel an morriguèt la reina Maria I e [[Joan VI de Portugal|Joan VI]] foguèt coronat rei. Donant al Brasil coma escut una esfèra manuelina qu'èra já presenta sus las monedas de l'Africa portuguesa (1770).

En genièr de 1821, après la (revolucion liberala portuguesa de 1820), fogèron instauradas al Portugal las "Còrtes Geraneralas, Extraordinárias e Constituissentas de la Nacion Portuguesa" encargadas d'elaborar una [[Constitucion|constituicion]]. En Febrièr, João VI ordenèt que los deputats de Brasil, e tanben dels Açores, Madeira e Cap Verd participen a l'assemblada. A Rio de Janeiro, un decret infòrma del retorn del rei a Portugal e ordenèt que, «sens pèrda de temps», se realize las eleccions dels deputats per representar lo Brasil dins la "Còrts Generalas" convocadas a Lisbona.

Brasil elegiguèt 81 representants per las Constituissentas a Lisbona. En Abril arribèron a Lisbona [[Maciel Parente]] e [[Francisco Moniz Tavares]], deputats de la Junta do Pará e de Pernambuco, los primièrs brasilencs a parlar oficialament dins l'Assembleda, dins un debat viu, amb los deputats portugueses Borges Carneiro e Ferreira Borges e Moura, contra mandar mai de tropas a Pernambuco e a la malaisida demorança de fòrça guarnisons militaras portuguesas en província. A Rio, la primièra assembleda d'electors de Brasil resultèt un afrontament fasent de mòrts, que de tropas portuguesas dissolvent la manifestacion. Lo jorn seguent, de cariocas placardan a pòrta del Palai un cartèl amb l'inscripcion "Bocariá de Bragança", se referissent al Rei coma maselièr. João VI partèt cap a Portugal cinc jorns après, lo 16 de abril de 1821, daissan lo sieu filh [[Pèire I de Brasil e IV de Portugal|Pedro de Alcântara]] coma Prince Regent de Brasil. En Agost de 1821 las Còrts presentèron tres projectes per Brasil coma mesuras qu'aquelas foguèron recebutadas.
[[File:ImperioportuguesinicioXIX.png|left|thumb|I'Empèri Portugués em 1822]]
En genièr de 1822, la secession de Brasil foguèt lançada e anonciada informalament pel príncipe eritièr Pedro de Alcântara, amb la declaracion de çò que será conegut al Brasil coma "''[[Dia di fico]]''", amb las paraulas seguentas: '' Perque es per lo ben de totes e lo bonaur general de la nacion, soi prèst: digatz al pòble que demori. Ara soi vengut vos recomendar union e tranquilitat. ''Aquela se faguèt lo 7 de setembre romancejat jol nom de <nowiki>''crit d'</nowiki>Ipiranga"<span class="cx-segment" data-segmentid="2273"></span>

Lo 7 de setembre de 1822, Pedro de Alcântara proclamèt l'[[Independéncia de Brasil|independéncia]] e reinèt fins a 1831, venent [[Pèire I de Brasil e IV de Portugal|Pèire I de Brasil]], que succediguèt lo sieu eritièr, [[Pèire II de Brasil|Pèire II]], alara qu'aviá pas cinc ans<ref>BESOUCHET, Lidia, Pedro II e o século XIX, Nova Fronteira, 1979</ref>. A catòrze ans en 1840, Peire II atenguèt la majoritat, essent coronat emperaire l'an seguent. A la fin de la primièra decennia del [[Segond Reialme de Brasil|Segond Reialme]], lo regime s'establissiá. Las províncias foguèron pacificadas e la darrièra granda insurreccion, la [[Revòlta Praieira]], foguèt desfacha en 1849.

Amb la reconeissença per Portugal de la declaracion d'independéncia de Brasil, en 1825, contra pagament, Portugal foguèt alara obligat de contunhar l'espandiment territorial cap a l'interior d'Africa per tòca de se manténer fàcia a las autras poténcias. L'independéncia de Brasil, alara, provoquèt una immensa onda de tust emocionala e materiala al Portugal, que Brasil èra lo barri de l'Empèri, símbòl de l'orguèlh nacional.

== Portugal Insular ==
Pendent lo reialme de [[Joan I de Portugal|Joan I]], jol comandament de l'[[Enric lo Navegador|Infant Enric]], se realiza la descobèrta de l'illa de Porto Santo per [[Joãn Gonçalves Zarco]] en 1418 e mai tard l'[[Illa de Madèira|illa da Madeira]] per [[Tristão Vaz Teixeira]]. Serà un nòu desbarcament qu'èra ja coneguda l'existéncias de las illas de [[Fusta|Madeira]] al sègle XIV, al véser de la [[cartografia]] de l'epòca, subretot sus las mapas [[Itàlia|italianas]] e [[Catalonha (comunautat autonòma)|catalanas]].

Èran, alara, d'illas desabitadas que, amb lo sieu [[clima]], oferecián de possibilitats de poblament e reunián las condicions per una [[Agricultura|expleitacion agrícòla]]. Las archipèlas de Madeira e de las [[illas Canàrias]] provòcan, dempuèi lo començament, l'interés tant dels Portugueses que del Castelhans; qu'èran pròche de la còsta africana, representant de fòrts potencials econemicas, e subretot las Canàrias, qu'avián una granda importança estrategica.

La disputa d'aqueles territòris es a l'origina del primièr conflicte iberic motivat per de rasons expansionistas que s'acabèt amb la signatura del Tractat d'Alcáçovas-Toledo en 1479. En mai de formalizar la patz entre Afonso V de Portugal e los [[Reis Catolics|Reis Catilics]], conteniá de clausulas al subjècte de la política extèrna d'ambedos reialmes, qu'èran en competicion per la dominacion de l'Ocean Atlantic e de las tèrras fins alara descobèrtas sus la còsta africana: Portugal obtenguèt la reconeissença de la sieuna dominacion sus l'[[Illa de Madèira|illa da Madeira]], o l'[[Açòres|Archipèla dels Açòres]], o del [[Cap Verd]] e de la còsta de [[Guinèa]], alara que Castelha recebèt las illas [[Illas Canàrias|Canàrias]], renonciant a navegar al Sul del cap Bojador, es a dire, del Paralèl 27 ont se situavan. Contrarotlava tanben los airals d'influéncia e d'espandiment d'ambadoas coronas pel Reialme Oattacid de [[Fès]], al Nòrd d'Africa.

=== Madeira ===
Per ensejar d'evitar una situacion identica a aquela de [[Illas Canàrias|Canàrias]], perdudas en favor de [[Reiaume de Castelha|Castelha]], en 1424 comencèt la colonizacion de Madeira amb un sistèma de capitaniás. D'en primièr Madeira (madeira en portugués es fusta) exportava [[cèdre]], [[tueis]], [[dragonièr]], [[indigòt]] e autres matèrias de tinturas; a partir de 1450 venguèt um centro produtor de cerealas.

E mai del rèste de la producion cerealièra, l'infant Enric envièt plantar, dins l'illa de Madeira, la [[cana de sucre]] - rara en [[Euròpa]] e ja presenta en [[Algarve]] - promovent, per çò far, venent, de [[Sicília]], de brots e tecnicas especializadas. A partir de 1455, comencèt una florissenta industria [[Sucre|sucrièra]]. L'acessibilitat de Madeira atrirèt de comerçants [[Gènoa|genoeses]] e [[Païses Basses|flamencs]] interessats per contornar lo monopòli [[Venècia|Venecian]], d'entre aqueles se destaca lo florentin Bartolomeu Marchionni. La produccion aumentèt tant que se necessitava de [[man d'òbra]]. Per satisfar aquel manca, foguèron menats, dins l'illa, d'[[Esclavatge|esclaus]] originaris das Canàrias, de [[Marròc]] e, mas tard, d'autras zonas d'Africa.

Mai tard, a l'entorn del sègle XVII, la cultura de la cana de sucre foguèt promòuguda al Brasil - d'en primièr comercializat coma "sucre de Madeira" - e Madeira investiguèt dins la produccion de [[vin]].

=== Açòres ===
[[File:Terceira_Azores_seen_by_Linschoten.jpg|thumb|"La Ciutat de'' Angra na Ilha de Jesus Cristo da Terceira...''", pòrt d'abric de l'armada de las illas (Jan Huygen van Linschoten, 1596)]]
En 1427, se faguèron los primièrs contactes amb l'archipèla dels [[Açòres]] per [[Diogo de Silves]]. Mai dins per aquela descobèrta lo grop oriental del Açores, (São Miguel e Santa Maria). Seguèt la descobèrta del grop central (Terceira, Graciosa, São Jorge, Pico e Faial). En 1452 lo grop ocidental (Flores e Corvo) foguèt descobèrt per [[João de Teive]].

Pee que los colons pòscan cultivar las tèrras èra necessari desbastassar de matas densas essent la matèria primièra d'exportacion.  L'exportacion de fusta (madeira en portugués) per la producion esculturala e construccion navala, lo cèdre de mata ([[Juniperus brevifolia]]) e lo [[tueis]], la cultura de cerealas e l'[[elevatge]] èran las activitats màger, amb lo blat. En mai del blat, que Portugal mancava regularament, foguèt liurat a de plaças portuguesas de las conquistas del nòrd d'Africa, subretot Mazagão e [[Ceuta]], la cultura del [[pastèl]] e la culhida de l'[[orselha]] per la tinturariá èra a l'origina d'un comerci actiu amb los pòrts costièrs europèus, subretot amb Portugal e [[Flandra]], atenguèt l'apogèu e la produccion de cana de sucre, assag gaire competitiu, e de [[blat]] intrèron en decadéncia.

Las [[Archipèla|archipèlas]] dels [[Açòres|Açores]] e de [[Archipèla de Madèira|Madeira]], territòrrios desabitats fins a la descobèrta, foguèron colonizats dempuèi lo començament del sègle XV, coma lo sud do Continent Português, subretot per de portugueses, tanben d'unes d'estrangièrs europèus, mai sovent flamencs e italians. La preséncia d'un grand nombre de flamencs dins las illas del Grop Central faguèt que foguèron nomenadas pendent d'annadas "illas flamencas" (en inglés "''Flemish islands''") dins la cartografia presenta al nòrd europèu. La preséncia dins las illas de flamencas e alemandas, coma lo cosmografe Martin Behaim, contribuiguèt al cosmopolitisme de convivéncia insular d'alara, subreot dins lo grop central. Entre lo pòbles que vivián als Açores èran de [[Marrano|marranos]], [[Jusieus|josieus]] convertits forçats al [[catolicisme]] qu'emigrèron del continent europèu per prene de tèrras e escapar a la percecussion religiosa.

L'espelida de las illas se deu a l'importança coma escala dins la nomenada Rota d'Índia, ajudant las naus de retorn de la "vòlta del mar". Dins lo pòrt d'Angra do Heroísmo eram reprovesidas e reparadas las embarcacions cargadas de merças. La vila tenguèt un ròtle actiu a pendent la [[Crisi de sucession (Portugal, 1580)|Crisi de sucession de 1580]] resistissent als Castelhans, apiejant [[Antòni I de Portugal]] qu'aquí establiguèt lo sieu govèrn, lo 5 d'Agost de 1580 al 6 d'Agost de 1582. Mai tard, dins lo contèxte de la [[Dinastia Filipina]], serviguèt de pòrt als galions espanhòls cargats d'[[aur]] e d'[[Argent (metal)|argent]], venent de las "Índias Ocidentalas", d'una rota que s'espandissiá de [[Cartagena (Colómbia)|Cartagena de las Índias]], passava per [[Puerto Rico|Porto Rico]] e per Angra, e arribant a [[Sevilha]]. En 1641, perque  expulsèt los espanhòls fortificats dins la fortalesa Monte Brasil, [[Joan IV de Portugal]] li donèt lo nom de "''Sempre leal cidade''", (ciutat sempre leiala).

Assubjectidas dempuèi lo començament al regime senhorial, coma lo rèste del país, las Illas foguèron integradas dins  l'estrutura centralizada del Reialme pel Marqués de Pombal, al sègle XVIII, que s'acabèt lo regime senhorial e instituidas las capitaniás generalas, precedissent als distrites autonòmas del liberalisme del sègle XIX.

En efièt, als [[Açòres]], las capitaniás donatárias foguèron suprimidas en 1766, demorant l'autoritat del Govèrn centralizat del capitani general, amb sèti a [[Angra do Heroísmo|Angra]]. Lo 26 de genièr de 1771 los Açores foguèron oficialament declarats província de Portugal.

Las illas portuguesas venguèron constitucionalament, en 1976, [[regions autonòmas de Portugal]], Estat unitari, podent pas mai èsser consideradas coma de partidas de l'Empèri, que pasmens ajudèron a lo colonizar.

== Descolonizacion (sègle XX) ==
[[File:Portuguese_Empire_20th_century.png|left|thumb|Colonias portuguesas al sègle XX, las datas representan la pèrda del territòri.]]
En Orient, la resisténcia a la dominacion portuguesa se manifestèt dins contèxte de las descolonizacion europèa. Après l'independéncia indiana concedida pels [[Reialme Unit|britanics]], en 1947, Portugal refusèt d'acccedir a la demanda  d'Índia per n'acabar amn sas possesions. L'actitud foguèt condenada pel [[Cort Internacionala de Justícia|Tribunal Internacional]] e per l'[[Organizacion de las Nacions Unidas|Assemblada de la Nacion Unidas]] que se prononcièt en favor d'Índia. En 1954, après a descolonizacion [[França|francesa]] de [[Pondicherry]], L'[[Índia|Union Indiana]] anexièt los territòris de [[Dadra e Nagar Haveli]], que, dempuèi 1779, fasian partit de l'Estat Portugués d'Índia. En Decembre de 1961, l'[[Índia|Union Indiana]] [[Invasion de Goa|invasí los territòris de Goa, Daman e Diu]]. E l'an seguent foguèt presa Illa de Angediva. A l'epòca, lo Conselho de Seguretat de l'[[Organizacion de las Nacions Unidas|ONU]] considerèt una resolucion que condenava l'invason, o que pausèt son vetò l'[[Union de las Republicas Socialistas Sovieticas|URSS]]. La majoritat de las nacions reconeguèron l'accion de l'Índia, pasmens, Salazar refusa de reconéisser la soberania indiana sus aqueles territòrios, mantenent los representats de l'Assemblada Nacionala fins a 1974, amb meteissa actitud fins a la [[Revolucion dels ulhets|Revolucion dels Ulhets]]. A partir d'alara, Portugal podèt restablir las relacions diplomaticas amb Índia, en començant per la reconeissença de la soberania indiana sus l'ancian Estat d'Índia. Pasmens, al sieus abitants qu'o volgavan èra donada la possibilitat de manténer la ciutadania portuguesa.

En 1961, un moviment anticolonial se manifestèt en [[Angòla]] amb lo surgiment de dos partits de luta armada, lo Movimento Popular de Libertação de Angola (MPLA) e l'União dos Povos de Angola (UPA), comencèt la [[Guèrra Coloniala Portuguesa]]. En [[Moçambic]], las operacions de guerrilha comencèron en 1964. Après la mòrt de [[António de Oliveira Salazar|Salazar]], Portugal acceptèt de concedir, en 1972, una limitada autonomia a Angòla e a Moçambic. Après la [[Revolucion dels ulhets|Revolucion dels Ulhets]] dins la metropòli (1974),  los portugueses en acòrdi per concedir l'independéncia sas colonias en 1975. En Moçambic, lo Frente de Libertação de Moçambique (FRELIMO) prenguèt lo cap del país, mas afrentèt pendent d'ans la resisténcia armada de la RENAMO. A Angòla, una [[Guèrra Civila d'Angòla|guèrra civila]], entre quatre moviments de liberacion contunhèt fins a 2002.

Lo procediment de descolonizacion èra pròche de [[Guinèa]], que los portugueses se mostrèron incapables d'arrestar l'aument de las ostilitats e reconeguèron rapidament a l'independéncia de la [[Guinèa Bissau]] (1974) e de [[Cap Verd]] (1975). Ongan, las illas de [[São Tomé e Príncipe]] acediguèron tanben a l'independéncia.

Dins los ans 1960 comença la [[guèrra coloniala portuguesa]] fàcia al refús de Portugal de garantir l'independéncia als sieus territòris africans. Lo rèste de l'Estat Portugués d'Índia foguèt anexiat en Decembre de 1961 per l'Union Indiana. Amb la [[Revolucion dels ulhets|Revolucion dels Ulhets]], procediment revolucionari qu'acabèt amb l'Estat Nòu e lo colonialismo portugués, foguèt reconeguda l'independéncia de [[Guinèa Bissau]] (10 de setembre de 1974) e de garantidas d'independéncia a [[Moçambic]] (25 de junh de 1975), [[Cap Verd]] (5 de julhet de 1975), [[São Tomé e Príncipe]] (12 de julhet de 1975), Angòla (11 de novembre de 1975).

Lo Timor Portugués, atual [[Timòr Èst]], proclamèt unilateralamente son independéncia em 1975, mas foguèt anexiat ongan per [[Indonesia]], venent la província de Timor Timur lo 15 de julhèt de 1976. En consequéncia, foguèt jos l'administracion indonesiana fins al referendum d'independéncia de 1999, seguent l'administracion provisòria de l'[[Organizacion de las Nacions Unidas|ONU]] fins a 2002, data que Portugal reconeguèt l'[[Timòr Èst|independéncia]].

La descolonizacion de [[Macau]] se realizèt de biais diferente e especial e comencèt après la [[Revolucion dels ulhets|Revolucion dels Ulhets]], quand foguèt prepausat lo retorno imediat a la [[Republica Populara de China|Republica Populara da China]], retorn rebutat per aquel grand país comunista. En 1976, aquela colonia venguèt oficialamente amb l'estatut especial de "''territòri chinés jos administracion portuguesa''". En 1987, aprés d'intensas negociacions, dins la declaracion conjunta sinoportuguesa Portugal acceptèt la recuperacion per la China, lo 20 de Decembro de 1999, de la sobeiranetat sus Macau. Em contrapartida, China prometèt de conservar las especificidades de Macau, e tanben lo sistèma economic de caractèr capitalista, e concedir un naut gra d'autonomia per la populacion de Macau, seguent lo principi "[[un país, dos sistèmas]]". Après la devolucion a China, Macau venguèt una [[Region administrativa especiala|Region Administrativa Especiala]], administrada per las sieunas gents, mas mai concretament dirigida por un Cap de l'Executiu (pasmens elegit al [[Sufragi universal|sufragi indirècte]]) e una Assemblada Legislativa (sonque mens de la mitat dels membres son pasmens elegits al sufragi dirècte, donant alara una granda marge de manòbra e de contraròtle per las fòrças progovèrn e propequin).

== Fin de l'Empèri ==
I a diferentas datas podent èsser consideradas coma la do fin de l'Empèri Portugués. Se pòt considerar la fin ''de jure''  - caraterizat per la reconeissença d'esperse  - e la fin ''de facto'' - caracterizada per l'independéncia de las possessions colonialas. Per exemple, existisson al mens menos tres datas per determinar l'independéncia de Brasil, la possession colonial portuguesa màger de sempre. Brasil, oficialamente, celèbra lo 7 de Setembre de 1822 coma lo jorn de l'independéncia, data que lo [[Pèire I de Brasil e IV de Portugal|prince reial Pèire]] fasèt lo Crit d'Ipiranga. Mas, formalamente, es la data del 1èr de decembro de 1822 — jorn de la coronason de [[Pèire I de Brasil e IV de Portugal|Pèire I]] coma Emperaire  — que siá l'independéncia politica unilaterala del novèl [[Empèri de Brasil]]. Dins l'Estat de [[Bahia]] se celèbra lo 2 de julhet de 1823, coma l'[[Independéncia da Bahia]], quand las darrièras tropas portuguesas son retiradas del territòri brasilenc. Fin finala, tanben se pòt considerar la data del 29 d'agost de 1825, un còp  que Portugal e la comunautat internacionala, reconeguèron l'independéncia de Brasil.

Alara, e seguent aquela logica, se pòt afirmar que la "fin" ''de facto'' de l'Empèri Portugués se realizèt en 1975, quand sas colonias proclamèron en massa l'independéncia e/o vegèron lor independéncia reconeguda per Portugal, o encara quand [[Timòr Èst]], que proclamèt unilateralamente aquel an son independéncia, foguèt sul còp invasit e ocupat per [[Indonesia]]. [[Macau]] foguèt lo sol que proclamèt pas son independéncia en 1975, mas aquela possession coloniala, enclavada dins la tèrras chinesas, fasent la situacion coloniala particulara e unica dins l'Empèri Portugués e alara, o lo seu cas deu èsser analizat de biais diferent e especial.

Mas, tamben se pòt considerar la "fin" ''oficiala'' o ''de jure'' de l'Empèri Portugués en 1999, mas precisament lo 20 de Decembre de 1999, quand [[Macau]], lo darrièr territòri jos la sieuna administracion, comencèt èsser realizada amb la declaracion conjunta de 1987 e passèt jos sobeiranetat da [[Republica Populara de China|Republica Populara da China]] coma [[region administrativa especiala]], que sempre proclamèt que Macau èra, dempuèi los temps mai alunhats, un territòri inalienable de China, mas ocupat pauc a pauc per Portugal dempuèi lo sègle XVI.

== Legat ==
[[File:Membros da CPLP.png|thumb|Mapa de la Comunautat dels Païses de Lenga Portuguesa (CPLP)]]
[[File:The Portuguese Empire.png|thumb|Païses amb de territòris que fasián partit de L'Empèri Portugués (anacronic)]]
Set de las excolonias de Portugal, uèi païses independents, an ara lo [[portugués]] coma [[lenga oficiala]]. Ensems amb Portugal, son ara membres de la [[Comununautat dels Païses de Lenga Portuguesa]], que, tot apondut, totalisa <span>10 742 000</span>&nbsp;[[Quilomètre carrat|km²]], ou 7,2% del territòri de la [[Tèrra]]<ref>http://www.cplp.org/id-2595.aspx Site de la CPLP]</ref>. La [[Guinèa Eqüatoriala|Guinèa Equatoriala]], qu'adoptèt lo portugués coma la tresena lenga oficiala, es ara un observator associat a la CPLP, tot coma [[Maurici]] e [[Senegal]]. Es a dire, dotze païses o regions candidatas solicitèron l'adesion a la CPLP e son a l'espèra d'èsser aprovat.

Uèi, lo portugués es una de las lengas principalas del mond, essent lo 6èn idiòma mai parlat, coma près de 240 milions de parlants pel mond. Es la tresena lenga mai parlada dins las [[America|Americas]], subretot  degut al Brasil, tanben s'i a de comunautats significativas de lusofòns em païses coma [[Canadà]], [[Estats Units d'America]] e [[Veneçuèla]]. Es a dire, existisson de nombrosas lengas creòlas de basa portuguesa, coma aquel utilizat per la populacion da Comunautat Cristang a [[Malaca]]<ref>[https://web.archive.org/web/20160303223935/http://www.tvi24.iol.pt/sociedade/lingua-portuguesa-portugues-ensino-governo-alunos/972503-4071.html "Somos 240 milhões de falantes"] www.tvi24.iol.pt.</ref>. Es tanben ''[[lingua franca]]'' dins fòrça ancianas possessions colonialas en Africa e lenga oficiala dins uèit païses, essent tanben la lenga cooficiala amb lo [[cantonés]] dins la region administrativa de [[Macau]]. Daissèt una influéncia al [[Japon]], amb de [[És|mots d'origina portuguesa dins lo lexic japonés]]. La preséncia a [[Malaca]], en [[Malàisia]], es a l'origina de la comunautat [[Cristang]]. Al [[Sri Lanka]], anciana Ceilan, los nomenats Burghers portugueses que, coma encara mai d'autre pòbles, mantenon en viu un dels variats creòls de basa portuguesa.

Dins ciberespaci, lo portugués seriá a cinquena lenga mas utilizada sus Internet e [[Wikipèdia]], es ara, la novena màger en quantitat d'articles publicats.

Se basant sus son importància internacionala, Portugal e Brasil lidèran um moviment para inclure lo portugués coma uma de las lenga oficialas de l'[[Organizacion de las Nacions Unidas]].

La preséncia portuguesa daissèt tanben un grand eritatge manan, gastrononomic, cultural e arquitectonic pels continents, um legat extraordinàri, donat que al total la populacion portuguesa èra en 1527 sonque d'1,2 milion d'abitants.

==Notas e referéncias==
Traduccion de l'article de la [https://oc.wikipedia.org/wiki/Acu%C3%A8lh wikipèdia] [[portugués|portuguesa]] [[:pt:Império Português|Império Português]]
{{colomnas|nombre=2|<references/>}}

== Vejatz tanben ==

== Bibliografia ==
* Luís de ALBUQUERQUE, Portugal no Mundo, ed:Publicações Alfa, ISBN 9726090741 1993}}
* ALLEN, K. 1954, ''The Portugese Empire and its defeat'', vol.1, pp224–234
* James Maxwell ANDERSON [http://books.google.com/?id=UoryGn9o4x0C&lpg=1 ''The history of Portugal''] ed:Greenwood Publishing 2000, ISBN 0313311064
* Charles Ralph BOXER {{en}}[http://books.google.com/?id=BChmAAAAMAAJ The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825] ISBN 0091310717 {{pt}}''O império marítimo português, 1415-1825''. Lisboa: Edições 70, 2011
* Fernand BRAUDEL [http://books.google.com/?id=xMZI2QEer9QC&lpg=1 The perspective of the world] University of California Press 1985–1992, ISBN 0520081161
* W. G. CLARENCE-SMITH {{en}}[http://books.google.com/books?id=LA28AAAAIAAJ&lpg=1 The third Portuguese empire, 1825-1975: a study in economic imperialism] Manchester University Press N|ano=1985 ISBN 071901719X {{pt}}''O Terceiro Império Português 1825 - 1975'', Lisboa: Teorema, 1990.
* Kenneth DAVIES [http://books.google.com/books?id=EN24iO1XJ3oC&lpg=1 The North Atlantic World in the Seventeenth Century] University of Minnesota Press 1974 ISBN 0816607133}
* Bailey Wallys, Boyd C., George Davison DIFFIE, SHAFER, WINIUS [http://books.google.com/?id=vtZtMBLJ7GgC Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580] University of Minnesota Press 1977 ISBN 0816607826
* Bailey DIFFIE [http://books.google.com/?id=IjBfEorbZWAC&lpg Prelude to empire: Portugal overseas before Henry the Navigator] University of Nebraska Press 1960 ISBN 0803250495
* Stewart Lloyd-Jones & António Costa Pinto (orgs.), ''The Last Empire: Thirty years of Portuguese Decolonization'', Bristol: Intellect, 2003
* Arnaldo MADUREIRA A colonização portuguesa em África, 1940 - 1910 ed:Horizonte 1986
* Malyn D.D. NEWITT [http://books.google.com/?id=vpteLQcx6J4C A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668] Routledge 2005 ISBN 0415239796}
* Martin PAGE The First Global Village: How Portugal Changed the World ed:Casa das Letras 2007 ISBN 9724613135
* Malyn Newitt (ed.),  ''The Portuguese in West Africa, 1415-1670: A Documentary History'',  New York  Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-521-76894-8/ISBN 978-0-521-15914-2.
* Rui, Bernardo Vasconcelos e Sousa, Nuno Gonçalo Monteiro RAMOS, História de Portugal; ed:A esfera dos livros 2009
* A. J. R. RUSSEL-WOOD [http://books.google.com/?id=JTVH7PZU1hUC&lpg=1 The Portuguese empire, 1415–1808: a world on the move] ed:JHU Press 1998 ISBN 0801859557
* Geoffrey Vaughan SCAMMEL [http://books.google.com/books?id=EayR3sm4mvUC&lpg=1 The world encompassed:the first European maritime empires c.800-1650] ed:University of California Press 1981 ISBN 0520044223
* Geoffrey Vaughan SCAMMEL [http://books.google.com/books?id=YUgklP31pqwC&lpg=1 The First Imperial Age: European Overseas Expansion C. 1400-1715] 1989 ISBN 0415090857
* James D. TRACY [http://books.google.com/books?id=1jHpt9hdreoC&lpg=1 The political economy of merchant empires] ed:Cambridge University Press 1997 ISBN 0521574641
*Libório Manuel SILVA, A Nau Catrineta e a História Trágico-Marítima: Lições de Liderança ed:Centro Atlântico, Portugal 2010 ISBN 9789896150907


== Ligams extèrnes ==

[[Categoria:Istòria de Portugal]]
[[Categoria:Empèri colonial|portugal]]